14 Тақырып. Адам және қоғам философиясы

Антропология – адам туралы ілім. Адам проблемасы философия ғылымымен құрдас десе де болады. Бұдан философияның өзі сонау көне замандардағы ойшылардың адам жөніндегі, оның дүниеде атқаратын қызметі мен алатын орны жөніндегі ой – толғауларынан туғаны дәлел болады. Бір нәрсенің сырын ашып, білу үшін алдымен адам бұл туралы ештеңе білмейтінін түсініп, соны іште де болса мойындау қажет. Біздің білуімізше, философияның мәселесі – бұл сананың, рухтың табиғатқа, материяға, субъективтің (адамның ) ішкі дүниесінің объективтікке (сыртқы дүниеге) қатынасы. Бұдан шығатын қорытынды: адамның сана – сезімі мен ақыл – ойының, тіл мен дүниетанымының және оны өзгерту қабілетінің өзін қоршаған ортаға қатысы қандай, табиғат пен қоғамның адамға, оның ішкі рухани дүниесіне тигізетін әсері қандай – оның бәрі философияның ең түбірлі және түбегейлі мәселелері болып табылыды. Материяны, табиғатты алғашқы, сананы олардың туындысы, бейнесі болғандықтан соңғы, деп қарастыратын материалистер ұшін де, рух пен сананы – алғашқы материямен табиғат бұлардың сыртында өмір сүре алмайды, сондықтан да олар соңғы деп қарайтын идеалистер үшін де адамның проблемасынсыз философия жоқ.

Ертедегі атақты Шығыс ойшылдарының көбі алдыңғы тарауларда айтылғандай, өздерінің философия жүйелерінің негізгі өзегі етіп тікелей

адам проблемаларын алған.

Этикалық ілім ретінде дүниеге келген Үндістанның буддизм философиясы өзінің алдына адамды қиналу азабынан құтқаруды мақсат етіп қойды. Егер бұған дейінгі брахманизм деп аталатын діни – философиялық ілім адамның азап шегуін бұрынғы күнәсі үшін тартатын жазасы, одан құтылудың жалғыз жолы – құдайға құлшылық етіп, табына білу деп білсе, буддизм, керісінше, өмірдің өзі тек азап шегуден тұрады, бұл дүниеде (сансарда ) одан адамды азат ету құдайлардың қолынан келмейді, азаптан құтылудың бір ғана жолы бар, ол адамның өзіне байланысты: сансардан кету, безіну деп санады.

Платон философиясының өте маңызды бөлімі – адамның арманынан шығатын “Мемлекет” туралы ілім. Дүниедегі бірден – бір әділетті мемлекет қандай болуы керек – философ осыны кескіндеп, бейнелеп беруді өзіне мақсат етіп қойған. Мұндай мінсіз мемлекетті ең ақылды, білімді адам, яғни, Платонның ойлауынша, философ басқаруға тиіс.

Адам проблемаларына Аристотель де ерекше көңіл бөлген. Әсіресе, ол философияның “Этика” бөлімінде түгелдей сол проблемаларды қарастырып, оларға тиісті талдау жасады. Аристотельдің айтуынша, мемлекет басындағы заң шығарушының міндеті – азаматтарды жақсы қылықтарға, ізгі ниеттілікке үйретіп оларды тек игілікті істерден ғана дәрежеге жеткізу. Оның “Алтын аралық”деп аталатын моральдық доктринасы адамның жан дүниесінің сырын ашуға бағытталған. Жоғары мінез-құлық қасиеттерінің әрқайсысы біріне—бірі қарсы екі түрлі ұшқары қылықтың аралығы болып табылады. Дегенмен Аристотель де өз заманына сай ойлайды.Құлдарды ол адамға санаған жоқ,“сөйлей білетін құлдар”деп атады.Құл иесі құлға қайырымды болуы да міндетті емес,өйткені ,ол оның меншігі болып есептеледі, ал баланың әкеге қайырымды болуы міндетті, себебі, әкесіз бала дүниеге келмейді.

Адамның ой-сезімін, мінез-құлқын тәрбиелеп, жетілдіру арқылы оны бақыт жолына салу мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арнаған орта ғасырдағы Шығыстың ойшыл философы, біздің әйгілі жерлесіміз Әл-Фараби болды. Әл-Фарабидің айтуынша,бақыт-әр адамның көздейтін мақсаты,үлкен игілік. Сол мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін адамда үш түрлі тамаша табиғи қабілет болады: а)ерекше жасаған дене құрылысы; ә)жан құмарлықтары;б)ой-парасаты.

Адамның ақыл – ой құдіретінен туатын іскерлік, белсенділік қабілеттеріне 18 – ғасырдағы француз ағартушылары мен марериалистерінің философиялық ілімінде де ерекше көңіл бөледі. Бұл дәстүр белгілі бір мағынада француздардан 19 – ғасырдағы неміс философиясына ауысты.

Канттың адам проблемасына арналған негізгі принципті - әрбір жеке адамның өз алдында мақсатты нысана ретінде қарау қажеттігі. Бұл оның адам мүддесі жөніндегі ілімінің басты мәселесі болды. Адам деген жүрек жылылығын ол теорияға сүйенген салқын ақылдың бұйрықтарына қарсы қойып отырады.

Философиялық антропологияның материалистік концепциясын ұсынған Фейербахтың айтуынша, жеке – дара, жалғыз өзі ғана өмір сүре алатын адамның болуы мүмкін емес. “Менің” болуымның міндетті шартты - “сенің”болуың, басқалардың болуы. Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізгі өмір сүру ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жасау әдісін, ол үшін еңбек құралын оның ең жабайы түрінен бастап, бірте – бірте жетілдіру жолын меңгеру қабілеті болған. Тек еңбек процесінде ғана адамдар қатысу, байланыс жасаудың қабілеттігін үйренеді. Бара–бара адам еңбегі бүкіл материалдық еңбегі мартериалдық және рухани мәдениет дүниесінің жасаушы болып шықты.

Осыларды еске ала отырып, адам дегеніміз – еңбек әрекетімен шұғылдана алатын әлеуметтік қатынастар жасайтын, өзара байланыс жасауға толық қабілетті тіршілік иесі деп анықтама беруге болады.

Соңғы аталған екі бөлімнің бір – біріне ауысу мүмкіндігінің адамда негізі бар. Оның мәні мынада: түйсік, елестету, зейін қою, ес сияқты психологиялық құбылыстар – адамның сезім мүшелері арқылы мида қалыптасатын сыртқы дүние бейнелері.

Адамның жеке басының қалпын сипаттағанда оның өзі өмір сүретін қоғамдық ортаның әсерімен қалыптасқан ерекшеліктерімен қасиеттері есепке алынады.

Таза биологиялық көзқарастың қарсылықтары, негізінен гуманитарлық ғылымдардың өкілдері адам табиғатының әлеуметтік құрамдас бөліктерінің ерекше маңызын баса көрсетуге тырысады.

Адамның биологиялық және әлеуметтік өлшемдерінің өзара диалектикалық байланыстығын, бір – біріне тәуелділігін сөз еткенде еске алатын тағы бір жай бар. Хайуанаттар дүниесінен жаңа ғана бөлініп шыға бастаған алғашқы адамның табиғи биологиялық – физиологиялық қажеттерін қанағаттандыру тәсілдері жағынан тағы бір жануарлардан айырмасы көп болмаған.

Адам дегеніміз – жаңа сапалы, индивидтің өзімен бірге іштен тумаған, белгілі тарихи – мәдени ортада өтетін өмір барысында қалыптасатын әлеуметтік – психологиялық және моральдық қасиеттер қосындылардың иесі, ақиқатты, болмысты тануға және өзгертуге бағытталған жасампаз әрекет субъектісі. Басқаша айтқанда, ол – қоғамның өмір тәрбиесін бойына сіңіріп, байыған жетілген адам.

Қоғам табиғаттың ұзақ эволюциялық дамудың нәтижесі, басқаша айтқанда, қоғамның пайда болуы – материя қозғалысының жоғары, әлеуметтік түріне көшуі деген сөз.

Бұл жерде мынандай бір заңды сұрақ тууы мүмкін. Табиғатқа, оның өзгеруіне адам ғана емес, жануарлар да ықпал етеді. Ендеше, бұл ретте адам әрекетінің сапалық өзгешелігі неде? Біріншіден, жануарлар да ықпал етеді.

Ендеше, бұл ретте адам болса табиғатты нысаналы түрде өзгертеді, оны қоғам игілігіне қызмет істеуге бағындырады. Екіншіден, жануарлар табиғатпен қарым – қатынас барысында өздерінің дене мүшелерін, яғни тісін, мүйізін, тұяғын, т.б. пайдаланады. Ал адам еңбек құралын қолданады. Ең бастысы – ол оны өзі жасайды. Үшіншіден, жануарлардың әрекеті таза биологиялық қажеттерден туындайды, хайуандық сипат алады, ал адам еңбегі әуел бастан-ақ қоғамдық, ұжымдық сипатқа ие, мақсатқа сай жүзеге асырылады.

Адамның ақыл – есі, ой – санасы, өзін өзге дүниеден бөліп қарай алатын, өзінің ішкі дүниесін танып білуге қабілетті, қоғамнан, ұжымнан жырақ өмір сүре алмайтын әлеуметтік құбылыс екенін айырамыз. Алдыңғы ұрпақтан қалған мәдени мұраға ие болып, оларды жетілдіріп отыратын қасиет тек адамға ғана тән. Басқаша айтқанда, табиғат барлық уақытта да адамзаттың өмір сүретін ортасы, тіршіліктің қайнар көзі болған және солай болып қала бермек.

Бұл жерде мынандай бір заңды сұрақ тууы мүмкін. Табиғатқа, оның өзгеруіне адам ғана емес, жануарлар да ықпал етеді. Ендеше, бұл ретте адам әрекетінің сапалық өзгешелігі неде? Біріншіден, жануарлар да ықпал етеді. Ендеше, бұл ретте адам болса, табиғатты нысаналы түрде өзгертеді, оны қоғам игілігіне қызмет істеуге бағындырады. Екіншіден, жануарлар табиғатпен қарым – қатынас барысында өздерінің дене мүшелерін, яғни тісін, мүйізін, тұяғын, т.б. пайдаланады. Ал адам еңбек құралын қолданады. Ең бастысы – ол оны өзі жасайды. Үшіншіден, жануарлардың әрекеті таза биологиялық қажеттерден туындайды, хайуандық сипат алады, ал адам еңбегі әуел бастан-ақ қоғамдық, ұжымдық сипатқа ие, мақсатқа сай жүзеге асырылады.

Адамның ақыл – есі, ой – санасы, өзін өзге дүниеден бөліп қарай алатын, өзінің ішкі дүниесін танып білуге қабілетті, қоғамнан, ұжымнан жырақ өмір сүре алмайтын әлеуметтік құбылыс екенін айырамыз. Алдыңғы ұрпақтан қалған мәдени мұраға ие болып, оларды жетілдіріп отыратын қасиет тек адамға ғана тән. Басқаша айтқанда, табиғат барлық уақытта да адамзаттың өмір сүретін ортасы, тіршіліктің қайнар көзі болған және солай болып қала бермек.

Әлеуметтік философия қоғамның, оның дамуының философиялық-методологиялық теориясы болып табылады. Философиялық теория ретінде ол қоғамдық құбылыстарды, процесстерді зерттеп-талдағанда оның негізгі мәселесін шешу тұрғысынан қарайды. Ал социологиялық теория ретінде ол қоғамдық құбылыстарды, процестерді зерттеп-талдағанда оның негізгі мәселесін шешу тұрғысынан қарайды. Ал социологиялық теория дегенде қоғамды зерттеп, талдау біртұтас ыңғай, бүтін бір құбылыс, белгілі бір жүйе, өзін-өзі қозғаушы, өзін-өзі дамытушы ретінде де оның нақты салаларын, бөлшектерін талдап, арнайы қарауды да айтамыз. Біріншіден, қоғамдағы іс-әрекет, қызметтің субъектісі - нақтылы адам, ол өзінің материалдық және рухани қажеттері мен мұқтаждарын тек қоғамда ғана қанағаттандырады. Қоғам дамуының екінші бір маңызды алғышарты - қоғамдағы адамдардың енжар емес, керісінше, белсенді болып, қоғамда болған жағдайды жайбарақат қабылдамауы. Егер адамдар қоғамда жағымсыз жағдайды байқаса, олар оны белсенді іс-әрекетті, саналы қызметі арқылы өзгертіп, өздеріне тиімді, ыңғайлы жағдай жасайды. Үшіншіден, қоғам дамуындағы алғы шарт - әрбір дара адамның өзіне тән потенциалдық күш-жігері, қасиеті, жағдай мен ортада өзара байланыста ғана дамиды. Өйткені, бұл болмаса, қоғам да адам да болмайды. Адамның мәнін қоғамнан тыс, еңбек құралсыз, материалдық өндіріссіз танып білу мүмкін емес. Төртіншіден, методологиялық алғы шарт - қоғам жеке адамдардың жай ғана механикалық жиынтығы емес, ол өзгеше бір тұтас әлеуметтік жүйе, олардың бірімен-бірі тығыз байланыста болатын қоғамдық қатынасы. Қоғамды зерттеп, талдаудағы ақырғы методологиялық алғы шарт - қоғам біртұтас бөлінбейтін әлеуметтік өмір, бір-бірінен ажырамас, бір-біріне әсер ететін екі фактордан, яғни адамдардың белгілі бір қызмет әдісінен және әлеуметтік фактордан тұрады. Олар адамдардың материалдық, рухани өндірісті дамытудағы тарихи қызметі арқылы пайда болады.

Әлеуметтік философияның обектісі қоғамды тану болып табылады, яғни әлеуметтік шындықты танумен айналысады.

Бұл білім саласы адамдардың дүние мен дүниедегі өз орнын түсінудегі қызығушылығы жайлы мәселені қозғағанмен, әлеуметтік философияны анықтау күрделі.

Әлеуметтік философия өз бастауын Антикалық кезеңнен алады. Оның пайда болуын, яғни қоғам және жеке салалары туралы философиялық пайымдауды алғаш қарастырған Сократ пен Платон есімдерімен байланыстырамыз.

Платон өзінің «Мемлекет» және «Заңдар» атты шығармаларында ежелгі қоғамның логикалық – түсініктік сараптамасын жүзеге асырады, ал Аристотель «Саясат» атты шығармасында өз кезіндегі қоғамның әлеуметтік мәселелеріне эмпирикалық-ғылыми зерттеу жасайды.

Антикалық заманнан бері қоғамның мемлекеттік-құқықтық және саяси құрылымының теориясы мен тарихының, әділетті қоғам мен билік туралы ілімдерінің маңызы арта түсті.

Ортағасырлық тарихнама мен Тарихтың қоғамдық санасына заттардың әдеттегі тәртібін төңкеріп, ескімен салыстыруға келмейтіндей жаңа әлем жасайтын жалпы әлемдік маңызды дәуірлік оқиға түсініктері енді.

Дәл осы ортағасырлардан бастап тарих философиясы «тарих даналығына құштарлық» ретінде қалыптаса бастады. Өйткені, даналық қана Құдаймен байланысты кәсіп ретінде түсіндірілді.

Қоғам мен адам туралы философиялық ілімдер дамуының ішкі логикасы Жаңа заман мен Ағартушылық дәуірінде ерекше қырынан көрініп, әлеуметтік философияның ішкі ядросын құрайтын философиялық-тарихи білімдер негізі қаланды.

Гегель бойынша «сыншыл тарихнама» Жаңа заман мен Ағартушылық дәуірінде қалыптасты. Бұл – философия мен гуманитарлық ой тарихының ғұлама білгірі негіздеген ескертпе еді. Бұл тұрғыдағы көрнекі мысал ретінде Вольтердің тарихи ғылымға көзқарасын алуға болады. Философиялық білім тарихында ол алғаш рет «тарих философиясы», «мәдениет» және көбіне «прогресс» ұғымдарын айналымға енгізгендігімен белгілі.

Қоғамдық өмірді тануды алғаш жаратылыстану принциптерімен байланыстырған француз утопияшыл соцалисі - Клод Анри де Сен-Симон (1768-1825) болды.

Сен-Симон француз материалистерін қолдай отырып, деизм мен идеализмге қарсы шықты, оларға «физицизмді», яғни табиғатты зерттеуді қарсы қойды. Детерменизмді үзілді-кесілді қорғай отырып, оны адамзат қоғамының дамуына қолданды және тарихи заңдылық идеясын баянды етуге ерекше көңіл бөлді. Тарих, оның айтуынша табиғаттану сияқты орнықты ғылым болуы керек. Әрбір қоғамдық жүйе, Сен-Симонның пікірінше, тарихтағы алға басқан қадам болып табылады.

Тарихқа идеалистік тұрғыда қарағанымен қоғамдық прогрестің объектілігі, қоғам дамуындағы жеке меншік пен таптардың ролі туралы болжамдары Сен-Симонның үлкен жетістігі болып табылады.

Сен-Симон социологиялық ілімі өткен тарихтың заңды нәтижесі – жаңа қоғамдық құрылыстың орнауын тарих қажеттілігіне негіздеу мақсатына арналды.

Вебер Макс (1864-1920) - атақты неміс экономисі, әлеуметтанушы, философ, тарихшы және мәдениеттанушы. В. «идеалды типтер» теориясын қалыптастырды. Идеалды типтер - деректемелік материалдарды ұғымды түрде ретке келтіруге мүмкіндік беретін үлгілер, схемалар, бітімдер. Вебер оларды өзінің нақтылы зерттеулері мен өмірлік тәжірибе қисындарын жүйелендіру мақсатында қолдана алады. Мысалы, антиктік, феодализм, капитализм ұғымдары осындай үлгілерге жатады. Алайда идеалды типтер нақтылы өмір байлығын және күрделілігін толық қамти алмайды. Сол себептен ғалым олардың шектілігін де аңғаруы керек деген пікірде. Мәдениеттану тұрғысынан Вебердің екі еңбегін: «Протестанттық этика және капитализм рухы» (1904-1905) және «Әлемдік діндердің шаруашылық этикасы» (1905) атап өтуге болады. Бұл еңбектердің басты идеясы - әр елдердегі экономикалық өмір оларда қалыптасқан діни-әдептік нормаларға тікелей байланысты өтеді. Данилевский, Шпенглер және А. Тойнбиге тән өркениеттерді биологияландырған деп қарау ұстанымдарына қарсы шығып, Вебер жаңа ғылымды - ғылым социологиясын жасады. Оны П. Сорокин мәдениет социологиясымен теңестірді. Әлемдік тарихты экономика шешеді деген Маркстен өзгеше, Вебер адамдар дүниесінде тұтыну емес, ақиқат, ізгілік және әсемдік билеуі керек деді. Адамдық қауымдастықтардың мәдени тағдырына биліктің тигізетін ықпалы зор. Вебер 3 түрлі бағындыру тәсілі мен билікті атап өтеді: «жария» немесе рационалды тип (демократия, парламентшілдік); дәстүрлі тип (әдетте, монархия); харизматикалық тип (әдетте, диктатура мен «көсемшілдік»), Вебер бойынша, нақтылы әлеуметтік жағдай мен заман талаптарына сай рационалдылық, дәстүрдің және харизманың бірлігі қоғамдық өмірдің орнықтылығын қамтамасыз ете алады.

15-тақырып. Философиялық білімнің қазіргі мәселелері

Өркениет (лат. civiles - азаматтық) - тарих, антропология, мәдениеттануда кеңінен қолданылатын ұғым. Өркениет ұғымы антиктік қоғамның жабайы ортадан сапалық ерекшелігінің анықтамасы ретінде сонау көне дәуірде пайда болды. ХІХ ғ. Ағарту дәуірінде әлеуметтік мәдени дамудың ең биік сипаттамасы ретінде қолданылады. ХХ ғ. О. Шпенглер мен А. Тойнби еңбектерінде бұл термин анық көрінген ерекшелігі бар жергілікті қауымдастық мағынасы, яғни «тарихи өркениеттер» (Қытай, Вавилон, Түркі, Мұсылман, ортағасыр, т.б.). Алайда өркениетті классификациялаудың бірегей өлшемдері мен ұстанымдары әлі күнге дейін жасалған жоқ. Соңғы кездері өркениетті бір аймақта тұратын халықтардың тарихи тағдырластығы, олардың арасындағы ұзақ та тығыз мәдени байланыс нәтижесінде әлеуметтік ұйымдасуы мен реттелудің - заңдық және саяси жүйелерде, шаруашылық түрлері формаларында, дін, философия, ғылым, білім жүйесі, көркем шығармашылықта - этноаралық жергілікті қауымдастық деген анықтама кеңінен тарап отыр. Өркениет категориясы мәдени типтерді зерттеу немесе мәдени-тарихи типологияны жасауда қолданылады. Сондай-ақ өркениет типтерін шығыстық жөне батыстық деп бөледі, «глобальды өркениет» және «техногендік өркениет» ұғымдары жұмыс істейді. Мәдениеттанушылар Өркениетті «мәдениет» ұғымымен салыстыра қарастырады.

Антропологтар пікірінше өркениет халық мәдениетіне қарсы қолданатын категория. Жіктеулі категория ретінде өркениетке органикалық гетерогендік және ауыр әлеуметтік құрылым тән мәдениет түрлерін енгізеді. Өркениетті қоғамдарда әлеуметтік жіктеу және құрылым бар, өркениетті түрдегі мәдениетке қажетті диверсификация тән. Жүйелі гетерогендік субмәдениеттердің функционалды дифференциациясы бар екенін білдіреді. Эволюциялық көзқарас бойынша өркениет жетістігі қоғам және мәдениет дамуының нақты деңгейін көрсетеді. Өзнің шын мағынасында өркениет варварлық және жабайылыққа қарсы тұрады.

Өркениет қалыптасуының алғышарты азық-түлік өнімін өндірудегі эффективтілігінің ауқымды деңгейіне қол жеткізу, ауылшаруашылық өндіріс әрдайым өркениеттің экономикалық базисы болып табылады. Сонымен қатар, технологияның, басқару икемділігінің дамуы, өркениеттің құрылу үрдісіне байланған.

Дегенмен, өркениетті варварлық кезеңнен айыратын критерийлер - бұл әлеуметтік, моральды және интеллектуалды.

Әлеуметтік сферада барлық өркениеттерге тән:

1. еңбек бөлінуіне негізделген – горизонталды (кәсіби мамандық) және вертикалды (әлеуметтік жіктелу) экономикалық қатынастар жүйесі,

2. өндіріс тәсілдері билік құрылымымен бақыланады,

3. мемлекет бақылауында болатын айырбас торының болуы,

4. саяси құрылым, мемлекет, территория - өркениетті саяси жүйенің негізін құрайды.

Өркениеттің қалыптасуы этикалық жүйелердің радикалды өзгеруімен ере жүреді, ол әлеуметтік қатынастардағы жан-жақты өзгерістерге әкеледі. Әлеуметтік қатынастардың өзгеруімен қатар дүниетанымдық принциптер де өзгерді.

Интеллектуалды аумақта өркениет спекулятивті ойдың, уақыт жайындағы түсініктің кеңеюіне (ретроспективті және перспективті) нақты және болжамдық ғылымдардың келуіне (арифметика, геометрия, астрономия) ақпаратты жазу және беру символикасын енуіне, уақыт және кеңістік өлшемін белгілеп қоюдың дамуына әкеледі.

Кейінірек өркениеттің дамуы сананың эстетикалық түрлерін тудырады. Халық өнерінің орнына жоғарғы, биік өнер келеді.

Өркениет гүлденуі мәдени және саяси егемендік жағдайында келеді және шығармашылық потенциалдың толық дамуы, еркіндік, даналық, әділдік идеясын жүзеге асыруын бейнелейді. Бұл кезең өркениеттің шығармашылық күші тәмам еткенде аяқталады. Мұндай кезең келгенде кейбір қоғамдар құлдырап, ыдырайды.

Адам мәдениетінің жабайылықтан өркениетке ауысуының нақты уақытын орнату қандай қиын болса, өркениетке дұрыс анықтама беру сондай-ақ қиын. Толықтай өркениет ауылшаруашылығына ауысқанда, отырықшыл өмірге көшкенде, биліктің нақты түрін құрғанда, жазу өнерін иеленгенде басталды деуге болады.

Қоғамның өркениеттілік дамуын анықтайтын негізгі факторлардың ішінен С.Хантингтон «Өркениеттер қақтығысы» еңбегінде географиялық, климатикалық, биологиялық, демографиялық, диеталық және т.б. қарастырды. Іргелі кітапта өркениет өсуінің сандық критерийінің мазмұнын кестелер мен графиктер арқылы толық көрсетілген.

Академиялық ғылымда «өркениет» түсінігі кең мағынада жалпы мәдени-тарихи принциптердің құрылуында және ауыр адамзат қоғамының дамуы мен қалыптасу заңдылығында кеңінен қолдана бастады.

Өркениет типологиясының негізінде басты критерийлер жатыр:

1. Рухани өмірдің жалпы іргелі белгілері

2. Тарихи-саяси тағдырдың және экономикалық дамудың бір-біріне тәуелділігі және жалпылығы

3. Мәдениеттердің өзара бірігуі

4. Даму алғышарты жағынан жалпылама қызығушылықтардың бар болуы.

Техногенді өркениет - өркениет дамуының тарихи кезеңі Еуропада XV - XVII ғғ. және барлық жер бетіне XX ғ. дейінгі уақытта тараған өркениеттілік дамудың ерекше түрі.

Осындай түрдегі мәдениетте басты рөлді ғылыми рационалдылық алады. Ғылым прогресі мен техникаға негізделген зерденің ерекше бағалануы сызып айтылады.

Ерекшеліктері:

• өндірісте ғылыми білімдерді жүйелі қолданудың арқасында техника мен технологияның жедел өзгеруі;

• ғылым мен өндірістің бірігуі арқылы ғылыми-техникалық революция туындады, бұл адам мен табиғаттың, адамның өндіріс жүйесіндегі орнын мәнді түрде өзгертті;

• адамның жасанды жасаған әлемінің тез жаңаруы. Бұл әлеуметтік байланыс динамикасының ұлғаюымен қосақталған. Кейде, 1-2 ұрпақ арасында өмір сүру бейнесі өзгереді және тұлғаның жаңа түрі қалыптасады.

Тарихи ерекшеліктерді белгілеуде барлық өркениеттерді екі негізгі түрге бөледі: бірінші және екінші қатардағы өркениеттер.

Бірінші қатардағы өркениеттер деп алғашқы кезеңді және ешбір өркениеттік дәстүрге сүйенбеген көне өркениеттерді айтады.

Екінші қатардағы өркениеттер кеш туады және көне қоғамдардың мәдени-тарихи тәжірибесін игереді.

Өркениеттік дамудың қазіргі жағдайы жаһандық өркениеттің қалыптасуына әкеледі.

Жаһандық өркениет - бірегей жалпыпланетарлық өркениеттің құрылуы, әлемдік қауымдастықтың өсіп келе жатқан бүтіндігімен сипатталатын өркениеттік дамудың қазіргі кезеңі.

Жаһандану, ең алдымен жердегі барлық қоғамдық іс-әрекеттің интернационализациясымен байланысты. Бұл қазіргі кезде барлық адамзат бірегей әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени және басқа байланыстар мен қатынастар жүйесіне кіргенін білдіреді.

Қазір жер шарының әрбір мемлекеті мен аймақтарындағы әлеуметтік-мәдени өмірінде ұлғайып келе жатқан унификация болып жатыр. Бұл унификацияның негізі еңбек, саяси институт, ақпарат, байланыс және т.б. қоғамдық бөлінудің жалпы планетарлы жүйесін жасау болып табылады. Әлеуметтік мәдени ара-қатынастың нақты құралы өркениетаралық сұхбат болып табылады.

Мәдениеттануда өркениетаралық сұхбаттың кейбір жалпы принциптері белгіленген:

1. Прогрессивті тәжірибені игеру әрбір қауым, халық мәдениеті және ділінің өркениетаралық ерекшелігін сақтауға болады

2. Әрбір қауымдастық басқа өркениеттерден тек өз мәдени мүмкіндіктерінің аумағында игере алатын түрлерді алады

3. Өзге жерлерге ауыстырылған басқа өркениеттердің элементтері жаңа түрге, сапаға ие болады

4. Сұхбаттар арқасында қазіргі жаһандық өркениет тек қана бүтін жүйе түрін иеленіп қоймай, ішкі көпбейнелік, плюралистік сипаттамаға иеленді. Бұл өркениетте өсіп келе жатқан әлеуметтік, экономикалық және саяси түрлерінің біркелкілігі мәдени көпшілікпен сай келеді.

Жаһандану – дегеніміз бір-бірімен тығыз экономикалық, ғылыми-техникалық, саяси, мәдени байланыстағы біртұтас адамзат қауымдастығының қалыптасуы. Ол – біздің көз алдымызда өте тез қарқынмен жүріп жатқан үрдіс. Мысалы, бүгінгі Қазақстан қоғамы басқа елдермен экономикалық сауда-саттық қарым-қатынасқа түсіп, дамып келеді. Бүгінгі өкімет неше түрлі инновациялық бағдарламалар қабылдап, «ұлттық қаржы қорын» жасап, өндірісті дамытуға бел байлап, сол жұмыстарға нақтылы кірісіп жатқан жайы бар.

Енді саяси салаға келер болсақ, Қазақ елі бүкіл дүниежүзілік қауымдастықпен терезесі тең қарым-қатынас орнатуда. Біздің ел дербес мемлекет ретінде мойындалды.

Бүгінгі таңда Қазақ елі өз төл мәдениетімен біршама халықтарды таныстырып, солардың қошеметіне ие болды. Сонымен қатар «бұқара мәдениеті» деген ұғым сөздігімізге кіріп қана қоймай, соның «отандық үлгілері» жасалуда.

Қоғамды материалистік тұрғыдан қарау методологиясының тұрғысынан алып қарағанда, жаһандану үрдісінің негізінде ғылыми-техникалық революция жетістіктерін пайдалану арқылы өндіргіш күштердің күрт дамуы, тауарлардың бір елден екінші елге өтуі, байланыс жүйелерінің жетілуі т.с.с. құбылыстар жатыр. Екінші жағынан, табиғи ресурстардың Жер бетінде әртүрлі шоғырлануы, сондықтан елдердің бір-бірімен осы байлықты бөлісу, алмасу мәселелері де жаһандану үрдісіне өз ықпалын тигізбей қоймайды.

Жер бетіндегі ұлттар мен ұлыстардың бір-бірімен жақындасуына бұқаралық ақпарат тарату мекемелері өз үлесін қосуда.

Келесі назар аударатын нәрсе – жаһандану үрдісі бүкіл адамзатты «бір қалыпқа» салғандай әсер етіп жатыр. Өйткені барлығы да компьютерлік есептеуден өтіп, белгілі бір стандарттарға сай болуы керек. Олай болмайынша, сіз өндірген тауарды сырт елдерге шығаруға болмайды. Сондықтан миллиондаған адамдардың киген киімінде, жүретін машиналарында, үйіндегі жиһаздарда, тіпті демалатын орындарында, музыка мен өнерде әсіресе бұқаралық мәдениетте біркелкілікке деген ұмтылысты байқаймыз.

Жаһандану үрдісі әртүрлі елдермен жақындасу, бүкіл адамзаттың ортақ тағдырын сезіну, ұлттық мәдениет жетістіктері, жаңа технологиялармен алмасуға әкеледі.