Тұрақты сөз тіркестері

Диалектологиялық еңбектерде келтірілген сөйленістегі фраза оралымының жасалу жолдары, оның түрлері әдеби тілдегімен бірдей болып келеді. Сөйленістегі сөз тіркестерінің әдеби тілден айырмасы, ерекшелігі олардың құрамындағы сөздерге б-ты. Көптеген сөз тіркестерінің құрамында әдеби тілде жоқ сөздерді кездестіруге болады. Ол сөздердің өзді-өзінің тіркесуі арқылы да, әдеби тілдегі белгілі сөздермен тіркесуі арқылы да бұрын белгісіз сөз тіркестері жасалады.

1. Кей сыңарларының лексикалық мәні түсініксіз сөз тіркестері.

Тән-тән болу–дал болу, басы қату, пәлеті жоқ– құнтсыз, ыждағатсыз. Баз кешу–күдер үзу, үміт үзу.

Қыпы қану –құмары қану, құмардан шығу. Метел қылу–кесел жасау. Жұмысқа метел қылма. Пысы жату– құр сүлдері жату, хал үстінде жату.

2. Сыңарларының лексикалық мәні айқын сөз тіркестері. Тасбақаның аузынан шөп алған – айлакер, қу, сұм. Төрт аяғы алаяқ, маңдайы қасқа – сегіз қырлы, бір сырлы. Итке тышқан мысықтай–сүтке тиген күшіктей.

Дән қою–алдау, мұзға отырғызу. Қап, мынаның дән қойып кеткені-ай! Қойға келген ешкідей–жатырқау, жат көру. Ауыздап жіберу– дауыстап жіберу (Маңғ). Аяқ үстінде–жүріп, жол-жөнекей, жанды өлтіру–мал сою. Жерге арқан ұру– малсыз, түксіз қалу.

Семантикалық ерекшеліктер

Лексикалық ерекшеліктердің ішінде сөздің семантикасы, мағынасына байланысты құбылыстар жиі кездеседі. М: бір сөздің өзі бір өлкеде бір мағынада, екінші өлкеде екінші мағынада жұмсалуы мүмкін. М: араб-иран тілдерінде «кесе, бокал» мағынасында жұмсалатын пияла сөзі қазақ тіліне еніп, әртүрлі мағынада жұмсалып кеткен. Орталық-солтүстік сөйленістерде керосин шамының шынысын атау үшін, ал оңтүстік сөйленістер тобында бұл сөзді шай ішетін кесені атау үшін қолданады.

Зат, құбылыс атауларын білдіретін сөздер

Сөйленістегі лексикалық ерекшеліктердің ішінде сан жағынан ең жиі ұшырайтыны – заттар мен құбылыстардың атын білдіретін сөздер. Олар өз ішінен бірнеше шағын топқа бөлінеді.

1. Үйге, үй құрылысына, үй шаруашылығына байланысты сөздер:

2. Туыстық атауларға байланысты сөздер

3. Тағам атауларын білдіретін сөздер

4. Тұрмыс-салт, әдет-ғұрып, ойын-сауыққа байланысты сөздер

5. Киім-кешекке байланысты сөздер

6. Ыдыс-аяқ атаулары

Заттың түр-түсін сын-сипатын білдіретін сөздер

Қазақ тілі сөйленістерінде кездесетін лексикалық ерекшеліктердің енді бір тобы заттар мен құбылыстардың сынын, сыр-сипатын, түрлі сапалық қасиеттері мен белгілерін білдіретін сөздер.

1.Адамның түрлі рухани, физикалық қасиеттерін білдіретін сөздер.

Мәтөк – кербез (Атырау), шіленгер –шебер, ісмер (Маңғыстау).

2. Түрлі сапалық белгіні білдіретін сөздер

Сабу – саябыр баяу, оқсаулы – тәуір, оңды, лайқат –лайық, арзу –ынтық, ынтызар, жабық – семіз, дырапа – үлкен, жуан ағаш, патырас– лас, кір.

Қимыл, іс-әрекетті білдіретін сөздер

Жергілікті халық тілінде көлем жағынан алғанда зат пен құбылыстың сынын білдіретін сөздермен шамалас келетін ерекшеліктердің бірі – іс-әрекет пен қимылға алуан түрлі қозғалысқа байланысты сөздер. Аяздап қалдым – салқын тиіп ауырып қалу, дағыту – тарату, отарласу–отасу, сәмсіреу –әлсіреу, тәртіптеу – баяндау, шөлкемдестіру – ұйымдастыру, құтару – тауысу, ауқамдасу –әңгімелесу, тәнжіреу – шаршау, қалжырау.

Әдебиет:

9. Ғ. Қалиев. Ш. Сарыбаев. Қазақ диалектологиясы. Алматы: Ғылым, 2002.

10. Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.

11. Х. Кәрімов. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 1980.

12. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1960.

13. С. Омарбеков. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы: Мектеп, 1965.

14. Н. Жүнісов. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1981.

15. С. Омарбеков, Н. Жүнісов. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. Алматы: Мектеп, 1985.

16. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы: Ғылым, 1972.

7-тақырып. ҚАЗАҚ СӨЙЛЕНІСТЕРІНДЕГІ КІРМЕ СӨЗДЕР

Дәріс мақсаты: Қазақ сөйленістеріндегі кірме сөздермен таныстыру.

Сұрақтар:

1.Қазақ сөйленістеріндегі кірме сөздер

2.Орыс тілі арқылы енген сөздер.

3.Араб, иран тілдерінен енген сөздер

4.Монғол тілдерінен енген сөздер

5.Түркі тілдерінен енген сөздер