Фонетикалық транскрипция

Диалектологиялық жазбада тілдік ерекшеліктер мүмкіндігінше айтылған қалпында дәл берілуі керек. Бұл үшін фонетикалық транскрипция пайдаланылады. Фонетикалық транскрипция, әсіресе фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктерді жазуда өте қажет. Қазақ тіліндегі ерекшеліктерді беруде шартты түрде біраз қосымша таңбалар қосып, қазіргі қазақ әліпбиін пайдалануға әбден болады. Тәжірибеде мынандай қосымшалар пайдаланып жүр:

А-а және ә дыбыстары аралығында айтылатын, жіңішкеруге бейім дыбыс, көбінесе басқа тілдерден енген сөздерді жазуда қолданылады: айал, адауір.

йЕ- ашық дифтонг, кейде сөз басындағы е дыбысының құрамында аздап й- дің қатысы барлығын білдіреді. Мысалы: йел, йекі.

уО- ашық дифтонг, кейде сөз басындағы о дыбысының құрамынды аздап у-дың қатысы барлығын білдіреді. Мысалы: уол, уоқу.

уӨ-ашық дифтонг, кейде сөз басындағы ө дыбысының құрамында аздап у-дың қатысы барлығын білдіреді. Мысалы: өмір, өкініш.

Ж(ж) - аффрикат дифтонг. Сөз басындағы ж дыбысының қатаңға жақындап, шұғыл айтылатынын білдіреді. Мысалы: жол, жылқы.

>-дыбыстардың бір-біріне ауысуын білдіреді. Мысалы: қ>у (қыстақ-қыстау).

/ - дыбыстардың алмасуын білдіреді. Мысалы: Ш/ч (шапан- чапан), б/п (болат-полат).

// - қатар қолданылатын фонетикалық нұсқалар мен лексикалық дублеттерді білдіреді.

Белгілі территориядағы сөйленіс я диалектінің барлық ерекшеліктері түсірілген осындай картадан диалектологиялық атлас жасалады. Тілдегі жеке құбылыстардың тараған шекарасы бір-бірімен сәйкеспейтініне қарап, кейбір зерттеушілер (француз, неміс ғалымдары) тілде бірыңғай өзіндік белгілері бар сөйленіс, диалект жоқ, тек жекелеген ерекшеліктер бар деп есептеген.

Лингвистикалық география әдісімен жүргізілген зерттеулер бұл пікірдің негізінен қате екенін көрсетеді. Шынында, әр түрлі тіл ерекшелігінің изогластары бір-бірімен дәл келіп сәйкеспегенмен, географиялық жағынан алғанда бір-бірінен сонша алыстап кетпейді, біресе жуықтан, біресе бірін-бірі қиып өтіп, изогластар өзара шоғырланып отырады. Изогластардың осылайша өзара шоғырланып топтасуы тілдегі сөйленіс я диалектілердің нақты сипатын танытумен бірге, олардың тарихи жағынан қалыптасқан белгілі көлемі, іргесі бар екенін көрсетеді.

Тіл ерекшеліктерін лингвистикалық география әдісімен зерттеу қазақ тілінде енді-енді ғана қолға алынып келеді. Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Тіл білімі институтындағы қазақ диалектологиясы бөлімі қазақ тілінің диалектологиялық атласының бірінші томын жасады. Кейінгі отыз жылда қазақ сөйленістері біршама тәуір зерттеліп келеді. Қазақ диалектологиясы мен жеке сөйленістері жөнінде бірнеше монографиялық еңбек жазылды. Диалектологиялық сөздіктер құрастырылып, бірнеше жинақ жарық көрді. «Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау бойынша сұраулық» жасалып, ол арқылы едәуір материал жиналды. Міне, осының бәрі қазақ тілінің диалектологиялық атласын жасауға мүмкіндік береді.

Диалектологиялық атлас жасау – аса күрделі, қиын жұмыс. Оған үлкен дайындық керек, өйткені диалектологиялық атлас – қазақ тіл білімінің диалектологиясында ондаған жылдар бойы жүргізілген барлық жұмыстың нәтижесі болмақшы. Одан қазақ тіліндегі жергілікті сөйленістер мен диалектілердің негізгі тілдік сипаты, тараған көлемі, бір-бірімен қарым-қатынасы - қысқасы, қазақ тілінің бүкіл диалектілік жүйесі көрінуге тиіс.

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. Жергілікті ерекшеліктерді жинауда қандай тәсілдер қолданылады?

2. Диалектологиялық карта дегеніміз не?

3. Фонетикалық транскрипция дегеніміз не?

4. Лингвистикалық география дегеніміз не?

Әдебиет:

1. Ғ. Қалиев. Ш. Сарыбаев. Қазақ диалектологиясы. Алматы: Ғылым, 2002.

2. Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.

3. Х. Кәрімов. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 1980.

4. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1960.

5. Ғ. Қалиев. Қазақ диалектологиясы. Практикум. Алматы, 1967.

6. Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы:Ғылым, 1973.

7. С. Омарбеков, Н. Жүнісов. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. Алматы: Мектеп, 1985.

8. Казахская диалектология. Алма- Ата: Наука, 1960.

9. Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер. Алматы: Ғылым,1990.

10. Т.Айдаров. Проблемы диалектной лексикологии и лингвистической географии. Алматы: Рауан, 1991.

11. Т. Айдаров. Лингвистикалық география. Алматы: Мектеп, 1977.

12. Н. Сауранбаев. Қазақ тіл білімінің проблемалары. Алматы, 1982.

13. Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау бойынша сұраулық. Алматы, 1956.

Әдебиет:

Негізгі әдебиет

1. Ғ. Қалиев. Ш. Сарыбаев. Қазақ диалектологиясы. Алматы: Ғылым, 2002.

2. Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.

3. С. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алматы, 1997.

4. Т. Айдаров. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1975.

5. Х. Кәрімов. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 1980.

Қосымша әдебиет

6. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1960.

7. С. Омарбеков. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы: Мектеп, 1965.

8. Н. Жүнісов. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1981.

9. Ә. Нұрмағамбетов. Қазақ говорларының грамматикасы. Алматы, 1986.

10. Ә.Нұрмағамбетов. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. Алматы, 1978.

11. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1994.

12. Ж. Досқараев, Ғ. Мұсабаев. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы, 1951.

13. Б. Базылхан. Монғолиядағы қазақтардың тілі. Уланбатыр-Өлгий, 1991.

14. Б. Бекетов. Қарақалпақ қазақтарының тілі. Алматы: Рауан, 1992.

15. Ғ. Қалиев. Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру. Алматы: Мектеп, 1985.

16. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. Алматы, 1996, 1998.

17. С. Омарбеков. Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы: Ғылым, 1978.

18. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1982.

19. Ғ. Қалиев. Қазақ диалектологиясы. Практикум. Алматы, 1967.

20. Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы:Ғылым, 1973.

21. С. Омарбеков, Н. Жүнісов. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. Алматы: Мектеп, 1985.

22. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы: Ғылым, 1972.

23. Ж. Болатов. ШҚО Катонқарағай ауданында тұратын қазақтар тіліндегі жергілікті ерекшеліктер туралы. «Арай» журналы, 1989, 9 қыркүйек.

24. Казахская диалектология. Алма- Ата: Наука, 1960.

25. Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер. Алматы: Ғылым,1990.

26. Т.Айдаров. Проблемы диалектной лексикологии и лингвистической географии. Алматы: Рауан, 1991.

27. Т. Айдаров. Лингвистикалық география. Алматы: Мектеп, 1977.

28. Н. Сауранбаев. Қазақ тіл білімінің проблемалары. Алматы, 1982.

29.Б.Базылхан. Монғол-қазақ тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. Баян-Өлгий, 1973.

30. М. Достанов. Қазақ тілі сөздерінің фонетикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін қатар талдау әдістері. Алматы, 1991.

31.М. Атабаева. Диалектілік сөз мағынасы. Алматы, 1996.

32.Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау бойынша сұраулық. Алматы, 1956.

33.Ә. Нұрмағамбетов. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні. Алматы: Мектеп, 1985.

34. Л. Рүстемов. Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері. Алматы, 1982.