С. Аманжоловтың ғылыми мұрасы

Профессор С.А Аманжолов 1925 жылдан бастап филология ғылымының әр түрлі мәселелерімен тұғылдана бастаған. Оның қаламынан көлемі 500 баспа табақтай 200-ден аса еңбегі басылап шықты, қалғаны қолжазба күінде сақталған. С.Аманжолв зерттемеген қазақ тіл білімінің саласы жоқ денсек артық болмайды. ғалымнаң негізгі еңбектерін 6 салаға бөліп қарауға болады.

І Жалпы тіл білімі және қазақ тіл білімінің мәселелері

ІІ Тіл тарихы мен диалектология. Түркология.

ІІІ Қазіргі қазақ тілі

ІҮ Мектептерге арналған қазақ тілі оқулықтары мен бағдарламалар

Ү Тіл және әдебиет Әдебиет пен фольклор.

ҮІ Тарих. Археология және этнография.

С.Аманжоловтың диалектология саласындағы еңбектері

30-шы жылдардаң аяғына дейін үлкен еңбектерімен танылған С.А. Аманжолов қазақ тілінің фактілерін басқа түркі тілдерімен салыстыра зерттеп, көрнекті түрколог деген атаққа ие болды. Ол еңбек, қырғыз қарақалпақ, башққұрт, алтай чуваш, якут т.б. түркітілдерін жақсы білгендігін былай қойғанда, парсы, араб тілдерін де тәуір білген.

1948 жылы «Қазақ диалектологиясының негізгі мәселелері» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғап, осы жылы С.Аманжоловқа профессор деген атақ берілді. Ғалымның бұл еңбегінде қазақ тілі дара қалпында алынбай, басқа да көптеген түркі тілдерімен салыстыра зерттелді. Мұнда тек диалектология мәселесіғана емес, қазақ халқының ертедегіжәне кейінгі тарихы, этнографиясы, мәдени мұрасы да терең, кең көлемде қамтылды. Сол арқылы қазақ тілінің сипаттама диалектологиясы мен тарихи диалектологиясының негізін салды.

Профессор С. Аманжолов өмірінің соңғы кезінде қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы туралы екінші кітабын жазуға кіріскен еді. Ол Алматының Абай атындағы педагогикалық институтындағы тарих-филология факультетінде қазақ тілі тарихы курсынан лекция оқыды. Негізгі еңбектері:

Қазақ тіліндегі диалектілер туралы мәселеге (1940, мақала, орыс тілінде)

Қазақ диалектологиясының негізгі мәселелері (1948, докт. дисс. қолжазбасы, орыс тілінде)

Қазақ диалектілерін меңгеру тарихына (1948, мақала, орыс тілінде)

Көне түркі жазба ескерткіштері және олардың қазіргі түркі тілдеріне қатысы туралы (1957, қолжазба, орыс тілінде)

Қыпшақтың тайпалық одақ тілі туралы (1957, қолжазба, орыс тілінде)

Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері (1959, орыс тілінде)

Қазақ тілі тарихына материалдар (мәтіндер, қолжазба, орыс тілінде ) т.б.

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. С.Аманжоловтың докторлық дисссертациясы қалай аталады?

2. С.Аманжоловтың диалектология саласындағы негізгі еңбегін ата.

3. Ғалымның еңбектері қандай салаларға бөлінеді?

Әдебиет:

1. Ғ. Қалиев. Ш. Сарыбаев. Қазақ диалектологиясы. Алматы: Ғылым, 2002.

2. Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.

3. Х. Кәрімов. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 1980.

4. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1960.

5. С. Омарбеков. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы: Мектеп, 1965.

6. Н. Жүнісов. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1981.

7. С. Омарбеков, Н. Жүнісов. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. Алматы: Мектеп, 1985.

8. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы: Ғылым, 1972.

15-тақырып. ЖЕРГІЛІКТІ ТІЛ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЖИНАУ ТӘСІЛДЕРІ

Дәріс мақсаты: Жергілікті тіл ерекшеліктерін жинап-зерттеу жолдарымен таныстыру

Сұрақтар:

1. Жергілікті тіл ерекшеліктерін жинау тәсілдері

2. Диалектологиялық материалдарды құжаттандыру

3. Фонетикалық транскрипция

4. Лингвистикалық география

Қазіргі диалектологияның алдында тұрған міндет, негізінен, екі саладан тұрады: бірінші, сөйленістердің тіл жүйесін барлық жағынан сипаттай отырып, арнайы зерттеу; екінші, тілдегі сөйленістердің өзара қарым-қатынасын, байланысын, тараған аймағын анықтай отырып, толық классификациясын жасау. Бұл міндеттер тек қазақ диалектологиясы үшін емес, жалпы қазақ тіл білімі үшін маңызды болып табылады. Өйткені қазақ тіл білімінің диалектологияға қатысы бар мәселелерінің түбегейлі шешілуі тікелей осыларға байланысты.

1. Байқау тәсілі. Диалектілер мен сөйленістерді зерттеудегі ең негізгі материал жергілікті халық тілінен тікелей жиналған материал болып табылады. Халық тілінен материал жиюда әр түрлі әдіс-тәсілдер қолданылады. Солардың бірі - байқау тәсілі. Байқау әдісі екі түрлі кезеңге бөлінеді: алдын-ала жалпы байқау және негізгі нысан бойынша тікелей байқау. Диалектолог жергілікті жерге келген бетте-ақ байқаған ерекшеліктерін жазып алуға асықпауы керек. Қайта, ол біраз уақыт жай тыңдап, жергілікті халық тілі жайында жалпы түсінік алуға тиіс. Бұл, біріншіден, зерттеушінің жергілікті халық тілінің қай жағына өте-мөте көңіл аудару керектігін анықтауына, кейбір нәзік ерекшеліктерді аңғартатындай болуына, екіншіден, өз мақсатына сай болашақ байқау нысандарын тыңдап алуына, үшіншіден, жергілікті адамдармен танысып жақындасуына, халық өмірін неғұрлым жетік білуіне мүмкіндік береді. Жалпы байқау мөлшері зерттеу мақсатына байланысты. Егер тұтас сөйленіс зерттелетін болса, жалпы байқау мерзімі ұзағырақ болғаны жөн.

Алдын ала байқаудан соң, зерттеуші өз мақсатына сай тікелей байқау әдісіне ауысады. Ол енді жалпы байқау кезінде белгілеп алған адамдармен жұмыс істей бастайды. Мұның өзінде әңгімелесу, тыңдау, сұрақ қою сияқты әр түрлі тәсілдерді қолданады. Бұл тәсілдер қалай болса солай қолданыла бермейді, әрқайсысының орны, реті бар. Мәселен, әңгіме кез келген адаммен емес, алдын-ала белгіленген адамдармен ғана өткізіледі.

Сұрақ қою тәсілі көбінесе лексикалық материал жинауда (шаруашылыққа, әр түрлі затқа, т.б. байланысты) не бұрын алынған материалдың мағынасын, айтылуын анықтау қажет болғанда пайдаланылады. Сұрақ қою үстінде білгісі келіп отырған тұлғаны не зат атауын зерттеушінің өзі айтып қоюдан сақтану керек. «Сіздерде былайша айтыла ма?» , «Мұндай сөз қолданыла ма?» деп сұрақ беру орынсыз. Мұндай сұрақтарға жоқ, бар, не айтылады, айтылмайды деп жауап қайтаруы мүмкін. Ал егер зерттеуші затты көріп тұрып, «Бұл қалай аталады ?», «Бұл не ?» деген сұрақ берсе, білгісі келген сөзді я тұлғаны естиді. Сондықтан сұрақ мүмкіндігінше тікелей емес, жанама түрде қойылғаны жөн.

3. Ауыл жайында мәлімет жинау.

Материал жиюшы өзі зерттеп жүрген ауылға да көңіл бөлуі керек. Оның қай облысқа, ауданға, ауылдық әкімшілікке қарайтыны, дәл аты (ресми атынан басқа жергілікті аты), өзінде не маңында өндіріс, кәсіпорны бар, теміржолға, қалаға, аудан орталығына алыс-жақындығы, қандай мәдениет орындары бар, олар қашаннан бері жұмыс істейтіні т.б. жөнінде толық мәлімет берілу керек. Сол сияқты ауылдың және оның тұрғындарының тарихына байланысты материал жинау да қажетті жұмыстардың бірі.

Диалектологиялық материалдарды құжаттандыру

Аса бір жауапты істің бірі─диалектологиялық материалды дұрыс құжаттай білу. Әрбір диалектілік ерекшелікке бөлек сауалнама толтырады. Диалектологиялық материалды сауалнамаға түсірмес бұрын ұқыпты түрде дайындап алу керек. Дәл айтылуы, жиі, сирек қолданылатыны, қандай адамдардың (қарт, жас) тілінде кездесетіні жайында материал толық болу керек. Күдікті жері әбден салыстырылып тексерілгені жөн. Диалектілік ерекшеліктер (әсіресе грамматикалық, лексикалық, мағыналық) сөйлем ішінде берілуі керек, онсыз өзгешеліктердің қолданылу үстіндегі, мағынасындағы және басқа сөзбен байланысынан туатын өзіндік ерекшелігін білу қиын. Сол себепті берілетін сөйлем ерекшеліктің жоғарыдағы қасиеттерін ашуға мүмкіндік беретіндей болуы керек.