Сөз тіркестері

Сөйленістердегі сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің өзара байланысу тәсілі немесе жасалу тәсілі әдеби тілдегідей.

Сөйленістердегі көптеген сөздердің тіркесу қабілеті күшті. Кейбір сөздер бірнеше тіркестердің жасалуына негіз болады. Мысалы, батыс сөйленістер тобында өз алдына жеке колданылатын ілкі (алғашқы) мен әзірде сөздері өзара тіркесіп те, басқа сөздермен тіркесіп те көптеген тіркестердің жасалуына негіз болады. Мысалы: ілкі мезетте (алғашқы кезде). Қанша сенбестік болса да, оған ілкі мезетте Филипп Петрович ойына сап ете түсті (Ғ.Сланов). Ілкі әзірде (алғашқы кезде). Мысалы: шалғай қоныстарда, бригадаларда ілкі әзірде жұмыс ойдағыдай болмады да, кейін жолға қойылды (Орал, Чап.). Осы сөйлемдегі әзірде сөзі кезде сөзінің синонимі ретінде қолданылып тұр. Бұлар келген, соңғы, жаңағы, манағы сөздермен де тіркесіп айтылады. Келген әзірде (келген бойда), жаңағы әзірде (жаңағы кезде, жаңа ғана), манағы әзірде (манағы кезде), бұрынғы әзірде (бұрынғы кезде).

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. Қазақ сөйленістерінде қандай жалғаулар ламасып қолданылады?

2. Диалектілік сөз тіркестері қалай жасалады?

3. Шығыс сөйленістеріне тән сөз тіркестеріне байланысты ерекшеліктерге мысал келтір.

Әдебиет:

1. Ә. Нұрмағамбетов. Қазақ говорларының грамматикасы. Алматы, 1986.

2. Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.

3. С. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алматы, 1997.

4. Ә.Нұрмағамбетов. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. Алматы, 1978.

5. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1994.

6. Б. Базылхан. Монғолиядағы қазақтардың тілі. Уланбатыр-Өлгий, 1991.

7. Б. Бекетов. Қарақалпақ қазақтарының тілі. Алматы: Рауан, 1992.

8. С. Омарбеков. Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы: Ғылым, 1978.

9. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1982.

10. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы: Ғылым, 1972.

11. Б.Базылхан. Монғол-қазақ тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. Баян-Өлгий, 1973.

13-тақырып. ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ

Дәріс мақсаты: «Қазақ диалектологиясы» ғылымының зерттелу жайымен таныстыру.

Сұрақтар:

1. Қазан революциясына дейінгі зерттелуі

2. Кеңес дәуірінде зерттелуі

 

Қазан революциясына дейінгі зерттелуі

   Қазақ диалектологиясы — Қазан революциясынан кейін пайда болып, калыптаса бастаған сала. Оның не бары жетпіс жылдай ғана тарихы бар. Шын мәнінде диалектология мәселесімен шүғылдану 1930 жылдардың аяқ шенінен басталады. Содан бері республика аудандарына жылма-жыл ғылыми экспедициялар шығарылып, қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипатын білдірерліктей көлемді материал жиналды. Диалектілік ерекшеліктерді зерттеу қазақ диалектологиясының теориялық мәселелерін көтеріп, кейбір қорытындылар жасауға мүмкіндік берді. Соның нәтижесінде қазақ диалек-тологиясы қазақ тілі мен әдебиетінен маман даярлап шығаратын жоғары оқу орындарында арнаулы пән ретінде енгізілді.

Революцияға дейінгі түркологтардың қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктер мен оның диалектілерге бөліну-бөлінбеуі жайындағы пікірлерін екі топка бөлуге болады:

а) В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский (әуелгі кезде), А. М. Позднеев қазақ тілінің диалектілерге бөлінуін жоққа шығарды;

ә) Н. И. Ильминский, Н. Ф. Катанов, П. М. Мелиоранский, М. Терентьев т.б. қазақ тілінің барлық жерде біркелкі емес, өз ішінде диалектілік ерекшеліктері бар екенін мойындады.

Қазақ тіліндегі сөйленістерді зерттеуге аса қажетті тілдік материалдар революциядан бұрынғы басқа зерттеушілер (А. В. Васильев, Н. Н. Пантусов, Ш.Уәлиханов, А. А. Диваев, И. В. Аничков, И. Лаптев т.б.) бастырып шығарған ауыз әдебиеті нұсқаларында да кездеседі. Бірақ бұл материалдар осы күнге дейін толық жинакталып қорытылған жоқ.