Орталық-солтүстік сөйленістер тобы

Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін жинап зерттеу жұмысының басталғанына жарта ғасырдан артық уақыт өтсе де, орталық-солтүстік сөйленістер тобын жасайтын Арқа (Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Павлодар, Қарағанды облыстары және Қостанай мен Семей облыстарының кейбір аудандары орналасқан өңір) қазақтарының тілі осы күнге дейін толық зерттелмей келеді. Оған, біріншіден, алғашқы кезде зерттеуші кадрлардың жеткіліксіздігі, екіншіден, солтүстік-шығыс диалектісі әдеби тілдің негізі деп есепету себеп болды.

Профессор С.Аманжолов қазақ тілі диалектілерін топтастырғанда, орталық-солт облыстарды Шығыс Қазақстан Семеймен қосып, солтүстік-шығыс диалектісі деп атаған болатын. Бірақ кейінгі зерттеу материалдарына қарағанда орталық облыстардан республиканың шығыс жағындағы тұрғындар тілінің едәуір айырмашылығы бар екені анықталды. 1960 жылдардан бергі зерттеу экспедицицясының материалдары (Ж.Досқараев, О.Нақысбеков, А.Байжолов, С.Қызылбаевтар жинаған) Арқа қазақтары тілінің басқа аймақтардың тіліне қарағанда әдеби тілге жақын екендігін байқатады. Сонымен бірге зерттеу материалдары бұл аймақта әдеби тіл нормасына жатпайтын тар көлемді сипаты бар ерекшеліктер бар екендігін де көрсетеді. Профессор С.Аманжолов солтүстік-шығыс облыстардағы халық тілін тірек диалекті деп санағанымен, бұл өңірде ерекшеліктер бар екендігіне өз кезінде назар аударған болатын. Байқалған ерекшеліктер, негізінен, лексикалық құбылыстарға қатысты екені, ал фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктер өте аз, тапшы екені айқындалады.

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. Шығыс сөйленістерін ата.

2. Батыс сөйленістерін ата.

3. Оңтүстік сөйленістерін ата.

Әдебиет:

1. Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.

2. С. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алматы, 1997.

3. Ә.Нұрмағамбетов. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. Алматы, 1978.

4. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1994.

5. Б. Базылхан. Монғолиядағы қазақтардың тілі. Уланбатыр-Өлгий, 1991.

6. Б. Бекетов. Қарақалпақ қазақтарының тілі. Алматы: Рауан, 1992.

7. С. Омарбеков. Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы: Ғылым, 1978.

8. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1982.

9. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы: Ғылым, 1972.

10. Б.Базылхан. Монғол-қазақ тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. Баян-Өлгий, 1973.

10-тақырып. ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

Дәріс мақсаты: Диалектологиядағы грамматикалық ерекшеліктермен таныстыру.

Сұрақтар:

1. Қазақ сөйленістеріндегі грамматикалық ерекшеліктердің жалпы сипаты.

2. Сөйленістердегі морфологиялық ерекшеліктер 

Қазақ тілі сөйленістерінде грамматикалық ерекшеліктер сан жағынан көп емес. Сөйленістердің морфологиялық қүрылысы мен әдеби тілдін морфологиялық құрылысы негізінде бір. Олар бір-біріне өте жақын. Сөйленістерде әдеби тілден бөлек, өз алдына дербес көптік, жіктік, тәуелдік не септік категориялар жоқ. Әдеби тілден оқшауланып түрған етіс, кесемше, есімше, т.б. категориялар да жоқ. Демек, әдеби тілдегі грамматикалық категориялар сөйленістерде де бар. Сөйленістердегі морфологиялық ерекшеліктер тек грамматикалық категориялардың ішіндегі кейбір тұлғалардың түрленуі жағынан ғана ерекшеленеді.

Қазақ сөйленістерінің синтаксистік құрылысы олардың морфологиялық құрылысына қарағанда, әдеби тілге әлдеқайда жақын. Синтаксис жағынан әдеби тілден ерекшеленетін құбылыстарды сөз еткенде кейбір септік жалғаулардың сөйлемдегі қызметімен және сөз тіркестерімен байланысты құбылыстарды атауға болады.