§48. Табиғаттағы адамның іс-әрекеттері

Қазіргі заманда жер шарындағы халық санының артуы заңды құбылыс. Ғылыми-техникалык, прогрестін дамуы адамзат қауымының тез көбеюіне қолайлы жағдайлар туғызуда.

Әлемдік экологиялык проблемалар

Уытты заттармен ластану	Радиоактивті заттармен ластану
Жылу эффектісі	Озон кабатының жүқаруы
Қышқыл жауындар	Фотохимиялык у түтін
Топырактың тозуы	Қокыс, калдыктар
Орманның кесІлуі	Шөлге айналу
Мұхиттардың ластануы	Биосфера қүрылымының
Климаттың өзгеруі	өзгеруі
Адам экологиясы
Биокөптүрліліктіц азаюы

Қоршаған ортага қауіпті заттарға: уытты заттар, ауыр металдар, нитраттар, нитриттер, пестицидтер, т.б. жатады. Бұл заттар Шыгыс Қазакстан аймағында (Өскемен, Риддер, Зырян) шекті рауалы мөлшерден асып кетуде.

Кең таралған химиялык заттардың ішінде канцерогендердің өте қауіптісі — бензапирен. Бұл заттармен ластану, әсіресе Алматы, Атырау, Теміртау, Жезказған, Тараз,Шымкент, Қаратау қалаларында байқалып отыр. Бұл заттар адам организміне ауаның кұрамы, су ж\е азық-түлік арқылы түседі.

Мұндай улы заттар көбіне тыныс мүшелерінің — өкпе мен колқаның кызметін бұзады. Егер біз өкпе арқылы тәулігіне 2000 л ауа өткізсек, онда ауаның құрамындағы зиянды газдарды қоса кабылдайтынымыз белгілі. Сондыктан болар Арал, Атырау, Орталык Қазақстан, ОңтүстІк Қазакстан, Шығыс Казакстан аймактарында түрғындардың өкпе-тыныс жолдарыньщ кабынуы, өкпе ісіктері, ентікпе ауруларына шалдықкандары басым.

. Әсіресе минералды тынайтқыштар мен зиянкестерге қарсы қолданылатын пестицидтер жеміс-жидек арқылы адам организміне нитрат түрінде түседі. Мерзімінен ерте піскен көкеністерде (карбыз, кауын, картоп, пияз, сөбіз, орамжапырак, т.б.) нитраттар көп болады. Мысалы, мамыр айларында піскен көкөністерде кейде зиянды заттардың шекті рауалы мөлшері 2—3 есеге артып кетеді. Сондыктан ерте піскен көкәністерді пайдаланганда сақ болған жөн. Нитраттардың мөлшері базарларда санэпидемиялык зертханаларда тексеріледі. Экологияльщ таза енімдерге мемлекеттік сапа сертификаты беріледі. Соңғы жылдары азык-түлік күрамында химиялық бояғыш заттардың мөлшері көбейіп, адамдардьң уланып қалуы жиі байқалуда.

Адамдардың ауыр металдардан зардап шегуі дүниежүзілік проблема деңгейінде қальш отыр, Сынап, кадмий, корғасын, мырыш, т.б. металдар азык-түлікпен адам организміне түсіп, түрлі аурулар туғызады. Мысалы, организмде кадмий мөлшері кебейген жағдайда Жапонияда кең таралған итай-итай ауруы пайда болтан. Оның негізгі белгілері — бүйрек қызметітң бүзылып, сүйектің майысуы. Бұл аурумен бір жылдары Жапонияда 3000 адам ауырғаны тіркелген.

Жапонияның Минамата өзені бойындағы тұрғындардың 1956 жылы сынаппен уланғаны белгілі. Соның салдарынан пайда болған ауру түрі жергілікті жердің атымен минамата деп аталған. Аурудьщ белгілері — есту, көру жөне сөйлеу мүшелері қызметінід бұзылып, адамдардың халінің нашарлап, тіпті өлімге душар болуы. Оның пайда болу себебі — өндіріс шығарындысы арқылы сынаптың өзенге көп мөлшерде түсуінен екендігі анықталған.

Этилендірілген бензинді пайдалану кезінде адам организміне түсетін қорғасын да өте кауіпті.Қазақстан жағдайында ластағыш заттармен қатар радиация-лык ластану жиі байқалады.

Радиациялык ластану, әсіресе уран шикізатын өндіретін орындарда болады. Мысалы, ОңтүстікҚазакстан облысындағы Қызылқұм ж\е Созақ аудандарында су құрамында торий шекті рауалы мөлшерден 2—400 есе, радий 3( есе артық екендігі тіркелген. Батыс Қазақстан, Алматы, Шығыс Қазакстан, Қарағанды, Жамбыл, Оңтүстік Қазакстан облыстарынд: уран кенін өндіргенде белінетін радиоактивті қалдықтардың жинакталуынан радионуклидтердің мөлшері көбейген.Экологиялык жағдайы нашар аумақтардағы халық денсаулығы туралы дер.

Аймақтар	Ауру түрлері
1. Арал өңірі (Қызылорда, Оңтүс-тік Қазаңстан облыстары)	Жұқпалы аурулар, жүрек, қан қысымы, жүйке аурулары, тері аурулары
2. Семей ядролық полигоны аймағы (Шығыс Қазакстан, Павлодар, Қарағранды облыстары)	Қатерлі ісік, каназдык, сөулелік ауру, жүйке, сезім мүшелері, өкпе-тыныс жолдары аурулары
3. Солтүстік Қазақстан	Жұкпалы аурулар, жүйке аурула­ры, кан қысымы, өкпе-тыныс жолдары аурулары
4. Жамбыл, Оңтүстік Қазакстан облыстары	Жұқпалы аурулар, жүйке, сүйек, бұлшык ет аурулары, түсік тастау, туа біткен кемістік
5. Атырау, Маңғыстау облыстары	Жұқпалы аурулар, өкпе-тыныс жолдары аурулары, тері жара-лары, кемтар балалардың туылуы

Арал теңізінің экологиялык жағдайы мен Каспий теңіэ деңгейшің көтерілуі осы аймактарда қатерлі ісік, жұкпалы аурулаі жүйке және тері ауруларын, т.б. ауруларды өршіте түсуде. А. полигондар болған жердегі халық қаназдық, сәулелік аурулардаі және қатерлі ісіктен зардап шегіп отыр.

ІІІ.Өндірістік жөне тұрмыстык калдықтардын бір-бірінен айырмашы-лығы неде? 2. Нағыз түрмыстык қалдықтарға нелер жатады? 3. Өндірістік калдыктарды жоюдын кандай жолдары бар? 4. Біздің республикамызда өндірістік калдыктарды өңдеу жолдары бар ма? 5. Калдыктардың пайдасы бар ма?

ІV. Үйге 1.§46,47 оқу.

9-сынып 15.03. 2008ж

Сабақтың тақырыбы: . Организмдердің тіршілік ортасы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдердің тіршілік ортасымен.

тан.ы стыру.

2. Оқушылардың организмдердің тіршілік ортасын біле отырып, олалдың сол ортаға сай морфологиялық ерекшеліктерін білу.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Шығармащшылық.

Сабақтың әдісі: көррненекі баяндау., рефератты қорғау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Кез келген организмнін еніп-өсіп, көбеюіне, ұрпактарьш жал-ғастыруына қолайлы табиғи-тарихи қалыптаскан ортаны тіршілік ортасы дейміз. Қазіргі кезде жер шарында су, құрлық-ауа, топырақ және организмдердін өзі.

Су тіршілік ортасы. Гидросфера ғаламшарымыздың ең үлкен көлемін алып жатыр. Су — жер шарының барлық көлемінің 71%-ынқамтиды. Судың негізгі қорын, яғни 98%-ын мұхиттар мен теңіздер құрайды. қалған 2%-ы мәңгі мүздықтар, езендер мен көлдердін үлесіне тиеді. Суда жануарлардын 150 мың, өсімдіктердің 10 мыңнан астам түрі тіршілік етеді.

Судың, өзіне тән ерекшеліктері: Оған судың тұтқырлығы, тұз концентрациясы, қысым, оттек мөлшері, су қабатының Теңіздер мен мұхиттардағы организмдердін дене формасының ерекшеліктері: қозғалыстары мен ағыстары, айналымдар, қорек қоры, судың тұщылығы жатады.

Судағы барлық организмдерге тән қасиет — жүзу. көптеген балдырлар, кейбір организмдер бекініп тіршілік етуге бейімделген. Жүзуге немесе баяу козғалуға байланысты гидробионттарда құрлык организмдерінде болмайтын ерекше морфологиялык ескіншелер, жүзу немесе ескек аяктары мен жүзбе-қанаттары, су жұқтырмайтын заттар, т.б.Мыс, тау өзендерінде тіршілік ететін балықтардың денесі жұмыр әрі ықшамды, ағыска карсы жүзуге бейімді болса, жазык жердегі көлдердегі балықтар, керісінше, ірі әрі жалпақ болып

1 — танкы дельфин; 2 — скат; 3 — теніз тасбакасы;

4 — ала жолақты итбальщ; 5 — арула келеді.

Ал мүхиттардың әр түрлі тереңдіктеріндегі организмдердің морфологиялық құрылысы, дене пішіні мен қозғалуы мүлдем баскаша болады.Жануарлардың суға бейімделуі де әр түрлі. Олардың анато-мияльщ, морфологиялык, физиологиялык, мінез-күлыктык, т.б. бейімділіктерін байкауға болады- Мысалы, судың терең кабатында тіршілік ететін организмдердің денесіндегі жүзбеканаттары жаксы жетілген өрі жүзуге икемді болса, бентос топтарында, керісінше, жүзуге икемсіз жөне су түбіндегі заттарға жабысып калуға бейімді мүшелері жаксы жетілген.

Су организмдерінің ітттінде медузалар, қосжактаулы былқыл-дакденелілер өз денесінен аткылаған су кысымы күшімен тез жүзуге бейімделген. Бүл күбылыс, өсіресе басаякты былкыл-дақденелілерде жаксы байкалады. Ал осы әдіспен козғалатын кальмардың жылдамдығы сағатына 40—50 інакъірымға жуьщ. Ірі киттердің жаксы жетілген әрі куатты жүзбеканаттары мен ескек аяқтары болады.

Тұщы су гидробионттарының кейбіреулері су бетінде кәдімгі құрлыктағыдай сырғанап та жүреді.. Олар — көдімгі су кандалалары мен су коңыздарының өкілдері.Құрлық-ауа тіршілік ортасы. Құрлык-ауа — организмдер үшін күрделі өзгерістер үздіксіз жүріп жататын, табиғат орта. Мұнда атмосфераның газдық кұрамы, ылғалдылық, тығыздық, қысым, т.б. факторлар жиынтығы литосфера қабатымен байланысып жатады. Жануарлар мен өсімдіктер құрлык-ауа кеңіс-тігінде тірпшгік етуге бейімделіл, оны толықтыра түседі. Тіршілік ортасына тен көптеген ерекшіліктерді (жарықтың мол түсуі, температура ауытңуының күшті байкалуы, ауа райының маусым мен тәулік бойынша өзгеруі, т.б.) байқауға болады. Аталған факторлардың күрделілігіне байла-нысты организмдер дүниесі эволюциялык даму жолында анато-миялык- морфологиялык, фи­зиологиялык, экологиялык, т.б. тұрғыда бейімдеді.

Оттекпен тыныс алу мү-шелері (лептесік, өкпе, кеңірдек), тірек қаңқасы, қолайсыз жағдайларға бейімделу әдістері (орын ауыстыру, ін қазу) жетіле түсті. Жануарлар мен құстардың ұшуға бейім жаңа түрлері пайда болды Құрлық-ауа факторларының ішінде ауа, жауын-шашын, топырақ ылғалы, эко-ж\е микроклимат пен геогра-фиялык белдеулер организмдер үшін үлкен рөл атқарады.Топырақ Тіршілік процесі — ұзақка созылған биогеохимиялык айналымның жемісі. Топырақтын түзілуімен байланысты жер бетін жасыл өсімдіктер әлемі басады. Одан соң топырактың микро- және макрофаунасы қалыптасты. Өсімдіктер мен жануарлар жене өлі табиғат арасындағы қоректік қарым-қатынастар топырақ түзілу процесін, оның физикалык, химиялык жөне механикалық құрылымын жақсарта түсті. Мысалы, топырактын жоғары бөлігшде өсімдіктерге қажетті азот, калий, кальций, фосфор жене т.б. химиялык элементтер жинакталады. Ал топырак ылғалы оттекті, еріген түздар мен минералды заттарды сіңіріп, сілтілік немесе қышкылдық ортаны қалыптастырады.

Топырақ тіршілік ортасына бейімделген организмдер:

1 — қарапайым жәндіктер; 2 — көпаяк; 3 — ұлу; 4 — шырыш; 5 — қодьіз; 6 — жауын құрты; 7 — ұсақ кенелер мен жәндіктер

Топырақтың құнарлы қабатын түзудегі микроорганизмдердің, өсімдік пен жануарлардың рөлі ерекше Микроорганизмдер әр түрлі өсімдіктер мен жануарлардың калдықтарымен қоректене отырып, топырақты оттекпен және органикалық заттармен байытады. Олардың ітттінде топырақта көп кездесетіні — микрофлора өкілдері — саңырауқұлақтар, актиномицеттер мен бактериялар . Ал топырақ микрофау-насының өкілдері — амеба, талшықтылар мен кірпікшелі кара-пайымдылар жырткыш немесе паразит ретінде зат және энергия алмасуды жүзеге асырады.

Организмдердің өзі тіршілік ортасы. Мұндай организмдерді паразиттер деп атайды. Барлық паразиттерді эктопаразиттер және эндопаразиттер (екішыі бір организмнің ішкі мүшелерінде кездесетіндер) деп жіктейді.

Эктонаразиттерге — кәдімгі кан сорғыш масалар, соналар, кене, бүрге, сүліктер, т.б., ал эндопаразиттерге — аскаридалар, карапайымдылар, бактериялар, қүрттар, т.б. жатады.

Паразиттер бір организмнің денесінде үнемі бола бермейді. Олар көбінесе коректену немесе көбею үшін — уақытша, кейде үзак уакыт тіршілік етеді (65-сурет). Ол үшін орта қолайлы болуы тиіс. Организм екінші бір организм денесінде тіршілік етуі үшін үзак жылдар бойы бейімделеді. Сонын нәтижесінде ондай кейбір паразиттердің бүрынғы жаксы жетілген ішкі жөне сыртқы мүшелерінін кызметі жойылып кетеді.

Тірі организмдердің өзі тіршілік ортасы: 1 — шаншардын

көбелек жүлдызқүртына жүмыртқа салып жатқан кезі; 2 — көбелек

жұлдызкұртыныи денесінен шаншар дернәсілдерінің өсіп шығуы.

ІІІ. 1. Тіршілік ортасы туралы не білесіңдер? 2. Су мен топыракта тіршілік ететін организмдердің ерекшеліктері неде? 3. Организмдердің өзі қалай-ша тіршілік ортасы бола алады?.

ІV. Үйге 1.§48 оқу.

V.

1- Қоршаған ортаның сапасы кандай болуы керек?

2. Әлемдік пробле-малардың түрлерін атаңдар.

3. Қазақстанға кандай әлемдік экология-лык проблемалар төн?

4. Ауру түрлерінің көбеюі неге байланысты болып отыр?

5. Қатерлі ауру түрлерін атап, себебін айтып беріндер.

Биология.9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Организмдерге әсер етуші факторлар

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдерге әсер етуші факторлар

таныстыру.

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: .

Сабақтың әдісі: көррненекі баяндау., рефератты қорғау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.Экологиялык факторлар алуан турлі болғанымен, олар организмдерге бірдей әсер етпейді. Жарық — тірі организмдер үшін негізгі фактордың бірі. Күн сәулесінің жер бетіне келіп жететін барлық мөлшерінің 50%-ы ғана бізге көрінеді. Ал көрінбейтін бөлігі инфрақызыл және ультракүлгін сәулелерден тұрады. Жарық, әсіресе жасыл өсімдіктер үшін өте қажет. Өйткені фотосинтез процесі Күн сөулесі энергиясының әсерінен жүреді.Көптеген организмдердің тіршілігі үшін (көбею, орын ауыстыру, қореқ іздеу, т.б.) жарық міндетті түрде болуы керек.жарық сүйгіиітер (фототрофы) және жарық сүймейтіндер (фотобобы) деп те беледі.

Температура. Организмдердің тіршілігі мен дамуы және таралуы үшін қажетті факторлардың бірі — температура. Сондықтан организмдер төменгі немесе жогары темпера тураға бейімделе отырып, өзінін калыпты тіршілігін үйлестіріп отырады. Қазақстан табиғаты оңтүстіктен солтүстікке қарай өзгеріп отырадьі. Өсімдіктер мен жануарлар жылуды уакыт пен жыл маусымдарына байланысты түрліше қабылдайды. Мысалы, тундра өсімдіктері ағаш қабықтарына, тасқа, жартастарға жабысып өсуге, а л тропиктер мен субтропиктер өсімдіктері өркендерінің, жапырақтарының түрін өзгертіп, қурап немесе кеуіп кетуден сақтануға бейімделген. Шөл, шөлейтті жерлерде өсетін есімдіктердің сабақ, жапырақ, тамыр, т.б. мүшелерінін түрі өзгерген. Мысалға Қазақстанньщ шөл, шөлейтті аймақтарында өсетін сексеуіл, қылша,

кұм қарағаны, теріскен, жантақ, ақ жусан, изен, т.б. атауға болады. Жоғары немесе төменгі температура өсімдіктердің анатомиялык-физиологиялық бейімделуіне де күшті әсер етеді. Мысалы, жоғары температура өсімдіктерде транспирация процесін, клеткада тұз жинақталуды тездетіп, лептесік арқылы суды буландыруды азайта түседі. Ал температуранын төмендеуі өсімдік клеткасындағы қант, т.б. органикалык заттарды көбейте түсіп, суыққа төзімділігін арттырады.Т-ң өзгеруіне қарай жануарларда көптеген морфологиялық бейімделу нышандары (түсінің өзгеруі, май жинауы, т.б.) айқын білінеді.Жылу режімі жер шарындағы өсімдіктер мен жануарлардың таралуына фактор ретінде әсер етеді.Оларға жер шарынын жылулық, географиялык, климаттык белдеулері, топырақтың құрамы, ауа райы, т.б. көптеген факторлар жатады.. Таудың күнгей беттерінде құрғақ сүйгіш өсімдіктер, ал теріскейінде ылғал сүйгіш өсімдіктердің түрлері басым өседі. Жылу мол түсетіндіктен, таудың альпілік, салқын бөліктерінде де жәндіктердің көптеген өкілдерін кездестіреміз. Іле Алатауы баурайының терістігінде қаптап өскен шыршалар мен күнгей бетіндегі әр түрлі өсімдіктер бірегей биоценоздардың қалыптасуына тигізген әсерінің көрінісі болып табылады.Ылғал. Су — клетка цитоплазмасы, ұлпа, қан құрамында ж\е өсімдікте, жануарлар организмінде негізгі зат ретінде көптеген қызмет аткарады. Организмде сусыз ыдырау мен қалыптасу, зат және газ алмасу процестері жүруі мүмкін емес.Мысалы, балдырда — 96—98%, сәбізде — 87—91%, өсімдік жапырағында — 83—86%, былқылдақ денелілерде — 80—92%, жәндіктерде 46—92% мөлшерінде су болады. Тіпті, ең құрғап кеткен қына, мүк денесінің 5—7%-ы судан тұрады.

Құрлық жануарлары мен өсімдіктері үнемі су тапшылығын сезінеді. Өсімдіктердің суды қажет етуі ауа райы мен топырақ құрамына байланысты маусым бойы өзгеріп отырады. Өсімдіктер мен жануарлардың түсі де, түрлер санының азайып-көбеюі де өзгере бастайды. Мысалы, судың бетіне жақын көк жасыл, одан соң коңыр, тереңдікте қызыл балдырлар орналасады. Ал жануарлардың түсі су тереңдеген сайын көк жасыл түстен қызылға ауысады. Себебі, судың түбіндегі кызыл түс кара болып көрініп, организмдерге жауларынан қорғануға мүмкіндік береді.

. Мысалы, тұщы судың 1 л келемінде 0,5 г, ал теңіз суларында 35 г тұз болады.

Тұщы су организмдері үшін кальцийдің релі зор. Әсіресе былкылдадденелілер, шаянтәрізділер мен омырткасыз жәндіктер кальцийді бакалшақтар түзу үшін пайдаланады. Өзеннің немесе көлдің түбінде де өсімдіктер всетіндіктен, түщы су еріген оттекке бай келеді. Судағы еріген оттек мөлшері атмосферадан енген оттекке және су өсімдіктерінің фотосинтез процесіне байланысты болады. Өсіресе тау өзені суларында оттек көп. Осыган байланысты бүл ортада бахтах, тау албырты, хариус өздерін жаксы сезінсе, оттек аз көлдерде — сазан, мөңке балык, жайын, табанбалықтар еркін тірпгілік етеді. Ал кейбір хирономид, сирек қылтанды қүрт-тар, т.б. көптеген омыртқасыз жәндіктерге оттектің тіпті қажеттігі жоқ.Жауын-шашын.

Жер шарының көптеген аймак.тарында жиі жауатын нөсерлер, бүршақтар жалпы экожүйеге, фауна мен флораға көп зиян келтіреді. Кейбір несер жауындардың арты селге айналып, топырақ пен су өрекетін бұзуы да мүмкін.

Қар фактор ретінде организмдер үшін кебінесе қолайлы рол аткарады.

ІІІ. Жергілікті жердегі организмнің жарыққа, көлеңкеге,суға қатысты өкілдерін атаңдар.

ІV. Үйге 1.§51 оқу.

9-сынып .

Сабақтың тақырыбы: Биологиялық ырғақтар. Фотопериодизм

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды биологиялық ырғақтар,фотопериодизм туралы түсініктер беру.

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,өсімдіктануЭкология. .

Сабақтың әдісі: баяндау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу..

ІІ. Жер шарындағы табиғат белдеулері — климаттық ж\е географиялык белдеулердің жіктелуі, негізінен, Күн сәулесінің түсуіне, олардың мұхиттардан алыс немесе жақын орналасуына байланысты болады. Осыған орай әрбір өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің өзіндік ерекшеліктері ж\е қасиеттері туындайды. Ол анатомиялық-морфологиялык, физиологиялық, биохимиялық, т.б. түрдің жеке өзіне тән қасиеттерімен сипатталады. Жылдың, тәуліктін ырғақты ауысу мерзіміне байланысты әрбір организмнің де тіршілігінде тәуелді түрде қайталанып отыратын даму ырғағы пайда болады.Егер организмнің дамуы жылдың маусымдық ырғағымен сәйкес келмесе, онда түр жойылады. Бұған күзге карай ағаш жапырактарынын түсуі, жануарлар дүниесінің тіршілігшдегі өзге-рістер (жүнінің қалындауы, тері асты май қабаттарының калыңдауы, қыскы үйкыға кету, т.б.) айқын мысал бола алады. Аталған өзгерістер организмдердің тіршілігінде жыл сайын кайталанып отырады. Міне, осы күбылыстарды биологиялық ыргақтар дейді. байланысты тіршілік процесіндегі тәуліктік, маусымдық, жылдық физиологиялық өзгерістер ырғақты түрде қайталанып отырады.Көптеген жануарлардың тіршілігіндегі тәуліктік кайталанулар ішкі физиологиялык процестермен емес, тек козғалыс белсен-ділігімен реттеледі. Осы күбылысты сыртқы ыргақтар дейді... Қазақстанда организмдер үшін қолайлы маусым 5—7 айға созылады. Осы уакыт ішінде организмдер өздерінің тірпіілік процесін толық аяқтай алады. Көктемнің белгісі қардың еруімен, тал, терек, жеміс ағаштарының гүлдеуімен жөне жыл құстарының ұшып келе бастауымен керінеді. Республикамыз қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктеріне орналаскан. Мысалы, оңтүстікте шие мен ерік гүл ашкан кезде, солтүстікте әлі суык, боран соғып, қар жатады.

Фотопериодизм дегеніміз-организдердің тәуліктің жарық пен қараңғы мерзімінің ұзақтығына байланысты оған жауап беру реакциясы.

ІІІ. Жаңа ұғымдар: Биологиялық ырғақ. Жыл маусымдары.

Тәуліктік,маусымдық қайталану. Биоиндикаторлар.фенология. фотопериодизм.

Сөздеріне түсініктер беру.

ІV. Үйге .§52 оқу.

V. Сұрақтар. 1. Жарық, жылу режімін қалай түсінесіңдер? 2. Организмдер ушін судың тұздылығы, оттек, жауын-шашын қандай рөл атқарады?

:+: Жергілікті жердегі материалдар бойынша организмдердің жарыкка, көлеңкеге және суға қатысты өкілдерін топтап, оларға экологиялык сипаттама беріңдер. Организмдерге эсер ететін негізгі факторларды атаңдар. Организмдердің температураға катысты экологиялык топтарын атаңдар

I Экологиялық фактор лар. Орта. Антропогендік факторлар.

9-сынып 9.04.

Сабақтың тақырыбы: Организмнің бейімделу ерекшеліктері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмнің бейімделу ерекшеліктерімен таныстыру.

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,өсімдіктануЭкология. .

Сабақтың әдісі: баяндау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.Жаңа сабақты түсінуге жетелейтін сұрақтар:

1. Жеке организмдер деңгейінде абиотикалық факторлардың әсері қандай?

2.Өсімдіктер қоршағанқалай бейімделеді?

3. Популяциялық деңгейдегі бейімделулер қандай көрініс береді?

4. организмдердің түрлік деңгейдегі ортаға бейімделуі қалай жүреді?

5. Абитикалық факторладың тиімсіз жағы қандай ?

6. Организдердің тыныштық кезеңдерінің түрлеріне және маңызына тоқтал.

7. қоныс аудару себебі ж\е түрлері қандай?

Факторлардың организмге тигізетін әсеріне көрнекті эколог А.К.Бродский жоғары деңгейде жан-жақты зерттеулер жүргізді. Ол абиотикалы0 факторлардың әсерін және организмдердің оған бейімделу ерекшеліктерш жеке организм (дара), популяция, түр және экожүйе деңгейінде қарастырды.

Жеке организмдер деңгейінде абиотикалык факторлар, ең алдымен, олардың мінез-құлқына, көбею бейімділігіне, өсімталдығына, өсу жылдамдығына және тіршілігінін ұзактығына әсер етеді: Өсімдіктің "жарықтыкқ жөне "көлеңкелік" формасын

салыстырса, екеуі бір-бірінен сырткы пішіндері, биіктігі, жапырағының көлемі, жүйкеленуі, т.б.

Популяциялық деңгейдегі бейімделулер, көбінесе, организм-дердің өсімталдық, шығыны, тіршілік ұзактығы, популяцияның өсу жылдамдығы және кеңістікте таралуы жағдайларында көрініс береді. Мысалы, топырақтың сипатына карай кышқылдык, түздылык, ылғалдык, құрғактық, т.б. қасиеттері болуы мүмкін.

. Түр деңгейінде бейімделу, организмдердің аймақтар шегінде климаттык, сырткы ортаның физикалық және химиялық қасиеттерінін әр алуандығы, әдетте, түрлердін географиялық өзгергіштігінің п,б. Абиотикалык факторлардың өзгеруіне түрлердін бейімделуінің негізгі жолы — бейімделу эволюциясы әсер етеді. Ал экологиялык факторлар — географиялык таралуды анықтаушы шарттар, олар организмдердің аймактық орналасуьша, пішініне жене көлеміне ықпал жасайды. отандык түрлеріне қарағанда, дене түрқы жагынан кішілеу, ал көбею, өсімталдық жағынан жоғары көрсеткішті көрсетеді.

Экологиялык, деңейлер деңгейің барлык экофакторлардың организмдерге кешенді түрде әсер ету жиынтығы деп қарауға болады. Өйткені абиотикалык факторлардын жиынтығы экожүйенің климаттык режімін түзеді, түрдің барлық тіршілік процестері және түрлердің өзара әсерлесуі соның аукымында жүзеге асырылады. Абиотикалык факторлардын тиімсіз әсері даралар саның кемітіп немесе жойып жібереді де, экожүйе кұрамына кіретін популяциялардын тығыздығын кемітеді. Ал бүл өсерлер өз кезегінде бүкіл әкожүйедегі зат және энергия алмасулар тепе-теддігін биологиялык өнімділікті өзгерте келіп, сукцессия құбылысына апарды.Организмдердің маусымның қолайсыз жағдайларына бейімделу жолдары әр түрлі. өсудің тоқтап тыныштық кезеңге кетуі. Органикалық тыныштық кезең жеміс тамыр, бүршіктерге тән. Күзде жоғарғы температурада сақталсада өнбейді.Жануарларда қоныс аудару .Анабиоз-организмдердің бейімделу деңгейінің төменгі сатысы.

ІІІ. тест сұрақтары.

ІV. Үйге .§53 оқу.

V

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Популяция туралы түсініктер.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларға популяция туралы түсініктер. туралы түсініктер беру..

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу,қабілетін ароттыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,Экология. .

Сабақтың әдісі: СТО элементтері: трек-сызба құру талдау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу..

Популяция дегеніміз — белгілі бір географиялық аумақта тір-шілік етуге бейімделген, генетикалык шығу тегі бір, бір түрге жататын даралар жиынтығы.

Әрбір жеке түрдің өзіне төн таралу аймағы болады. Олардын сол таралу аймақтағы тобы, сан мөлшері әр түрлі болуы мүмкін. Популяциянын сан мөлшерішң аз немесе көп болуы түрдің шығу тегіне, тарихына, таралуына, т.б. көптеген себептерге байланысты. Организмдердің популяцияларын С.С.Шварц, А.М.Гиляров, А.В.Яблоков, т.б. ғалымдар жан-жақты зерттеді.

Популяция биологиялык бірлік ретінде өзінің белгілі бір кү-рылымы, қасиеттері жөне аткаратын кызметтері арқылы ерек-шеленеді. Популяция құрылымы ондағы даралар санымен және кеністікте таралуымен сипатта-лады. Ал популяцияның қызметі баска биологиялык жүйелермен ұқсас келеді. Популяцияға өсу, даму, көбею, орта жағдайларынын оз өгерісіне бешмділігі, генетикалык шығу тегі, экологиялық жағдайлары жатады.

. Популяция саны дегеніміз — белгілі бір көлемдегі немесе аумақтағы даралардың жалпы саны. Организ өсімталдығы мен шығынына байланысты өзгеріп отырады.

Популяцияның тыгыздыгы белгілі бір келемдегі немесе ке-ңістіктегі даралардын саны мен биомассасыыың салмагымен өлшенеді. Мысалы, 1 гектардағы. Популяциялар: ,,.«.. і

1 - аккулар полуляциясы; шыршалардың саны - 150; 1 м³

2 — кұландар популяциясы көлемдегі су дафнияларынын биомассасы — 0,5 г, т.б.

озгеріп отырады. популяциялардың кездейсоқ, біркелкі және топтанып таралу жолдары бар.

Кездейсоқ таралу — тек бірегей ортаға тән құбылыс. Мысалы, егістіктерде зиянкес жәндіктердің таралуы алғашында кездейсоқ болғанымен, бірте-бірте көбейе түсіп топтанады немесе шашырайды. Организмдердін топтанып таралуы жиі кездеседі әрі кездейсок та болуы мүмкін. Мысалы, ормандарда агаштар алғашында топтанып кездессе, бірте-бірте біркелкі кездесе бастайды. Өсімдіктердің таралуы спора, тұқым, жеміс арқылы жүзеге асады. Ал жануарлар белсенді немесе енжар таралуы мүмкін. Мысалы, түлкі, бұғы, т.б. белсенді тараладыПопуляциялар аймактарының кең немесе тар болуы орга-низмдердід дене мөлшеріне, қозғалу белсенддлігіне, қореқ қорына, т.б. көптеген абиотикалык факторларга байланысты болады. Мысалы, кәдімгі шептесін жерлерде жәндіктердің саны мындаған дараға жетуі мүмкін. Ал, керісінше, ірі жануарлар мен үлкен ағаштар популяцияларының саны мен тығыздығы шамалы болады.. Ол ак тиін, коян, кекілік, кыргауылдардың, т.б. табиғатта корек аз болған жылдары күрт азайып кетуінен байкалады. Сондықтан табиғатта популяция санының ешқашан түрақты болмайтыны заңды күбылыс. Бірақ кейбір жағдайларда популяциялардын саны бір бағытта күрт кебейіп немесе азайьш кетуі мүмкін. Бүл процестер табиғатта жиі кездеседі. Оныц себептері кеп. Оларға түрдің генетикалық шығу тегі, орта факторлары, өсу жылдамдығы, бәсекелестік, қоректің мол болуы, т.б. жатады.

ІІІ. Популяция. Бірлестіктер. Популяция саны, тығыздығы, таралуы. Ай­мақ. 1. Популяция дегеніміз не? 2. Популяциянын негізгі биологиялык касиеттері қандай? 3. Популяция кеңістікте қалай таралған?

ІV. Үйге .§54 оқу.

V.. тест сұрақтары.

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Популяцияның негізгі қасиеттері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларға популяцияның негізгі қасиеттерімен таныстыру.

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу,қабілетін арттыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,Экология. .

Сабақтың әдісі: СТО элементтері: трек-сызба құру талдау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу..

.Әpбip түрдің көбінің жоғарғы ж\е төменгі шегіболады. Одан әpi түр көбейе алмайды. Сондықтан кез келген популяция өзінің сан мөлшерін оңтайлы (оптимальды) жагдайда ұстап туруға тырысады. Организмдердің табиғаттағы санының ауытқуының тәуліктік жене маусымдық кезеңдерін байқауға болады. Мысалы, ұсақ сүткоректілер, кемірупплер, кейбір құстар мен жәнддктердің өсу, көбею бейімі өте жоғары. Кемірушілер 6ip маусым iшінде 300—500 есе, ал кейбір жәндіктер 1300—1500 есе көбейеді. Мұндай құбылыстар, әcipece шегірткелерде, жұқпалы аурулардың қоздырғыштарында, вирустар мен бактериялар тіршілігінде жиі кездесіп, ауыл шаруашылығына немесе адам өміріне үлкен қауіп төндіреді,. Популяциялардың табиғаттағы санының тұрақты қайталанбайтын, сирек кайталанатын, ырғақты қайталанатын, тұрақты кайталанатын жагдайларын кездестіруге болады. Тұрақты кайталанбайтын мысал . АҚШ-та 1900 жылдан бастап жыл сайын 2000 т шабақ ауланған. Одан соц оны аулау б1рнеше жыл катарынан б1рден 98%-га кемш кеткен. Ал 1944 жылдан бастап жылына 2500 т шабақ аулана бастаған.

Популяциялардыц өсімталдығы, шығыны және таралуы мен орын ауыстыруы олардың табиғаттағы сан мөлшерінің ауыт-қуына теуелдд болып келед!.

Организмдердің көбею мүмкіндігі ете жоғары болса организімнің биологиялық күшіi дейд1.

Организмдердің табиғаттағы сан мөлшері олардың шығынына да байланысты болады. Популяция шыгыны (өлім-жітімі) дегешміз — белгілі бip уақыт аралығында тіршілгін жойған даралардың саны... Популяцияның күрт азаюы кейде абиотикалық факторларға да байланысты. Мысалы, соңгы жылдары Қазакстанда ондатрдың азайып кету факторы тіркелді. Оның басты ce6e6i — тіршілік ортасының бұзылуы мен ластануы болып отыр. Түрлердің жойылып кетуіне соңғы кездері абиотикалық факторлармен қатар антропогендік жағдайлар да тікелей немесе жанама әсерін тигізуде. Мысалы, 1960—1965 жылдары Казакстанда тың және тыңайған жерлері игеру кезінде — дала дуадағы, безгелдек, байбақ, зорман; батыс аймақтардан — құндыз, сусар; Бетпакдалан — құлан, түзат, қабыландардың біржола жойылып кетуш айтуга болады. Казакстандағы түз тағысы атанған ақ.бекендерің XX гасырдыц басында жойылып кете жаздап, ғасырдыц сонында қайтадан қалпына келуін айтуға болады.

.

ІІІ.Қызыл кітапқа енген жануарлар туралы деректерді мысалға келтіріп, оқушылардың тапсырмасын талдау.

ІV. §55 оқу.

V. 1 Популяция. Бірлестіктер ұғымыеа түсініктер беру.

2. Популяция саны, тығыздығы, таралуы. Ай­мақ.

3. Популяция дегеніміз не?

4. Популяциянын негізгі биологиялык касиеттері қандай?

3. Популяция кеңістікте қалай таралған?

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Биоценоз туралы түсініктер:

Сабақтың мақсаты. 1. Оқушыларға биоценоз туралы түсініктер беру .

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу,қабілетін арттыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,Экология. .

Сабақтың әдісі: СТО элементтері: трек-сызба құру талдау..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І . Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу. .Биоценоз — табиғат жағдайлары бірдей жерлерде тіршілік ететін өсімдіктер, жа-нуарлар және микроорганизмдердің жиын-тығы. Биоценоз үғымын алғаш рет неміс зоологы К.Мебиус ұсынды(1871)Өйткені кез келген био­ценоз өлі табиғатпен бірлестікте ғана тіршілік етеді. Сондықтан биоценоз кұрам бөліктерінің қолайлы тіршілік ортасы — биотоптардан, яғни тірі организмдердің жиынтығы тіршілік ететін ортадан тұрады. Орта мен бірлестік затпен жөне энергиямен өзара алмасады: тірі организмдер ортадан өздеріне қажетті затты, энергияны алып, оларды қайтадан коршаған ортаға қайтарады. Соның нәтижесіяде биоценоз бен биотоп бірлесіп биогеоценозды құрайды Алғаш рет бұл терминді гылымга 1940 жылы биоценология ғылымының негізін салушы,

көрнекті орыс академигі В.Н.Сукачев енгізді. биогеоценоз—

Ол мынадай күрамбөліктерден түрады: продуценттер, яғни В.Н.Сукачев 1880—1967 түзушілер (жасыл осімдіктер), консументтер немесе түтынушылар (өсімдік)текті жөне жануар текті корекпен коректенетіндер), редуценттер, яғни ыдыратушылар (микроорганизмдер) және өлі табиғаттың қүрамбөліктері. Міне, осы құрамбеліктер арасында үздіксіз қарым-қатынастар, зат және энер­гия алмасулар жүріп жатады.

Биоценозды зерттейтін ғылым саласы биоценология деп атала-ды. Биогеоценоз — биоценоз бен биотоп жиынтығы ғана емес, табиғаттағы біртұтас және өзінің даму заңдылығы бар күрделі жүйе.

. Биогеоценоз құрылымы: 1 — өсімдіктер; 2 —жануарлар;

3 — микроорганизмдер; 4 — атмосфера; 5 — топырак

Сондыктан табиғаттағы бірлестіктер — кез келген популяциялар мен биотоптардан түратын кіптігірім жануар інінен бастап, мүхиттардың биотасын камтитын бірегей табиғи ке-ңістіктер. Ең үлкен табиғи жүйеге биосфера немесе эко­сфера жатады. Ол жер шарыныц барлық тірі организмдері мен оның тіршілік ететін физикалык ортасын қамтиды.

Ғылымда "экожүйе" термині биогеоценоз үғымының балама-сы ретінде жиі колданылады. Оны 1935 жылы агылшын ботанигі А.Тенсли енгізді. Шын мәнінде екі үғым да бірдей мағынаны білдіріп, бірін-бірі то-лыктыра түседі.

Биогеоценоз қүрылымы.Биоценоздың өзі фитоценоз (өсімдік), зооценоз (жануар) және микробиоценоздан (микроорганизмдер) құралады.

Биогеоценоз тропиктік сипаты түрғысынан уакыт пен кеністікке байланысты автотрофты жөне гетеротрофты организмдерге жіктеледі. Егер биогеоценоз, кобінесе зерттелетін нысанның күрылымын сипаттаумен шектелсе, ал экожүйе олардың аткаратын функциясын көбірек сипаттайды. Мысалы, экожүйелер: 1) энергия ағынын; 2)қоректіктізбектерді; 3) кеңістік пен уакытка байланысты сан алуандық күрылымын; 4) биогенді элементтер айналымьш; 5) эволюция мен дамуды; 6) баскаруды; 7) күрамбөліктердің карым-катынастарын толык карастырады.

Сондыктан экожүйе — экологияның функциялык. бірлік өлшемі. Қоректік қарым-катынастарды ғылымда биотикалық факторлар деп атайды. Аталған факторлар әр түрлі сипат ала отырып, бір ортада тіршілік ететін

организмдер арасында анык немесе байкаусыз түрде білініп Тенсли (1871-1955 ) отырады. Мысалы , ӨСІМДІК осімдік қоректі организм (фитофаг) үшін ең кажетті рөл атқарғанымен, кезегінде фитофагтар да өсімдіктің өнімділігін кемітіп, Қолайсыз жағдай туғызады. Сол сиякты гүлді осімдіктер үпіін оны тозаңдандыратын аралар, т.б. жөндіктер үлкен рол аткарады. Олар-Дьщ барлығы биоценоз қүрылымының күрделілігін жоне сол Жердегі тіршілік иелерінің бір-біріне тәуелді, паидалы немесе кері өсер етіп, үнемі дамып отыратынын керсетеді.

ІІІ. тест

ІV. § 56

V. I Популяцияның табигаттагы сан мөлшері. Популяцияның ездігінен реттелуі. Популяцияныц көбеюі. Популяцияның шығыны. Шектен тыс көбею. Биологиялык күш.

7 1. Популяциялар табиғатта калай көбейеді? 2. Популящтялардын са-нын кандай факторлар реттейді? 3. Популяциялар шектен тыс көбейіп кетсе, табиғатта кандай өзгерістер болуы мүмкін?

Табиғатта шектен тыс көбейіп, ауыл шаруашылығына зиян келтіретін түр популяцияларын атап, оның себебін түсіндіріп беріңдер.

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Биоценоз туралы түсініктер:

Сабақтың мақсаты. 1. Оқушыларға биоценоз құрлымымен таныстыру .

2. Оқушылардың қоршаған орта заңдылықтарын білу,қабілетін арттыру.

3. Қоршаған ортаның экологиясын сақтауға, еңбекке тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: География,Экология. .

Сабақтың әдісі: СТО элементтері: реферат жазу..

Сабақтың пән аралық байланысы:, жануартану,тарих,экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,суреттер, .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

Биоценоздың түрлік құрылымы.биоценозда бір түрдің популяциялары өте көп болса, ал екіншілері керісінше болуы мүмкін. Осыған байланысты биоценоз ондағы түрлердің санымен және сапасымен сипатталады. Егер биоценозда бір немесе екі өсімдік түрі оның 90%-ын кұраса, басым өсімдіктерге ие болады. Кейде мұндай өсімдіктерді сол биоценоздың эдификаторы (басым түр) деп те атайды. Мысалы, карағайлы орманда карағай эдификатор болып саналады.

Биоценоздың кеңістік құрылымы. Организмдер биоценоздарға алғаш рет қоныстанғаннан бастап, көптеген экология-қ факторларға байланысты орын алады. Олар жер бедеріне карай көлбеу немесе тік бағытта орналасуы мүмкін. Ол үшін әрбір жеке түр бір-біріне кедергі келтірмеуі тиіс. Соның биоценоздағы бір көрінісі — белдеуленіп орналасу, яғни биоценоздардың биіктік бойынша жіктелуі. Белдеуленіп орналасуды өсімдіктер бірлестігінен көруге болады. Мысалы, орманнан 6 белдеулікті кездестіруге болады:

Экожүйенін кұрамбөліктері: 1 — продуценттер (өсімдіктер);

2 — консументтер (өсімдікқоректілер, жырткыштар); 3 — редуценттер (бактериялар, саңыраукұлактар); 4 — биогенді заттар

1 — ең биік агаштар (шырша, карағай, емен, т.б.); 2 — келесі катардағы ағаштар (шетен, ырғай); 3 — бұталар (шие, итмүрын, т.б.); 4 — бұташыктар (тобылғы, сасырлар); 5 — шөптесін өсімдіктер (кымыздық, шайкурай); 6 — қыналар мен мүктер. Тіпті белдеулікті жер асты бөлімдерден де айқындауға болады. Әрбір белдеуге төн микроклиматы, түрлік кұрамы, бейімделу белгілері жіктелген.

Топырақтагы, судағы организмдерден де өзіне төн белдеулілікті байқаута болады. Бірак мұндағы экологияльщ факторлар мен талаптар эр түрлі болуы мумкін. Сол сиякты белдеулілік занына багынбайтьш түрлер де бар. Мысалы, көптеген паразиттерді, ірі андар мен кұстарды солардьщ катарьша жаткызуға болады. Белдеулілік пен колбеу биоценоздардың да кеңістік қүрылымы ерекшеленеді

Биоценоздың экологиялық қүрылымы. Әрбір биоценоз организм-дердің белгілі бір экологиялың топтарынан тұрады. Олар, көбінесе, ылғалға, жарыкка, қорекке, т.б. факторларға байланысты жіктеліп, өзіндік кызмет аткарады. Қазақстанның орманды дала биоценоздарын ешбір салыстыруға болмайды. Олар бір-бірінен түрдін сан алуандығымен де, биомассасымен де ерекшеленеді. Атап айтканда, шөл, шелейтті жер, тундра биоценоздары жай биоценоздар қатарына жатады, ал орман, орманды дала, тропик биоценоздары күрделі биоценоздар болып есептеледі.

Су экожүйелері күрлықпен салыстырғанда қарапайым болып келеді. Су жүйесінде құрлықтағыдай атмосфера мен топырак, негізгі факторлар (жарык, температура, корек, қысым, оттек, т.б.) бірдей болмайды.

ІІІ.Негізгі ұғымдар. Биотоп. Биоценоз. Биогеоценоз. Продуценттер. Консументтер. Редуцент­тер. Биота. Биопеноз кұрылымы. Фитофаг.

? 1. Биотоп, биоценоз, биогеоценоз дегеніміз не? 2. Биоценоз кұрылымы неден тұрады? 3. Биоценоздың экологияльщ кұрылымы кандай?

Биоценоз кұрьшымын жергілікті жердің жағдайына карай сипаттап ре­ферат жазыңдар. Биогеоценоз құрылымын сызып көрсетіндер.

ІV. §57.

V. 1.Биоценоз қандай құрымдардан тұрады?