§30. Приматтар және адам эволюциясының негізгі кезеңдері

Приматтар (маймылдар) эволюциясы. Антропологиялык деректер бойынша, осыдан 30—35 млн жыл бұрын өте ертедегі жәндікқоректі сүткоректілерден жануарлардың бір тобы бөлінш, приматтарга бастама берген. Приматтар жоғары сатыдағы сүткоректілер болғандыктан, құрылыс ерекшеліктері едөуір күрделі, миы жаксы жетілген, көздері катар орналасып, алға карай бағытталған, аяқ башпайларында тырнактары бар жөне емшектері екеу болған. Приматтардың бір тармағынан адам төрізді маймылдардың ата тегі — парапитектер шыкдан. Олар ағаш

1. Адамнын жануарлар дүниесіндегі орнын көрсетіп, оны ғылыми түрғы-дан дөлелдендер. 2. Антропогенездін кандай биологиялык факторларын білесіадер? Біздің ата тегімізге олардың қандай өсері болды? Мысалдар келтіріп, түсіндіріңдер. 3. Әлеуметтік факторлар деген не? 4. Маймыл-дан адамға өтудегі еңбектін рөлі кдндай? 5. Қоғамдасып тіршілік етудің мөні неде? 6. Сөз жөне ойлау аса маңызды өлеуметтік факторлар екендігін түсіндіріндер

39-сурет. Дриопитек (З.Буриан бойынша)

ясәне жөндіктермен қоректенген.

ДОак сүйектері мен тістерінщ күры-

лысы адам төрізді маймылдарға

ұксаған. Кейінірек парапитектерден

казіргі гиббондар мен орангутан жене

ертеректе жойыльш кеткен дриопи-

тектер тараган (39-сурет). Дриопи-

тектер осыдан 25 млн жыл бүрын

Азия мен Еуропаньщ оңтүстік

аймактарында, Африкада тіршілік

еткен деген деректер бар. Олар

алдыңғы аяктарының көмегімен

аташтарға өрмелеп шығып, бүтак-

тан-бүтакка секіріп, коректерін

тауып жеп күн көрген. Ауа райы-

ньщ салқындал, ормандардьщ онтүстікке қарай ығысуына байла-

нысты ашык далалы жерлер пайда болған.

Маймылдардың кейбір топтары ағаштан түсіп, жерде тірншгік етуге көшкен. Түрлі мекен ету орталарына бейімделу барысында дриопитектерден 3 тармак бөлініп шьп-ады. Олардың біреуінен казіргі горилла, екіныіісінен шимпанзе, ал үшіншісінен адамньщ аргы ата

теіі — австралопитектер пайда болтан (40-сурет). Австралопитектер

екі аяғымен тік жүрген, бойының биіктігі — 100—120 см, дене

салмағы 20—50 кг шамасында болған. Олар біздің ежелгі арғы ата

тегіміз больш есептеледі. Австралопитектер ашьж далалы жерлерде

тіршілік етіп, өсімдіктектес жөне

жануартектес азықтармен корек-

тенген. Тістерінщ күрылысы адамның

тістеріне үқсас болтан. Еңбек күралы

ретінде малтатастарды (галечник)

жөне ірі түяқты жануарлардың

үзын сүйектерін өндеп пайдаланған.

Миының массасы 550 г-ға жуык

болған.

Ғылыми мөліметтерге қарағанда,

кейішрек, шамамен, осьщан 2—3 млн

жыл бүрын австралопитектерге кара-танда адамға жакындау тұрған ата-

тек әкілдері өмір сүрген. Олардьщ миы

біршама жаксы жетілген, массасы —

650 г. Малтатастардан алуан түрлі

қүралдар жасай білген, аяк-кол

саусактарынын орналасуы өзгеріп,

адамдарға көбірек ұксаған. Мүны

ғылымда епті адам (Homo habUis) деп

атайды.

40-сурет. Австралопитек (З.Буриан бойынша)

91

41-сурет. Питекантроп (З.Буриан бойынша)

42-еурет. Неандертальдық адам (З.Буриан бойынша)

Адам эволюциясының кезең-дері. Адамның даму тарихы 3 кезеңге бөлінеді: ежелгі адамдар, ертедегі адамдар жөне қазіргі адам­дар. Антропологияльщ деректер бойынша, ежелгі адамдар осыдан 1 млн жыл бұрын өмір сүрген. Олардың қатарына қаңка қалдықтары Ява аралынан табыл-ған питекантропты, Қытай жері-нен табылған синантропты және қалдыктары Германиядан табыл-ған гейделъберг адамын жат-кызады. Бұлардың жалпы сырт-кы бейнесі адамға ұқсағанымен, маймылдарга тән белгілері басымырад байқалады. Мысалы, қас үсті доғасы қалың әрі алға карай шығыңқы, мандайы тайкы, жак сүйектері ірі, ал иегі шығыңқы емес. Миының массасы 800—1000 г шамасьшда, бойларыньщ бшктігі — 160—170 см (41-сурет). Олар үңгір-лерде түрьш, отты пайдаланған. Топтасып аң аулап, тастан және сүйектен үшкірлеп, кашап кү-ралдар жасаған. Үстап өлтірген жануарлардың етін жеп, терісін сыпырып, киім ретінде пайда-ланған.

Ежелгі адамдардың пайдалан-ған еңбек кұралдары Қазакстан жерінен де табылған. Осы аталған ежелгі адамдарды бір топқа бірік-тіріп, тік жцретін адамдар (Homo erectus) деп атайды.

Ертедегі адамдардың бірнеше тобын ажыратады. Олардың іпгін-де жаксы зерттелгені — неандер-тальдық адамдар (42-сурет). Бүлар осыдан 200 мын жыл бүрын Еуропа, Африка және Азияның оңтүстік аймактарында емір сүр-ген. Неандертальдық адамдардың

бойларының биіктігі — 160—165 см, аяк-кол бүлшык еттері жақсы жетіл-ген, миының келемі үлгайып, 1400 см³ шамасында болды. Олар бір-бірімен сөз аркылы қарьш-катынас жасап, казіргі адамдарга кебірек үксаған. Еңбек күралдары күрделеніп өзгерген. Топтасып емір сүрген, Еркектері бірігіп аң аулап, әйелдері мен балалары әсімдіктердің жемісін, тамыръш жинап, тамак пісірген, аң терілерінен киім тігіп

тл _■ я 43-сүрет. Кроманьондык

киген. Қол өнерімен аиналыскан. \И

тт_ адам

Ендеше, адамның даму тарихындагы

осы кезеңде биологиялык факторлармен катар әлеуметтік фактор-

лардың әсері де айкын байкала бастаған.

Ертедегі адамдар мен казіргі адамдардын, ягни біздердің арамыз-дағы байланыстырушы буын — кроманъон адамы (43-сурет). Кроманьон адамын осы замангы алгашцы адамдар деп атайды. Олардың канка калдьщтары Франциядағы Кро-Маньон үнгірінен табылган. Кроманьон адамдары осыдан 40 мың жыл бүрын емір сүрген. Олардың сүйектері кейін Еуропа, Азия, Африка, Аус-тралия және Қазақстанның да кептеген жерлерінен табылған. Бүлардың денесі ірі, бойлары биік — 170—180 см, миьшың көлемі казіргі адамдардың миымен шамалас — 1600 см³. Маңдай сүйегі тайкы емес, алға шығыңкы, кас үстіндегі калың доға жойылған, көздері үлкен. Иегі алға карай шығыңкьі, бүл айкын сөз сөйлеудің жаксы жетілгенін көрсетеді. Еңбек күралдары алуан түрлі, өте жетілдірілген, үңгірлерде немесе оздері жасаған баспаналарда түрған. Үңгір кабырғаларына салған түрлі түсті суреттер, колдан жасалған ыдыстар, үй бүйымдары кол өнерінің жаксы дамығанын көрсетеді. Адам эволюциясының осы кезеңінде биологиялык факторлар өз күшін жойып, бүл кезенде өлеуметтік факторлар негізгі рел атқарып, саналы адам (Homo sapiens) калыптасты.

J Приматтар эволюциясы. Ежелгі адамдар. Ертедегі адамдар. Осы заман-ры алғапщы адамдар.

? 1. Приматтар эволюциясы туралы не білесіңдер? 2. Ежелгі адамдарға кімдер жатады? Олардын ерекшеліктері қандай? Осы кезенде кандай факторлар шешуші рөл атңарды? 3. Ертедегі адамдар деп кімді айта-ды? 4. Осы заманғы алгашкы адам деп кімді айтады? Бұл кезеңдегі негізгі өсер етуші факторларды атап, мысал келтіріңдер.

Берілген кестені толтырып, адам эволюциясының кезендеріне сипатта-ма беріңдер.

92

93Адам эволюциясының кезеңдері	Өзгеріске көбірек ұшыраған мүшелер	Әзгеру сипаты	Өзгерудін себептері
Австралопитектер Ежелгі адамдар (синантроп, питекантроп, гейдельберг адамы) Неандертальдыктар Кроманьондықтар мен қазіргі адамдар