Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Кіріспе.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Биология және оған тығыз

байланысты ғылымдардың салаларымен таныстыру.

2. Биология ғылымының маңызын түсіндіре білу.

3.Салауаттылықққа, тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

ІІ. Биология – Жер бетіндегі тірі ағзалардың орасан зор, сан- алуан формаларын және түрлерін зерттейтін тіршілік туралы ғылым.

Биологияның міндеті – тірі ағзалардың қасиеттерін зерттеу және олардың сан алуан дығын, құрылыстарынын өзара байланыстары мен қоршаған орта жағдайларын түсіндіре білу. Бактериялардың кұрылысы мен тіршілік әрекеттерінің қасиеттерін микробио­логия окытып үйретеді; ботаника барлык, өсімдіктердің құрылысы ж/е физиологиялық қасиеттерін зерттейді; жануарлар дүниесін –зоология, саңырауқұлақтар дүниесін -микология зерттеп үйретеді.

Мәселен, генетика ағзалардың тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиеттерін окытып үйретеді. Ағзалар құрылымына енетін химиялық заттардын құрамын, таралуы мен өзгеруін биохимия зерттейді. Тіршіліктің жалпы касиеттері және молекулалық деңгейде пайда болуын; тірі ағзалардың қоршаған ортадағы өзара қатынасын экология окытып үйретеді. Біртұтас ағза мен онын бөлшектері атқаратын ерекшеліктерді физиология зерттейді.

Цитология (жасуша-тану) тірі жүйе ретіндегі жасушаның құрылымын, атқаратын қызметін және қасиеттерін, т. б. зерттейді.

Соңғы кездерде тіршіліктану ғылымы бөлімдеріне математика кеңінен сіңісіп кетті. Соның нәтижесінде биологиялық зерттеу деректері математикалық санақ әдістері тәсілдерінің жиынтығымен жоспарланып, өңделетін болды. Сөйтіп өмірге математикалық биология – биометрия келді.

Биологияға тек математика ғана кіріктірілумен шектелмейді, химия мен физиканың да ролі зор. Іс жүзіне қажеттілігіне байланысты радиобиология, ғарыштық биология, еңбек физиологиясы, әлеуметтік биология және басқа да толып жатқан жаңа салалар биологияны дамыта түсуде.

ІІІ. Сұрақтар арқылы жаңа тақырыпты бекіту.

1. Биология ғылымы нені зерттейді?

2. Биология салаларын атаңдар. Олардың қызметі қандай?

3. Қандай деңгейді ең жоғары деп есептейді? т.б.

ІV. Үйге: Кіріспе. Оқып келу.

Cабақтың тақырыбы: Организмдердің негізгі құрлымдық деңгейлері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды организмдердің негізгі құрлымдық деңгейлерімен таныстыру.

2. Тірі организмдердің негізгі жаратылыс деңгейлерінің ерекшеліктерін ажырата білу.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, кесте

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. Бекіту

V. Үйге тапсырма беру.

ІІ. Сұрақ- жауап арқылы үй тапсырмасын тексеру

4. Биология ғылымы нені зерттейді?

5. Биология салаларын атаңдар. Олардың қызметі қандай?

6. Қандай деңгейді ең жоғары деп есептейді? т.б.

ІІІ.Тіршіліктің жаратылу деңгейі. Тірі табиғат күрылымының жаратылу деңгейі біркелкі қалыппен баспалдакты бейімделу аркылы кұрылатын қатармен сипатталады.

Деңгейлер	Дене құрылымы	Қай ғылым зерттейді
Молекулалык., жасушалық, жасушаішілік	ағза жасушалары, сондай –ақ бір жасушалылардың жасуша-ішілік кұрылымдары молеку-лалардан құралады	генетика, химия, физика
Мүшелік- ұлпалық	көпжасушалы ағзалар мүшелер мен ұлпалардан құралады	Цитология, гистология
Ағзалық	жеке түрлер құралады	өлкетану, жануартану, вирусология, анатомия, физио­логия, морфология, гигиена
Популяциялық-түрлік	белгілі түрлер өзара еркін шағылысады	Экология, эволюциялық ілім, мате­матика, генетика
Биогеоценозды	зат алмасуы және куат алмасуы негізінде тірі ағзалар мен өлі құрамдас бөліктерді мекен ету жағдайларын біріктіре зерттейтін табиғи күрделі жүйе	экология және жалпы биологиялық ғылымдар
Биосфералық	Барлық биогеоценоздардың жиынтығы. Жердегі барлық құбылыстар кіреді	экология, физика, химия, геология, география

ІV. 1. Тіршіліктің негізгі жаратылым деңгейлерін атаңдар.

2. Тірі ағзалардың даму бірліктері қандай ?

3. Тірі материя жаратылымының барлық деңгейлеріне қандай қасиеттер тән?

V. Үйге Кіріспе ( жалғасы) 5-7 беттер. Оқып, соңындағы сұрақтарға жауап

беру.

Cабақтытың тақырыбы: Организмдердің негізгі қасиеттері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды Биология және оған тығыз

байланысты ғылымдыардың зерттейтін саласымен таныстыру.

2. Биология ғылымың маңызын түсіндіре білу.

3.Ұйымшылдықққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау.

■ Популяция, биогеоценоз, биосфера.

А.1. Биологиялык жүйелердің өлі табигат зерзаттарынан айырмашылығы неде?

2. Жасушаның негізгі кұрылымдық бірлігін атандар.

3. Тіршілік жаратылысын әр түрлі деңгейлерге бөлу нышандары қандай?

В 1.Тіршіліктің негізгі жаратылым деңгейлерін атаңдар.

2. Тірі ағзалардың даму бірліктері кандай?

3. Тірі материя жаратылымының барлык деңгейлеріне кандай касиеттер тән?

С. Ағза дегеніміз не?

2. Кандай тірлік жүйені ағзаға дейінгі деп атайды?

3. Қандай деңгейді ең жоғары деп есептейді? §3.

ІІ. Тірі ағзалардың негізгі қасиеттері

Метаболизм нені білдіреді? О л қандай фазалардан тирады? Плас-тикалыц алмасу тағы қалап аталады? Катаболизм мен ана­болизм; диссимиляция мен ассимиляция туралы не білесіңдер?

Тірі ағзалардың негізгі қасиеттері. Тіршіліктің өлі табиғаттан айырмашылығы - материяның сапалы өмір сүру формасы, яғни био­логиялык форма болуында. Жасушалардың барлық органоидтарының құрылысы күрделі, бірімен-бірі өзара әсерлеседі және белгілі мүлтіксіз кызмет аткарады.

Тірі ағзалар орган. және бейорган. заттардан түзілген. Жасушадағы заттарының негізгі массасы нәруыздардан, майлардан, көмірсулардан, нуклеин кышкылдарынан, АТФ ж/е өзге заттардан құралады.

ІІІ.1.Зат және энергия алмасу - Тірі ағзалар қ/о белгілі заттарды сіңіре алады, олар-ды басқа түрге айналдырады да, солардын өзгеруі есебінен энергия алып осы заттардың қажетсіз калдықтарын қоршаған ортаға бөледі. Зат алмасудың энерге-тикалың(катаболизм, диссимиляция - зат-тардыц ыдырауы) және икемді (анаболизм, ассимиляция - синтез, қор заттары)

2.Өзін-өзі реттеу - Мәселен, инсулин гормоны кебейіп кетсе, қандағы глюкоза мелшері төмендейді, ал глюкоза жеткіліксіз болса, глюкагон және адреналин оньщ мөлшерін арттырады.

3. тітіркендіргіштік-сыртқы ортаға жауап беруі.

4. қозғыштық –тітіркенгішке жауап беру.

5. қозғалыс –орынын ауыстыру.

6.көбею –ата-анасының қасиетін мен белгілерін қайталау.

7. даму

ІV. Үйге § 2 (ескі оқулық) Оқып келу.

Биология 9-сынып

Cабақтың тақырыбы: Тірі материяның химиялық құрамы.

Жасушаның құрамындағы бейағзалық заттар.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасушаның құрамындағы

бейорганикалық заттармен таныстыру.

2. Клетка құрамындағы бейорганикалық заттарды есте

сақтау,олардың жасуша үшін атқаратын қызметін білу.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. Бекіту

V. Үйге тапсырма беру.

ІІ. Сұрақ-жауап арқылы үй тапсырмасын тексеру.

1. Тірі жүйенің қарапайым өлшем бірлігін атаңдар.

2. Жасушаның қандай қасиеттері бар?

3. Жасушалық теорияның қасиеттері қандай ?

4. Жасуша ұғымын кім енгізді?

5. Жасушалық теорияны қандай ғалымдар дамытты?

ІІІ.1. Макроэлементтер (органогендер) - бірінші топ

2. Микроэлементтер - екінші топ

3. Ультрамикроэлементтер - үшінші топ

4. Су

5. Минералды тұздар

Н - Судың және барлық биологиялық косылыстардың құрамына енеді

С- барлык биологиялық косылыстардын құрамына енеді

N - Нәруыздар мен нуклеин кышқылының құрылымдык құрамдас бөлігі

О - Судың және барлык биологиялық қосылыстардың құрамына енеді

Na - Хлормен бірге 0,9°/. концентрацияда қан плазмасының құрамына енеді. Тірі жасушалар жарғақшаларының үйектігін қамтамасыз ететін оң ион

Cl- Na бірге 0,9% концентрацияда кан плазмасыныц құрамына енеді. Негізгі теріс ион. НС1 қарын сөлінің құрамында болады

К- Тірі жасушалар жарғакшаларының үйектігін (полярлығы) камтамасыз ететін негізгі оң ион

Са-тұз құрамында тіс пен сүйек қатты затгарында, ұлудың және

баска омыртқасыздардың бақалшактарында болады. Қан ұйыған кезде таптырмайтын ион түріндегі зат

Ғе- Гемоглобин құрамында болады

Mg -Хлорофилл құрамына енеді

S- Екі аминқышкыл құрамында болғандықтан, нәруыз құрамына кіреді

Р- Тұз түрінде - сүйекте, аниондар түрінде АТФ және нукле­ин қышқылдарында - НРО_а, Н₃РО₄ қышқылдарының құрамында болады (ДНК тұкымқуалауға жауапты)

Br- жүйке жасушаларынын кызмет атқаруы үшін қажет

Zn - Аталық жыныс гормондарының құрамында болады

I- Тироксин гормондарының таптырмайтын құрамдас бәлігі.

Си-шаянтектестер және ұлулар тыныс алу пигменттері кұрамында және біркатар ферменттер мен тасымалдаушы молекулалар құрамында болады

F- тic кіреукесінің құрамына еніп, оны берік етеді

В-Кейбір өсімдіктердін өсуі үшін аз мөлшерде (микродозада) кажет

Егер кандай болса да бір жасушаға немесе ағзаға мөлшері 0,000001 г шамасында болса да элемент кажет болса, оның болмауынан қалай болганда да оның опатка ұшырайтынын есте ұстаған жөн.

Жасушалар мен ағзаларда суды коспай, тұтас алғанда бейорганикалық заттардың мелшері шамамен 1 % болады. Құрамында 20-22% тұз болатын сүйек ұлпасының жасушалары ғана ерекшелік білдіреді.

ІV . Бекіту. №5-орындау. 1. Макроэлементтер деп неге атаймыз,оларға қай элементтер жатады.? (О,Н,С,N – мөлшері 98%)

2. Қай элементтерді микроэлементтер дейміз, неліктен ?( р,s)

3. Жасушада қандай иондар кездеседі, олардың мөлшері қандай, қандай қызметтер атқарады?(К, Nа,Са, Мg,Ғе,СІ сияқты- 1%)

4. Микроэлементтерге не жатады, олардың клеткадағы атқаратын қызметі қандай?

5. Жасушадағы судың мөлшері?

6. Судың қасиеттері.

V. Үйге § 3. кесте толтыру

Cабақтың тақырыбы: Органикалық заттар: көмірсулар, майлар және

нәруыздар, нуклейн қышқылдары, АТФ

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасушаның құрамындағы

органикалық заттармен таныстыру.

2. Клетка құрамындағы органикалық заттарды есте

сақтау,олардың жасуша үшін атқаратын қызметін білу.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. Бекіту

V. Үйге тапсырма беру.

ІІ. Сұрақ-жауап арқылы үй тапсырмасын тексеру.

1. Тірілік құрамына енетін элементтердің барлығы қандай топтарға бөлінеді?

2. Жасушада қай элементтер барлығынан көп? Оларды атаңдар.

3. Ағзаның микроэлементсіз болуы мүмкін бе?

4. Судың ағзадағы биологиялық рөлі қандай?

5. Минералды тұздар жасушада қандай қызмет атқарады?

ІІІ.1.Көмірсу. Қарапайым, күрделі көмірсулар.

2. Көмірсулардың қасиеттері мен атқаратын қызметтері.

3. Майлар (липидтер).

4. Нәруыздар.

5. Нәруыздардың қасиеттері мен атқаратын қызметтері.

6. Нуклейн қышқылдары.

7. АТФ

Көмірсу- барлық тірі ағзалар жасушаларының құрамында болатын органикалық зат. Олар жасушада фотосинтез кезінде түзіледі. Көмірсулардың жалпы формуласы Сn(Н2О)n. Қарапайым көмірсуларды моносахаридтер деп атайды. Оларға глюкоза, фруктоза, галактоза, рибоза, дезоксирибозалар т.б. жатады.

Көмірсулардың қызметі; Құрылымдық, энергетикалық,қорға жиналуы.

Өсімдік жасушасының 5-15% май болады. Олар жасуша жарғақшасының негізін құрайды демек құрылыс, энергетикалық қызмет атқарады.

Нәруыздар–биополимерлер.Нәруыз мономері-аминқышқылдар. Аминқышқылдар арасындағы байланыс- пептидті байланыс.

Қызметтері құрылымдық, ферментативтік, реттелу, қорғаныш, тасымалдау, пигменттеу. Нуклейн қышқылдары-биологиялық күрделі заттар. Олар нуклеотидтерден тұрады. Ол 3 құрамдас бөліктен азотты негізден, бес көміртекті қанттан, фосфор қышқылыныңқалдығынан құралады. АТФ-энергетикалық нуклеотид.

ІV . Бекіту: Тақырып соңындағы сұрақтарға жауап беру.

V. Үйге: §4,5. Оқып, №1- зертханалық жұмысқа дайындалып келу.

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Жасушаның құрылымы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасуша органойдтары мен олардың атқаратын қызметтерін , өсімдік пен жануар жасушасының ерекшеліктері

туралы түсініктер беру.

2. Оқушыларды топпен жұмыс жасауға, тақырыпты

талдай білуге баулу.

3. Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: өсімдіктану ,Тәнтану.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. Бекіту

V. Үйге тапсырма беру.

І. Оқушыларды түгендеп , оқу құрал-жабдықтарын тексеріп шығу.

Оқушыларды түсті қағаздар арқылы топтарға бөлу.

ІІ. Интертақтада үй тапсырмасынан бірнеше сұрақтар жазып, оқушылардың

жауаптарын тексеріп шығу.

ІІІ. Әр топтағы оқушыларға жаңа тақырыптың ішіндегі тақырыпшаларды бөліп беру. Оқып шығып, топтарында талдау және сызбасын ақылдаса отырып, кестеге түсіру. Кестені тақтада бірлесе отырып қорғау.

Плазмалық жарғақша. Цитоплазмамен жанасып жататын жасушаның астыңғы қабатын плазмалық жарғақша яғни гликокаликс (полисахаридтер) деп атайды.

Гликокаликс молекуласынын, екі қабаты болады.

Плазмалық жарғақша — ақуыз 60٪ бен липидтерден 40٪ тұратын, қалыңдығы

10 нм жұқа қабықша, липидтер молекуласы қалқып жүреді.Ақуыз бен липид молекулаларының жылжымалылығы плазма жарғақшасын үнемі қозғалысқа келтіріп отырады.

Қызметі: 1. Жасушадағы заттарды сыртқы ортадан бөліп түратын тосқауыл және жарғақшаның шала өткізгіштік қасиеті болады; 2. Жасуша жарғақшасының шұрықтары (поралары) арқылы өтетін ортамен үздіксіз зат алмасады. Жарғақша арқылы жасушаға су молекулалары, суда еріген заттар, мысалы, оттегі (О₂), азот (N₂), {С0₂), т. б. өтеді;

3. Ыдырау өнімінің зиянды қалдықтары жарғақша арқылы сыртқы ортаға шығарылады; 4. Плазмалық жарғақшаның негізгі қызметінің бірі — заттарды тасымаддау. Екі жасушаның жарғақшасы қатпарлары немесе өсінділері арқылы берік байланысады . Жасушаның жарғақшасы тегіс болмайды, бірінің ойығына екіншісітн өсіндісі кіріп жатады және екі жасушаның жарғақшалары өзекшелер арқылы байланысқан. Осы өзекшелердің бойымен бір жасушадан екінші жасушаға қоректі зат­тар, иондар, көмірсулар және басқа қосылыстар жеткізіледі.

Көптеген металдардың, хлоридтердін және басқа да молек-дың мөлшері жағынан су молекуласынан кіші болса да олардың жасушаға өтуі баяу және нашар болады. молекулаларды жарғақша арқылы тасымалдайтын ерекше ферменттерді тасымалдаушы ақуыздар дел.атайды.

Эндоцитоз: Фагоцитоз және пиноцитоз.

Фагоцитоз – жасуша мембранасы арқылы ірілеу түйіршіктің өтуі. лизосомадағы гидролиздеуші ферменттермен қорытылады.Пиноцитоз- жасуша мембранасы арқылы су тамшылары өтеді. Ашқан И.И Мечников.

Экзоцитоз- Эндоцитозға қарама- қарсы процес.

Цитоплазма — плазмалык жасу­ша арқылы бөлінген жасушаның қоймалжың ішкі ортасы болып, табылады. Ол агза тіршілігіне қажетті органоидтар гиалоплазма және қалып (матрица) деп аталатын массадан тұрады.

Гиалоплазма (грекше. hyalos — әйнек немесе плазма) цитоплазманын, негізгі түссіз күрделі қоймалжың (коллоидты) жүйесі, яғни цитоплазманың түпнегізі (матрикс).

Гиалоплазманың құрамына еріген ақуыз (гликолиздің ферменттері, көптеген АТФ — ағзалар және т. б.), еріген РНҚ, полиса-харидтер, липидтер болады. Гиалоплазма арқылы аминқышқылдары, май кышқылдары, АТФ-ты тасымалдаушылар, нуклеотидтер, қанттар және бейорганикалық иондар тасымалданады

Қызметі. 1. Цитоплазма; эндоплазмалық тор, рибосомалар, митохондриялар, пластидтер, гольджи жиынтыгы, лизосомалар, жасуша орталығы, вакуольдер және қосындылардың жұмысын реттеп отырады.

2. Цитоплазма жасушаның жұмысын реттеп тұратын ферменттерге, ферменттер жүйесіне бай, олар зат алмасуды тездетеді.

1. 1989 жылы италиялық ғалым К.Гольджи ауыр металдардың ерітіндісімен бояу арқылы жүйке жасушасынан тор тәрізді жиынтықты тапты.

2. Гольджи жиынтығының негізгі қызметі эндоплазмалық тормен тікелей байланысты, одан келген заттарды өңдеп, кепіршік түрінде шығарады. Осы көпіршіктер лизосома органоидінің бастамасын береді.

3. Лизосомалардьң құрамында 60-қа жуық гидролиздеуші ферменттер болады. Олар әр түрлі заттар мен мүшелерді ыдыратады. Осыған байланысты лизосомаларды «ас корыту мүшесі» деп те атайды.

4. Лизосомалар эндоплазмалық тор жөне Гольджи жиынтығының белсенді қызметінен пайда болады. Негізгі қызметі — эндогенді және экзогенді макромолекулаларды ыдырату.

Эндоплазмалық тордын, құрылысы. Бүл — органоид цитоп­лазманын ішінде бір-бірімен тығыз байланысқан түтікшелердің (каналшалар), вакуольдердін, цистерналардың жиынтығынан тұратын күрделі жарғақшалар жүйесі. Эндоплазмалық тордың: а) түйіршікті; ә) тегіс бетті екі түрі болады.

Эндоплазмалық тордың қызметтері. 1. Түйіршікті эндоплазмалық тордың жарғақшасына рибосомалар орналасады . Сондықтан бұл тордың жарғақшасы протеолиттік ферменттер мен ақуыздың синтезделу әрекетіне қатысады. Рибосомада синтезделген ақуыз молекулалары эндоплазмалық тордың қуысына түсіп, ол арқылы акуыз молекуласын жасушаның қажетті жеріне тасиды. Ғалымдардың дәлелдеуі бойьшша, эндоплазмалық тордың шұрыктары ядроның жарғақшаларымен тікелей байланысқан. Сондыктан ядроның қабықшасы эндоплазмалық тордың бір бөлігі болып табылады. 2. Тегіс бетті эндоплазмалық тор липидтердің, гликогеннің, т. б. заттардың синтезделу әрекеттеріне қатысады және олардың тасымалдануын жүзеге асырады

3. эндоплазмалық тор өзекшелерінің ішінде май тамшылары, түйіршіктер және ақуыз кристалдары болады. Бүл тордың өзекшелері әр түрлі молекулаларды ядродан цито­плазманын, шеткі аймақтарына немесе керісінше, цитоплазмадан ядроға тасымалдау қызметін атқарады.

Рибосома. Рибосома нәруыз биосинтезін жүзеге асыратын органоид екені белгілі. 180 000 есе үлкейтіп көрсететін электрондық микроскоп арқылы рибосоманың жұмыртка пішінді. Ол, негізінен, кіші және үлкен екі бөліктен тұрады. Бір нәруыз молекуласынын синтезіне бірнеше рибосома қатысады, оны полисома деп атайды.Рибосомалардың кұрамына рРНҚ (50 — 60%) және нәруыздар кіреді.

Негізінен, рибосомалар мен рРНҚ ядрошьқта синтезделеді.

Рибосоманың кұрамына кіретін нөруыздар алуан түрлі болады. Прокариоттық рибосомада, шамамен — 55, ал эукариоттык рибосомада 100-ге жуық нәруыз кездеседі. Рибосоманың негізгі қызметі — нәруыз молекуласын синтездеу. Оның кіші бөлігінде трансляция (көшіріп аудару) процесі жүреді, ал үлкен бөлігінде аминқышқылдары жинакталып, нәруыз молекуласы түзіледі .Эндоплазмалык тордың мембранасындағы рибосомалар бірігіп полирибосома (полисома) құрайды да, жасуша тіршілігіне қажетті нәруызды ғана синтездейді. Ал митохондрия мен хлоропластағы рибосомалар олардың құрылыс қызметтерін аткаратын нөруыздарды синтездейді. Сол сиякты рибосомадағы ферменттер, магний, кальций тұздары мен азот, фосфор, темір және мыс элементтері жасушадағы зат алмасу процестеріне қатысады.

Вакуольдер. Вакуоль — өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмасындағы сұйыктыққа толы куыс. Сұйыктық құрамында ерітінді күйінде минералды тұздар, көмірсулар, сондай-ак жасушаның тіршілігше кажетті әр түрлі органикалық қышқылдар, танниндер, пигменттер жөне т.б. заттар бола-ды. Өсімдік жасушасының вакуолі жануарлардікіне карағанда ірі жөне жақсы жетілген. Вакуоль жасушалардын дамуы және ескіруі барысында цитоплазмада анық көрінеді. Вакуольдердің пигменттері гүлдерге және өсімдіктің баска бөліктеріне (қызылшаньщ тамырына, баклажанның жемісіне, жапырақтарға, т.б) қызыл, көгілдір, жасыл бояу бөліп шығарады.

Вакуольдер жас жасушаларда ұсақ болады да, қартайған сайын

бір-бірімен қосылып, ірі вакуольге айналады.

1. 1989 жылы италиялық ғалым К.Гольджи ауыр металдардың ерітіндісімен бояу аркылы жүйке жасушасынан тор төрізді жиын-тықты тапты.

2. Гольджи жиынтығынын негізгі кызметі эндоплазмалық тормен тікелей байланысты, одан келген заттарды өңдеп, көпіршік түрінде шығарады. Осы көпіршіктер лизосома органоидінің бастамасын береді.

3. Лизосомалардың құрамында 60-қа жуық гидролиздеуші ферменттер болады. Олар әр түрлі заттар мен мүшелерді ыдыратады. Осыған байланысты лизосомаларды «ас корыту мүшесі» деп атайды.

4. Лизосомалар эндоплазмалық тор жөне Гольджи жиынтығының белсенді қызметінен пайда болады. Негізгі қызметі — эндогенді және экзогенді макромолекулаларды ыдырату.

Жануар жасушалары митохондриядағы энергияның 95%-ын, өсімдіктер мен саңырауқұлақтар одан азырақ бөлігін жұмсайды. Сонымен, энергия қоры митохондрияның ішкі мембранасында пайда болатын электрохимиялық потенциал энергия түрінде сақталады да, оның негізгі бөлігі АДФ-тың АТФ-ке айналуына пайдаланылады. Қалған бөлігі кальций, калий, магний иондарын және т.б. мембрана арқылы белсенді тасымалдауға және жылытуға жұмсалады.

Митохондрия АТФ-тан баска нәруыз синтездейтін жүйе болып есептеледі. Митохондрияның құрамында рибосомалар болғандықтан, нәруыз синтезі тұракты жүреді. Молекулалық массасы және құрамы жөнінен митохондриядағы ДНҚ-ның ядродағы ДНҚ-дан айырмашылықтары болады. Бұлардың әркайсысы өздеріне тән ферменттердің болатындығымен ерекшеленеді. Митохондриядағы ДНҚ-ның матриксі негізінде РНҚ түрлері (олар акпараттык, тасымалдаушы және рибосомалық деп аталады) синтезделеді.

Қорыта келгенде, митохондрияда синтезделген АТФ молекуласы еркін жылжып, цитоплазмаға, одан ядроға және өр түрлі органоидтерге өтіп, биохимиялық реакцияларға жұмсалады. Онын ДНҚ-сы ішкі мембрананы құрайтын нәруыздарды синтездейді. Митохондрияның құрамында нәруыз, май, нуклеин қышкылдары және ферменттер мен А, С витаминдері болады. Олар екіге бөліну аркылы көбейеді. \

Тақырыптың түйіні

1. Митохондрияны зерттеуде Р.Келликер, Р.Альтман, К.Бенда жөне т.б. ғалымдар зор еңбек сіңірді.

2. Митохондрия — кос мембраналы органоид, ол ішкі және сырткы мембранадан жөне мембранааралық кеңістіктен түрады.

3. Оның күрамында нөруыз, май, нуклеин кышкылдары, рибосома және әр түрлі иондар мен ферменттер болады.

4. Митохондрияның негізгі кызметі — энергия көзі — АТФ молекуласын, сонымен катар нәруыз РНҚ молекулаларын синтездеу.

Пластидтер — өсімдік жасушасында болатын негізгі органоид. Олар саңыраукұлақтарда, көк жасыл балдырларда және бактерия жасушаларында болмайды. Пластидтердің үш типі бар: жасыл — хлоропластар, қызыл, қызғылт сары, сары — хромопластар, түссіз — лейкопластар. Пластидтердің бұл аталған типтері жыл маусымдарының өзгеруіне байланысты бір-біріне ауыса алады жөне олар генетикалык жағынан бір-бірімен тығыз байланысты.

Хлоропластар, Хлоропластар — митохондриялар сиякты қос мембраналы органоид. Хлоропластардын пішіні сопақша болып келеді. Оның ұзындығы — 5—10 мкм, ені — 2—4 мкм. Хлоропластарды ішкі жөне сырткы мембраналар қоршап жатады. Олардың қалындығы 7 нм болады. Хлоропластардың ішкі қабатында жалпақ мембраналы тилакоидтер жөне онын матриксін құрайтын строма нәруызы көп кездеседі .

Тилакоидтер бірінің үстіне бірі орналасып, граналар түзеді Бір гранада 50-ге дейін мембрана тилакоидтер болады.

. Хлорофилл пигменті тек осы граналардың қуыстарында орналасқандыктан, фотосинтез процесі жүреді. Хлоропластағы хлорофилл дөндеріне жарық энергиясының түсуіне бай­ланысты бейорганикалық заттардан (СО₂, Н₂О) энергия сы мол көмірсулар синтезделеді. Бұл құбылыс фотосинтез процесі деп аталады.

Хлоропластың матриксінде нуклеин кышкылдары — ДНҚ, РНҚ және рибосомалар болады. Хлоропластар бөліну арқылы көбейеді.

Хромопластар. Хромопластарда әр түрлі—сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті пигменттер болады. Олар жемістердің, жапырақтардың, гүлді өсімдіктердің күлте жапырақшаларының жасушаларында болады. Осыған байланысты хромопластардың түстері түрліше болып келеді.

Лейкопластар. Лейкопластар көптеген өсімдіктердің жасуша­ларында кездеседі. Олар ұрықтың ұлпалардың жасушаларында, споралар мен аналық гаметалардың цитоплазмаларында, тұқымдарда, түйнектерде, тамырда, көптеген дара жарнақты өсімдіктердің эпидермистерінде болады. Лейкопластарда крахмал синтезделіп, жинақталады. Крахмал қор заты ретінде глюкозадан лейкопластарға келетін амилосинтетаза ферменттерінің әсерінен түзіледі. Хлоро­пластар, хромопластар және лейкопластар өзара бір-біріне ауыса алады. Оған көктемде немесе күзде картоп түйнектерінің түсін өзгертуін мысалга келтіруге болады. Хлоропластағы көмірсу синтезіне энергия қоры митохондрия органоидінен алынады.

Жасуша орталығы. Жасуша орталығы екі кұрамдас бөліктен: центриольден және центросферадан тұрады. Центриольдер цилиндр пішінді, ұз 1 мкм шамасында болады Жасуша бөлінуден бұрын бұл орталық екіге бөлінеді де, экватордан полюстерге карай тартылады. Содан кейін екі центриольдің арасында ахроматин жшшелері пайда болып, бір ұшы хромосомалардың центромераларымен байланысады . Жіпшелердің көмегімен хромосомалар әрбір жасушаға тең бөлінеді.

Қозғалыс органоидтері. Қозғалыс органоидтері жануарлар дүниесінде көп таралған. организмді үнемі қозғалысқа келтіріп отырады. Мұндай организмдерге сұйық ортада қозғалуға бейім әр түрлі өсінділер, кірпікшелер, талшықтар жөне бұлшық етті қозғалысқа келтіретін миожіпшелер (миофибрилдер), т.б. жатады. М/ы: Карапайымдар, кірпікшелі кебісше.

ІV.

Сұрақтар мен тапсырмалар арқылы жаңа тақырыпты бекіту.

2. Берілген кестені толтырыңдар.

Цитоплазмадагы кейбір органоидтердің қцрылысы мен қызметі

Органоидтар	Құрылысы	Қызметі
А	Ә	Б
1. Гольджи жиынтығы 2. Лизосомалар

V. Оқушыларды топ бойынша бағалау. Үйге тапсырма беру. §6,7 оқып келу,

тақырып соңындағы сұрақтарға жауап беру

1-зертханалык жұмыс.

Тірі ұлпалардағы ферменттердің каталитикалық белсенділігі

Мақсаты: 1) Зат алмасу реакциялары кезіндегі ферменттердің маңызын

дәлелдеу;

2) ферменттердің белсенді әрекеттерін анықтау.

Құрал- жабдықтар: Шикі және піскен картоп түйнектері, элодея жапырағы,

3%-дық сутек пероксиді, тамшуыр (пипетка), препараттық инелер, заттық шыны және жабын әйнек. Петри тостағаншасы және микроскоп.

Жұмыс барысы: 1. Шикі және піскен картоп кесінділеріне сутек пероксидін тамызыңдар. Қай кесіндіде өзгеріс байкалады? Байқалған кұбылысты түсіндіріндер. 2. Су тамшысында жатқан элодея жапырағын микроскоп арқылы қараңдар. 3. Жапыраққа сутек пероксидін тамызып, қандай өзгеріс байқалатынын бакылаңдар.

Нәтижесін қорытындылап дәптерлеріне жаздыру.

Тексеріп бағалау.

Қосымша төмендегі сұрақтарға жауап беру.

1. Нуклеин қышқылдары дегеніміз не?

2. Нуклеин қышқылдарын алғаш тапқан кім, қай жылы неден алды?

3. ДНҚ құрамындағы мономерлерді ашқан кім, олар қалай аталады?

4. Пуриндік негізбен пиримидиндік негіздерді атап, олардың сәйкестігін сипатта?

5. ДНҚ-ны зерттеуде М.Уилкинс пен Р. Франклин еңбектері қандай,

ДНҚ-ң кұрылысын қалай сипаттаған?

6. Дж. Уотсон мен Ф.Крик зерттеулері бойынша ДНҚ моллекуласын сипаттау.

Биология. 9-сынып.

Сабақтың тақырыбы: Жасуша ядросы. Хромасомалар және гендер.

Прокариот және эукариот жасушаларының ерекшеліктері

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды ядроның құрылысымен атқаратын қызметтерімен таныстыру

2. Жасуша құрылысын ғылыми тұрғыда негіздей алу қабілетін дамыту.

3 , .Оқушыларды ғылымқұштарлыққа, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа с абақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: интерактивті, сұбхат, баяндау.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: Сызбалар.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. Бекіту.

V. Үйге тапсырма беру.

І . Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру. Оқушыларды қиықтар арқылы топқа бөліп отырғызу.

ІІ. Әр топқа тақтадағы жасуша органойдтарының суреттері бойынша түсініктерін баяндау тапсырылады. Қарсы топтардың сұрақтары арқылы толықтырылады.

ІІІ. Жаңа тақырыппен жұмыс. Әрбір топқа тақырыпшаларды бөліп беріп, талдап түсінгеннен кейін, оқушылар бөлініп,әр топқа барып тақырыпшаларын түсіндіреді.

Ядро. Ядро — өсімдіктер мен жануарлар жасушасының тұракты бөлігі. Ядросы толық жетілген организмдерді эукариоттар, ал ядросы жетілмеген организмдерді прокариоттар деп атайтынын білесіндер. Грекше «карион» ядро деген мағынаны білдіреді.

Ядроның сыртын әрқайсысы үш қабаттан тұратын екі мембрана қоршайды

Ядро мембранасы құрылысы жөнінен цитоплазма мембранасына ұқсас жөне ол эндоплазмалық тормен тікелей байланысады . Ядро мембранасының саңылаулары эндоплазмалық тордың саңылауларына сәйкес ашылады. Жасушаның бөлінуі кезінде ядроның мембранасы жойылып кетеді де пайда болған жас жасушаларда қайтадан калпына келеді. Оның мембранасы шала өткізгіштік қасиетке ие. Жасушалар ядросының санына қарай бір ядролы және көп ядролы болып бөлінеді. Омыртқалы жануарлардың бауыры, сүйек, бұлшық ет ұлпалары және қарапайымдар көп ядролы болады. Ядроның құрамы күрделі, онда тірі организмнің тұкым қуалайтын белгілері мен қасиеттерін сақтайтын хромосомалар, ядро шырыны, ядрошық, РНҚ және т.б. құрамдас бөліктер болады.

Жасушаның тіршілігіне байланысты ядроның құрамы, қызметі, пішіні мен мөлшері өзгеріп отырады. Жасушаның тіршілік циклі екі кезеңге бөлінеді:

а) бөліну циклі; оған митоздық және мейоздық бөлінулер жатады; ә) екінші циклі — ядроның бөлінуге дайындық кезеңі, оны интерфаза деп атайды. Жасушаның бұл тіршілік циклдерінің механизмін митоздық бөліну такырыбында толық карастырамыз. Енді бөлінбей тұрған кездегі жасуша ядросының құрамдас бөліктеріне тоқталайық.

Ядро іиырыны — ядро қабыкшасының ішіндегі қуыстарды толтырып тұратын қоймалжың зат. Оның құрамында нәруыздар, нуклеин қышкылдары мен көмірсулар болады.

Ядрошық — шар тәрізді тығыз денешік, оның мөлшері 1—2 мкм-ден 10 мкм-ге дейін өзгеріп отырады. Ядрошықтың құрамында 1,5% ДНК жене 8,0% нәруыз болады. Ядрошықта 70% цитоплазма лық РНК және 30% ядролық РНК синтезделеді. Жасуша бөлінген кезде ядрошық жойылып кетеді.

Хромосомалар. Хромосомалар — ДНК-ның жіпшелерінен және нөруыздан тұратын ядроның аса маңызды бөлігі. Хромосоманы өзіне тән бояулармен бояп, жасушаның бөлінуі кезінде қарағанда, құрылысы мен кұрамы өте жақсы және анық байкалған . Әр түрге тән хромосомалар пішіндері және сандары жөнінен бір-бірінен айырмашылықтары болады. Мысалы: адамда — 46, жылқыда — 66, бақада — 26, дрозофилада — 8, жүгеріде — 20, бұршақта — 14 хромосома бар.

Хромосома дегеніміз — ДНК-ның жіпшелерінен тұратын созылыңкы тығыз денешік. Олар бірнеше бөліктерден тұрады: алғашкы бөлік және екінші реттік бөлік. Хромосоманың кұрамында 40°/. ДНК 40% гистон, 20% қышкыл нәруыз жөне өте аз мөлшерде РНК болады. ДНҚ организмге қажетті әр түрлі нәруызды синтездеуге ақпараттар береді. Гистон дегеніміз — хромосомадағы құрылыс қызметін атқаратын нәруыз. Қышқыл нәруыз хромосоманың қозғалысына, ДНК мен РНҚ-ның синтезіне, организмдегі белгілерге жауап беретін нөруыздың қызметін аткарады. РНҚ ядро мен цитоплазманың арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. Көп уакытқа дейін ғалымдар хромосомаларды жасушаның бөлінуінен кейін жойылып кетеді деген пікірде болды. Бірақ таңбалы атомдар әдісі арқылы олардың жасушадагы тұракты құрылым екендігі дәлелденді. Әрбір хромосоманың мөлшері мен пішіні тұракты болады дедік. Ендеше, хромосоманы сыртынан қарағанда, екі буынның бар екенін аңғаруға болады. Бірінші буынды центромералы буын деп атайды. Бұл буынмен ахроматин жіпшелерінің бір ұшы байланысады. Центромераларының орналасуына байланысты хромосомалардың пішіндері өзгеріп отырады. Осыған қарамастан әрбір хромосомадағы центро-мералардың орны тұрақты болады.

Центромералар хромосоманы екі ашаға бөледі, осыған байланысты олар бірнеше типке бөлінеді .

1. Егер центромера хромосоманың дәл ортасында орналасса, онда ол тең екі ашаға бөлінеді. Хромосомалардың мұндай типін метацентрлі хромосомалар деп атайды .

2. Егер центромера хромосоманың ортасынан сәл оңға немесе солға қарай орналасса, онда хромосома тең емес екі ашаға бөлінеді. Хромосомалардың мұндай типін субметацентрлі хромосомалар дейді .

3. Егер центромера хромосоманың бір ұшына жақын орналасса, онда хромосома тең емес екі ашаға бөлінеді. Бір ашасы ұзын, екіншісі қысқа болады. Хромосомалардың мұндай типін акроцентрлі хромосомалар деп атайды .

ІV. Бекіту. Тақтада берілген тапсырманы тірек кестесіне түсіріп , қорғайды.

Оқушыларды бағалау топ басшыларына тапсырылады.

V. Үйге тапсырма беру. §8 оқып, соңындағы сұрақтарға жауап беру.

№2 зертханалық жұмысқа дайындалып келу.

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы. Прокариоттық және эукариоттық жасушалар, олардың құрылысындағы ерекшеліктер.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды микробиология ғылымының даму кезеңдерімен және прокариодтар мен эукариоттардың құрылысымен таныстыру.

2.Дүниетанымынын арттыра отырып, оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

3.Ұйымшылдыққа ,тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, сызбанұсқа,портреттер

Сабақтың пәнаралық байланысы:тарих.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. Бекіту Бағалау.

V. Үйге тапсырма беру

І. Амандасу,сабаққа әзірлеу,сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ. Қосымша сұрақ-жауаптар арқылы үй тапсырмасын тексеру.

ІІІ. Жаңа тақырыпты оқи отырып бұрыннан білемін, мен үшін жаңалық, түсінбедім, белгілерін қою. Микроорганизмдердің ашылуы нидерландтық табиғат зерттеуші Антони ван Левенгуктің есімімен тікелей байланысты. Ол алғаш рет 150—300 есе үлкейтіп көрсететін микроскопты құрастырған. Осы микроскоппен Левенгук жай көзге көрінбейтін ұсақ организмдерді, тағамдағы зең саңырауқұлактарын көріп, олардын пішіндерін, қозғалыстарын сипаттап жазды. Бірақ бұл организмдердің табиғаттан алатын орнын, әрекеттерінің сырын аша алмады

Антони ван Левенгук (1632-1723)

Нидерландтьщ табиғат зерттеуші, ғылыми микроскопияның негізін калаушылардың бірі

XVIII ғасырда швед табиғат зерттеушісі К.Линней тірі «Табиғат жүйесін» жасағанда микроорганизмдерді кіргізбей, оны берекесіз жәндіктер тобына жатқызған. Алайда сол кездің өзінде микроорга­низмдер туралы мәліметтер жинакталып, соның негізінде микробио­логия ғылымы қалыптаса бастаған еді. Микробиология ғылымының одан әрі дамуы орыс табиғат зерттеушісі М.М.Тереховскийдің жүргізген тәжірибелеріне негізделген. Ол адамның микроорганизмдерді күнделікті тұрмыста пайдалану мүмкіндігін дәлелдеді. Осындай деректі материалдардың негізінде 1775 жылы М.М.Тереховский Страсбург университетінде микроорганизмдер туралы еңбегін қорғады

XIX ғасырдың екінші жартысында ғылым мен техниканың қаркындап дамуына байланысты микробиология ғылымы біраз табыстарға қол жеткізді. Әсіресе француз ғалымы Л.Пастердің зерттеулері бойынша, ашу процестері микроорганизмдердің іс-әрекеттеріне тікелей байланысты екендігі дәлелденді.

Осыдан кейін сүт қышқылды ашу, спиртті ашу процестерін жүзеге асыратын бактерияларды тауып, оларды жеке бөліп алып өсіру кеңінен етек алды.

Л.Пастер ашу процестеріне оттектің міндетті түрде қатысатынын, оттексіз ашу процесі жүрмейтінін дәлелдеді

Луи Пастер (1822-1895)

1861 жылы ол ашудың басқа түрі — май қышқылды ашу процесін тапты және мұндай ашудың оттексіз жүретіндігін анықтады. Сонымен Л.Пастер микроорганизмдердің екі тобын, яғни аэробты (оттекті ортада) және анаэробты (оттексіз ортада ) топтарын ашты. Л.Пастер еңбегінің нәтижесі азық-түлікті сақтау, түрлі ашу процестерінің технологиясын жақсарту, медицинада ортаны залалсыздандыру және т.б. мақсаттар үшін пайдаланылады. Сонымен қатар ол жұқпалы аурулардың қоздырғыштары микроорганизмдер екенін анықтап, олармен күресудің жолдарын көрсетті. Топалаң және құтыру ауруларына қарсы вакциналар жасап, оларды іс жүзінде қолдануды ұсынды.

Илья Ильич Мечников (1845-1916) 1883 жылы фагоцитоз құбылысын ашты. Көп жасушалы организмдердің шығу тегі туралы теорияны жасады

Микробиология ғылымының әрі қарай дамуына орыс ғалымы И.И.Мечников зор үлес қосты. Ол микробиологияға көптеген жаңалықтар енгізді. Соның ішінде иммунитет жөне бактериология жайындағы еңбегінің практикалық та, теориялық та құндылығы ерекше болды. Ол еңбектерінің қорытындысын «Фагоцитоз және оның иммунитеттегі рөлі» деген атпен жариялады. осы еңбегінің негізінде жұқпалы ауруларды емдеуге қолданылатын антибиотиктерді алудың ғылыми теориялык негізі — «антагонизм» туралы ілім қалыптасты.

Сергей Николаевич Виноградский

(1856-1953)

Микробиология ғылымының дамуына үлес коскан ғалымдардың бірі — С.Н.Виноградский. Ол күкіртті бактерияларды зерттеді. Нәтижесінде олардың өздерінің тіршілігі барысында күкіртсутекті күкірт кышкылына дейін тотықтыратынын ашты. Күкіртті бактериялар тотығу реакциялары кезіндегі энергияны пайдаланып, ауадан көмірқышқыл газын сіңіреді де, органикалық заттарды синтездейді.

Осындай күрделі механизмді процесті С.Н.Виноградский хемосинтез деп атады.

Бактериялар — ашытқы бактериялары, шіріткіш бактериялар және паразит бактериялар болып үш топка бөлінеді

Прокариоттар. Тірі организмдер жасушалары ядросының жетілуіне байланысты екі топка бөлінеді. Ядросы толық жетілген жасушалы организмдер — эукариоттар, ядросы жетілмеген жасушалы организмдер — прокариоттар . Прокариоттарға бактериялар, соның ішінде цианобактериялар немесе көк жасыл балдырлар жөне архебактериялар жатады. Прокариоттардың пішіндері әр түрлі болады. Олардың шар, таяқша және оралма тәрізді үш түрі табиғатта кеңінен таралған.Құрылысы жөнінен бактериялар өте қарапайым. Олар сыртқы қабықшадан, әр түрлі заттарға толы цитоплазмадан, вакуольден және нуклеарлық заттардан кұралған. Жасушаның қабықшасы шырышты заттан тұрады. Қабықшаның шырышты заты температураның өзгеруіне байланысты қалындап, капсулаға айналады да, бактерияны қолайсыз ортадан қорғайды.Мембрана екі қабаттан: үстіңгі қабаты нәруыз молекуласынан, астыңғы қабаты липид молекуласынан тұрады.

Цитоплазмалық мембрана бактерия жасушасына заттардың сырттан өтуін бақылайды. Бактерия жасушасының цитоплазмасының химиялық құрамы күрделі. Оның құрамында нәруыз, май, әр түрлі минералды тұздар мен ферменттер болады. Сол сияқты цитоплазманың құрамында кейбір органоидтер — рибосома, митохондрия және т.б. кездеседі.

Бактерияның түрлері: а) шар тәрізді; ө) таякша тәрізді; б) оралма төрізді ірі бактериялар

Прокариоттардағы ДНҚ-да қатарласа орналаскан екі еселенуге өте бейім гендер болады. Оларда ДНҚ-ның қосарлануы (редупликациялануы) қарқынды жүреді. Сондыктан прокариоттар әрбір 22 минут сайын көбеюге қабілетті келеді. Прокариотты организмдердің фототрофты тобы (цианобактериялар) көк жасыл балдырлар деп аталады. Көк жасыл балдырлардың толық жетілген ядросы болмайды. Онын орнында цитоплазманың дәл ортасында орналаскан ДНҚ жіпшесі бар , хлоропластар болады. Фо­тосинтез процесі хлорофилдері бар қабықшаларда жүреді. Көк жасыл балдырлар құрамында хлорофилл пигменті бар өте ертедегі организмдерге жатады. Олар осыдан 3 млрд жыл бұрын тіршілік етіп, теңізді оттекпен қанықтырған деген болжам бар. Көк жасыл балдырлар органикалық заттардың қалдықтарымен қоректеніп, тез көбеюге бейімделген. Оларды көбею қарқындылығына бай­ланысты судың ластану дәрежесін анықтайтын индикатор ретінде пайдаланады.

Прокариоттардан басқа табиғатта тағы бір тіршііліктің жасушасыз түрі бар. Олар — вирустар.

ІV. Сұрақтар мен тапсырмалар

Эукариот және прокариот жасушаларының ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстырыңдар.

Құрылымы	Эукариот жасушасы	Прокариот жасушасы
Хромосомалар Энлоплазмалык тор Рибосомалар Гольджи мүшесі Лизосомалар Митохондриялар Вакуольдер

Оқушыларды бағалау

V. Үйге §8 оқып, соңындағы сұрақтарға жауап беру.

№ 3-зертханалық жұмыс.

Өсімдік, жануар және бактерия жасушаларының құрылысы. Микроскоп арқылы олардың құрылысындағы айырмашылықтарды табу.

Мақсаты. Жасушалардын әртүрлілігіне және олардың қызметін анықтайтын морфологиялық ерекшеліктеріне, сонымен қатар олардың құрылыстарының ұқсастықтарына көз жеткізу.

Құрал-жабдықтар: Микроскоп, ұлғайтқыш әйнек, заттық шыны, жабын әйнек, ине, қандауыр, қыскыш, тамшуыр, йод ерітіндісі, көксия кұйылған ыдыс, сүзгі қағаз, таза су құйылған ыдыс, шыныларды жууға арналған ыдыс, өсімдіктер мен жануарлардың ұлпалары мен бір жасушалы организмдердің микропрепараттары, пияз, картоп, элодея жапырақтары, сілекей қабыкшасының эпителий жасушаларынан жасалған микропрепараттар және т.б.

Жұмыс барысы. Сыныптың даярлығына және орындауға бөлінген уақытқа қарай жұмысты әр түрлі нұсқада жүргізуге болады.

Пияздың жұқа кабықшасынан препарат даярлау. Пиязды кішкентай төрт бұрыш етіп кесіп, оның эпидермисінің бір бөлігін қысқышпен сыдырып алындар. Содан кейін оны заттық шыныдағы боялған суға салындар. Эпидермисті инемен жазып, жабын әйнекпен жауып, артық суын сүзгі қағазбен сорғызып алындар. Дайын болған препаратты алдымен азырақ, содан соң көбірек үлкейтіп қараңдар.

Мынадай сұрақтарға жауап беріндер. 1. Жасуша құрылысының қандай екенін байқадыңдар ?

2. Пияз жасушасы құрылысының айырмашылығы неде?

Бір жасушалы организмдердің және өсімдіктер мен жануарлар ұлпаларының дайын микропрепараттарын микроскоп арқылы қарау:

а) бір жасушалы организмдердің (амеба, кірпікшелі кебісше, эвглена) микропрепараттарын микроскоппен қарандар. Бір жасушалы организмдердің жасуша құрылымындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтаңдар;

ә) эпителийдің, сүйек және ет ұлпаларының микропрепараттарын микроскоп арқылы қараңдар. Бұлардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары неде?

Бақылау қорытындыларын кестеге жаздыру

Зерттеле-тін зат	Ерекшеліктері	Белгілер		Қорытындылар
		Ұқсастық-тары	Айырмашы-лығы	Құрылысы мен қызметінің өзара байланысы	Кұрылыстарының ұқсастығы

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Жасушаның бөлінуі.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды митоздық бөлінуі кезінде болатын биологиялық өзгерістері туралы түсініктер беру.

2. клетканың бөліну кезіндегі фазаларды талдай білу.

3 Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: өсімдіктану ,Тәнтану.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

ІІ.§9. Клетканың бөлінуі Бөліну нәтижесінде пайда болған клетканың тіршілігі тоқтағанға дейінгі немесе оның келесі бөлінуіне дейінгі кезеңі тіршілік циклі болады.

Э пидермистің (жапырактардың сыртындағы жабын ұлпа), сүйек- ішкі ұлпаларының, аш ішектің ішкі бетіндегі эпителий. Ондай клеткалардьш бөлінуге даярлык жасап,бөлініп, жаңа ұрпақ клеткаларының түзілуімен аяқталатын процес жиынтығын митоздық цикл деп атайды. Митоздык циклдаярлық кезеңнен (интерфаза) ж\е митоздык бөлінуден тұрады.Даярлық кезещнде немесе интерфазада жас клеткалар ұлғайып,өсіп, қаркьінды түрде нәруыздарды, АТФ-ты синтездей бастайды.осы кезенде ДНҚ молекуласы екі еселенеді. Өйткені бөліну нәтижесінде түзілген клеткаларға ДНҚ теңдей екіге бөлінеді. Мұнын. биологиялык мәні — тұқым қуалау материалын ұрпақтан-ұрпақка тұрақты сақталуын қамтамасыз етеді.

ДНҚ синтезі бактерияларда бірнеше минутқа, үтқоректілерде

-12 сағатқа созылады.

Клетканың өсуі тоқтап, митоздык бөліну басталады.

Митоз. Митоз төрт фазадан түрады; профаза, метафаза, анафаза, телофаза

Профазада ядроның мөлшері ұлғаяды, хромосомалар ширатылып жуандай бастайды, Қосарланған центриоль екі полюске тарылады. Хромосомалардың ширатылуына байланысты аРНҚ-нын синтезделуі тоқтайды. Полюстердің арасында бөліну ұршығының кіпшелері түзіледі. Хромосомалардың ширатылуы, жуандауы жалғасады. Ядро қабыкшасы еріп, хромосомалар цитоплазмада ретсіз орналасады.

Метафазада хромосомалардың ширатылуы шегіне жетеді. қосарған хромосомалар экваторға жылжиды. Әрбір хромосома центромерасы арқылы байланысқан, екі хроматидадан тұрады. Олар центромераларымен беліну ұршығына жалғанады.

Анафазада әрбір хромосоманын центромерасы бөлінеді. Центромераларға бекінген ұршыктың жіпшелері хроматидаларды полюстерге тартады. Сөйтіп, анафазада хромосомалардың хроматидалары бір-бірінен ажырап, полюстерге жинақталады. Олар енді хромо-сомаларға айналады. Түзілген клеткалардың әркайсысында хромосомалардың диплоидті жиынтығы болады.

Телофазада полюстердегі хромосомалар таратылып, жіңішкереді, көзге айқын көрінбейді. Эндоплазмалық тордан ядро қабықшасы түзіледі. Жануарлар клеткаларында цитоплазма екіге бөлінеді. Өсімдіктер клеткаларында цитоплазманың ортасында жарғақша түзіліп, біртіндеп шетіне қарай жылжьш, клетканы екіге боледі. Содан кейін целлюлозалы клетка қабыкшасы түзіледі.

Митоздык бөліну 0,5—3 сағатқа созылады. ұрыктанған жұмыртка клеткасы — зигота осы әдіспен бөліне бастайды да, генетикалық ақпаратты бірдей етіп жаңадан түзілген клеткаларға береді. Олар кейін арнайы қызмет аткаратын ұлпалардың клеткаларына айналады.

Митоздың биологиялық мәні мынадай: ұрпактан-ұрпақка құрылысы бірдей клеткалардың жалғасуы, хромосомалар саны

тұрақты сақталуы, ұрықтык даму, есу, жарақаттанған ұлпа қалпына келуі; жойылған клеткалардың (эритроциттер, тері клеткалары, ішектің эпителий клеткалары) орнына жаңа клет-калардың түзілуі қамтамасыз етіледі.

Ол клеткалардағы хромосомалар жиынтығы диплоидті (2п) болады.

. ІІІ. 1. Клетканьщ тіршілік циклі дегеніміз не? 2. Митоздык циклдін анықтама-сы кандай? 3. ДНҚ молекуласының еселенуінің мөні неде? 4. Митоздык бөлшуге дайындык кезеңі калай жүреді? 5. Митоздык бөлінудін фазаларын сипаттандар. Митоздык болінуде хромосома жиьштығыньщ саны озгере ме? 6. Митоздык бөліну кандай клеткаларда жүреді? 7. Митоздык бөлінудін биологиялык мәні неде?

ІV. Үйге§ 9. кесте толтыру

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Жасушадағы зат алмасу

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды . клеткадағы зат алмасу процесімен таныстыру.

2. Клеткадағы зат алмасу кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу.

3 Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Физика

Сабақтың әдісі: Трек-сызба арқылы жоба құру.. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

Тіршілік әрекетіне байланысты клеткада үздіксіз биологиялық синтез жүріп жатады. Оны биосинтез (ассимиляция) деп атайды. Ферменттердің және энергияның қатысымен төмен молекулалы заттардан жоғары молекулалы косылыстар түзіледі. Аминқышқылдардан нәруыздар, моносахаридтерден күрделі көмірсулар синтезделеді. Азотты негіздер нуклеотидтердін құрамына қосылып, олардан нуклеин кышкылдары түзіледі. ДНҚ құрылымындағы нуклеотидтердің орналасу реті, гендердін жиынтығы генотипті анықтайды.. Ескі молекулалардың орнын жаңа молекулалар ауыстырып отырады. Олар өсу процесі кезінде клеткалардың жөне олардың органоидтерінің түзілуіне жұмсалады. Сейтіп, клетка өзінін тіршілік әрекетіне байланысты жүріп жаткан өзгерістерге қарамастан, пшіінін, химиялық құрамын тұрақты калпында ұстайды. Биосинтез реакцияларына энергия жұмсалады. Ыдырау реакциясы кезінде, керісінше, энергия бөлінеді.

.Клеткадағы ферменттер қатысатын синтездеу реакциялары, яғни ассимиляция және ыдырау реакциялары жиынтығы — диссимиляция кезінде энергияның бөлінуі, оның клетканың тіршілік әрекетіне жүмсалуы зат жоне энергия алмасу деп аталады. Бұл процесс клетка тіршілігінің, өсуінің, дамуынын, іс-әрекетінің негізін түзеді.

Биосинтезге байланысты барлык реакциялар ассимиляция деп аталады. Сырткы ортадан түскен карапайым заттардан клетка затытүзіледі. Соның бірі — нәруыз биосинтезіне тоқталайық.

Нуклеин кышқылдарындағы нуклеотидтердің реттесіп орна-ласуы нәруыздардьщ полипептидтік тізбектеріндегі аминқышқылдардың орналасу ретіне сәйкес келеді. Оны генетикалық код дел атайды. Әрбір аминқышкылға ДНҚ молекуласы тізбегінің үш нуклеотиді — триплет сәйкес келеді. Мұндай кодта 64 өр түрлі триплет болады. Бір код бір нәруыз түрін аныктайды. Генетикалық акпараттың түрактылығын камтамасыз ету үшін кейбір аминқышкылдарға бірнеше триплет сөйкес келеді. А/қ анықтайтьш триплеттердің жалпы саны — 61. Ядродағы ДНҚ-ның миллион нуклеотидтен түратын молекуласъшда жүздеген нәруыз түрлеріндегі аминкышкылдардың орналасу ретінің акдараты жазылған

Нәруыз рибосомаларда синтезделеді. Алдымен ДНҚ мол-ң тізбектерінің бірінде бір тізбекті, аРНҚ молекуласы синтез де л еді (геннің көшірмесі). Бұл аРНҚ нуклеотидтерінің орналасу реті ДНҚ-ның сол бөлімінің нуклеотидтерінің орналасу ретімен бірдей болады. Енді түзілген акпараттык РНҚ (аРНҚ) цитоплазмага етеді.Цитоплазмада аРНҚ бір үшына рибосома орналасады да, поли-пептидтің (нөруыз) синтезін бастайды. Рибосома аРНҚ бойымен триплеттен триплетке аттап козғалады. Рибосоманын козгалысы кезінде полипептидтік тізбекке аРНҚ-дағы триплетке сәйкес келетін аминкышқыл қосылып отырады. Аминкышкылдың аРНҚ-дағы триплетке сәйкестігін тасымалдаушы РНҚ (тРНҚ) камтамасыз етеді. Әрбір аминкышкылдың әзінің тРНҚ-сы және онымен байланыстыратьш ферменті болады. Полипептидтік тізбектің синтезі аякталғаы соң, ол аРНҚ ажырайды, аРНҚ және рибосомалар кайта нөруыз синтезін бастайды.

Нөруыздың синтезіне әр түрлі ферменттер қатысады және көп энергия жұмсалады.

ІІІ. Биосинтез.Ассимиляция. Диссимиляция. Генетикалык код.

ІV. Үйге§ 10.

. V. летканьщ тіршілік циклі дегеніміз не? 2. Митоздык циклдін анықтама-сы кандай? 3. ДНҚ молекуласының еселенуінің мөні неде? 4. Митоздык бөлшуге дайындык кезеңі калай жүреді? 5. Митоздык бөлінудін фазаларын сипаттандар. Митоздык болінуде хромосома жиьштығыньщ саны озгере ме? 6. Митоздык бөліну кандай клеткаларда жүреді? 7. Митоздык бөлінудін биологиялык мәні неде?

Қосымша материал

Кейбір өсімдіктердің хромосома саны

1. Спирогира балдырьгада	24
2. Шымтезек мүгінде (сфагнум)	40	1. Безгек плазмодийінде	2
3. Еркек папоротникте	144	2. Жылкы аскаридасында	2
4. Көдімгі қарағайда	24	3. Жауын кұртында	36
5. Көдімгі шиеде	32	4. Жеміс шыбыны — дрозофилада	8
6. Дәрілік лаврошиеде (лавровишня)	176	5. Сазан балығында	104
7. Егістік асбұршакта	14	6. Үй тауығында	78
8. Апиынды көкнәрде	22	7. Асыранды итте	78
9. КәдімгІ шағанда	46	8. Шимпанзе маймылында	48
10. Картопта	48	9. Адамда	46
11. Қызанақта	24
12. Қатты бидайда	28
13. Жұмсақ бидайда	42
14. Жүгеріде	20

Cабақтың тақырыбы: Жасушадағы энергия алмасу

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды . клеткадағы энергия алмасу процесімен таныстыру.

2.Клеткадағы энергия алмасу кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу.

3 Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Физика

Сабақтың әдісі: Трек-сызба арқылы жоба құру.. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

І.Амандасу,дәптерлерін тексеру.сабаққа әзірлеу.

ІІ. Клетканың кез келген функциялык қызметі АТФ-тың ыдырап, энергия бөлінуімен қатар жүреді.Секреторлы клеткалардың заттар бөлуі кезінде, көмірсулар мен нәруыздардың синтезделуі кезінде АТФ-тын құрамындағы энергия клетканың барлык кызмет әрекетіне жұмсалады.

Клеткадағы энергияның ауысуын үш кезеңге белуге болады.

І — дайындық кезеңі. Көмірсулардың, майлардың, нәр-уыздардың, нуклеин кышкылдарының ірі молекулалары майда молекулаларға ыдырайды. Крахмалдан глюкоза, майлардан глице­рин және май кышкылдары, нәруыздардан аминкышкылдар, ну­клеин кышкылдарынан нуклеотидтер түзіледі. Бұл кезенде бөлінтен аз энергия жылу энергиясына айналады.

ІІ — оттексіз кезеңі. Дайындық сатысында түзілген глюкоза, глицерин, жоғары молекулалы органикалық қышқылдар одан әрі ыдырайды.

Глюкозаньщ оттексіз ыдырауы барлык жануарлардың және кейбір микроорганизмдердің клеткаларында жүреді. Осы кезеңде 1 моль глюкоза (180 г) 2 моль сүт қышкылына ыдырағанда 50 000 кал бөлінеді.

ІІІ — оттектің қатысымен жүретін энергиялық алмасу. Одан әрі митохондрияларда ферменттік реакциялар жүреді. Әрбір реакцияның жүруіне арнайы фермент катысады. Олар мито-хондриялардын жарғакшаларында дұрыс қатар түзіл орналасып, оттекпен органикалык молекулаларды (коректік заттар) біртіндеп ыдыратады да, СО₂ мен Н₂О) . Барлығы екі моль сүт қыш-ң соңына дейін ыдырауы кезінде біртіндеп 650 000 кал энергия бөлінеді. Бұл кезенде 36 молекула АТФ түзіліп, оған ыдырау кезінде бөлінетін энергияның 55%-ы жұмсалады.

Жер бетіндегі барлык организмдер автотрофтар және гетеротрофтар болып екі топқа бөлінеді.

Автотрофты организмдер энергияны пайдаланып, бейорганикалык қосылыстардан органикалық косылыстар түзіп қоректенеді. Оларга кейбір бактериялар мен барлық жасыл есімдіктер жатады. Органикалық заттарды синтездеуіне пайдаланатын Э-ң түріне карай автотрофтар — фототрофтар жөне хемотрофтар болып екі топка бөлінеді. Фототрофтар үшін энергия көзі — 40Н->0₂+ 2Н₂О

фотосинтездін жарык фазасында оттек катысынсыз АДФ пен фосфаттын косылуынан АТФ түзілуіне жұмсалады. Хлоропластарда митохонлдриялармен салыстырғанда 30 есе артық АТФ түзіледі.. Автотрофты организмдер түзілген органикалык заттардын, шамамен, 20%-ымен коректенеді, тыныс алады (фототыныс алады).

Кейбір хлорофилі жоқ бактериялар бейорганикалык заттардын химиялық реакциясынан бөлінген энергияны пайдаланып, органикальщ қосылыстар тузеді. Бүл процесті хемосинтез деп атайды. Автотрофты хемосинтетиктерге нитрификациялаушы бактериялар жатады. Кейбіреулері аммиакты азотты қышкылға (HNO₂) дейін тотьщтыру кезіндегі, кейбіреулері азотты кьшщылдьщ азот кышқыльша (HNO₃) дейін тотьнуы кезінде бөлінген энергияны пайдаланады. Кейбір хемосинтетиктер екі валентті темірдің үш валентті темірге немесе күкіртті сутектін күкірт қьшщылына дейін тотығуы кезінде бөлінген энергияны синтезделетін заттардын химиялык энергиясьша айналдырады. Хемосинтездеуші бактериялар атмосферадағы азотты фиксагхиялап, ерімейтін минералдарды өсімдіктердін тамырына оңай сіңетін күйіне өкеліп, табиғаттағы зат айналымына қәтысады.

Өздері бейорганикальщ заттардан органикальщ заттар синтез-деп коректене алмайтын организмдер дайын органикалык заттар-ды кабылдайды. Ондай организмдерді гетеротрофты қорек-тенетіндер деп атайды. Оларға бактериялардың көп түрлері, саньфаукұлактар, жануарлар жатады.

ІІІ. Автотрофтар. Гетеротрофтар. Фототрофтар, Хемотрофтар. Хемосинтез.

ІV. Үйге§ 11.

V. .1.Ассимиляция деген не ?.

2.Диссимиляция деген не ?.

3.Генетикалык код деген не ?.

4.Биосинтез туралы түсінік бер.

Диссимиляциянын кай сатысьшда энергия көп бөлінеді? 2, Клетканын каидая күрылымдарында АТФ синтезі жүреді? 3. Клеткадағы зат алмасуда АТФ-тьщ рөлі қандаЙ? 4. Қандай организмдерді автотрофты коректенетіндер деп атайды? 5. Автотрофты қоректенетін организмдер кандай топтарға бөлінеді? 6. Не себепті өсімдіктерде фотосинтездщ нөтижесінде атмосфераға бос оттек бөлініп шығады? 7. Хемосинтез дегеніміз не? 8. Қандай организм­дер гетеротрофтарға жатады? Мысал келтіріңдер.

Биология 9-сынып

Cабақтың тақырыбы : Организмдердің өздігінен реттелуі. Гомеостаз

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды организмдердің өздігінен реттелуі. Гомеостаз

туралы ұғымдармен таныстыру.

2.Оқу материалдарын меңгеріп биологиялық процестерді талдай алу.

3. Дүниетанымын арттыру. Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

Сабақтың әдісі: Баяндау, Сто элементтері. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

VІ.Бағалау.

Адам организмінін және өр түрлі мүшелерінін тіршілік әрекеті ның ішкі ортасындағы қан, лимфа, клеткааралык сүйыктыктың Физикалык-химиялык тұрактылығымен жүзеге асады. клеткааральщ сүйыктық клетканы жуып, тазартьш отырады. Органгизмнің ішкі ортасының құрамының, қасиеттерінің негізгі физиологиялық функцияларының тұрақтылығының сақталуы-

гомеостаз деп атайды. Бұл тұрактылықты сактауда гуморальдык және жұйке жүйесі аркылы реттелудің маңызы зор.

Гуморальдык (латынша humor — сұйықтык) немесе гормондар арқылы реттелу жануарлардың эволюциялық дамуының бастапкы кезеңінен белгілі. Мысалы, қандағы, ұлпааралык сұйыктыктағы сутек пен әр түрлі металдардың иондарының конц-н өзгерту арқылы клеткалардағы және ұлпалардағы тіршілік әрекеттеріне байла­нысты процестердің қаркынын ↑ немесе ↓болады. Олар адам организміндегі барлық тіршілік процестеріне қатысады да, жүйке импульсін жүйке клеткаларынан баска жүйке клеткаларьша немесе мүшелердің шеткі клеткаларына жетуін қамтамасыз етеді.

Қанмен де организмге түрлі химиялык заттар таралады. Эндокринді жүйе түзген гормондар қанға түседі де, әр түрлі мүшелерге, ұлпаларға, клеткалар тобына жеткізіліп, организмнің өздігінен реттелуіне қатысады.

* Эндокринді жұйенің бездері — гипофиздің артқы бөлімІ бөлген окситоцин гормоны сүт бездерінен сүттің белінуін, вазопрессин зәрдің бөлінуін реттейді. Гипофиздің алдыңғы бөлімі өсу гормонын, қалқанша маңы безі плазмадағы Са²⁺ мен РО^3- деңгейін, қалқанша безІнен бөлінетін гормон негізгі алмасуды, өсу мен дамуды реттеуге қатысады. Қалқанша маңы безінен бөлінген кортизон гормоны нәруыздың ыдырауын, глюкоза мен гликогеннің синтезін реттейді. қабынуға, аллергияға қарсы есер етеді. Бүйрек үсті безі бөлген минерало-кортикоид гормоны клеткадағы және клеткааралық сұйықтықтағы Na⁺, К⁺ иондарының мөлшеріне, қан қысымына әсер етеді. Бүйрек үсті безінен бөлінетін адреналин гормоны жүректің соғуының жиілігін, терідегі, ішкі мүшелердегі қылтамырлардың (капилляр) тарылуын; жүректің, сүйек бұлшық еттеріндегі артериолдардың кеңуін, қандағы глюкоза деңгейінің көтерілуін реттейді. Норадреналин — майда қызылтамыр (артерия) қан тамырларының тарылуын, қан қысымының көтерілуІн реттеуде маңызды рөл атқарады. Ұйқы безі бөлетін инсулин гормоны — қандағы глюкоза деңгейінің төмендеуін, клеткалардың глюкоза мен аминқышқылдарды сіңіру, пайдалану қабілетінің жоғарылауын реттейді. Глюкагон гормоны қанның құрамындағы глюкоза деңгейінің жоғарылауына әсерін тигізеді, бауырда гликогеннің глюкозаға дейін ыдырауының қарқынды жүруін реттеуге эсер етеді. Қарынның, ащы ішектің сілемейлі қабығының клеткаларынан бөлінетін гастрин, секретин гормондары қарынның сөл бөлу секрециясының, ұйқы безі секрециясының жұмысын реттеуге қатысады.

Холецистокинин гормоны — өт іркілетін қалтаның жиырылып, ұйқы безі сөлінің он екі елі ішекке құйылуын реттейді. Аналық бездің сары денесі бөлетін прогестерон жене аналық бездің фолликуласьнан бөлінетін эстроген — жатырдың өсуін, дамуын, нәрестенің дамуын реттейді. ұрпақжолдас (плацента) безі бөлетін хорионды (хорионический) гонадотропин, плацентарлы лактоген гормондары сары денені сақтайды, сүт бездерінің жылдам өсуін реттеуге қатысады. Аталық без бөлетін тестостерон гормоны аталық жыныс белгілерінің дамуын реттейді.

Гуморальдык реттелу жөне оның жауабы (мысалы, өсу) баяу жүреді. Гуморальдык реттелудің кемшілігі — көптеген биологиялык активті заттар организмге таралыл, зиянды әсер етеді. Эволюция барысында осы максатқа сәйкес дұрыс реттейтін жүйке жүйесі калыптасты. Жүйке жүйесі аркылы реттелу гуморальдык реттелуге қарағанда мыңдаған есе жылдам жүреді.. Организмдегі функциялардын біртүтас жүйкелік-гуморальдык реттелуінен, негізінен, организмнің тіршілік әрекетінің өздігінен реттелуі туындайды. Организмдегі өздігінен реттелу гомеостазды сактайды. Өздігінен реттелусіз тұрақты тіршілік процестерінің жүруі мүмкін емес, яғни организмнің тіршілігі де жалғаспайды.

Тіршілік үшін маңызды процестер калай жүзеге асады? Оған мысал ретінде адам денесінің температурасының реттелуін алайық. Адам денесінің температурасы (түракты 36,5°С) патологиялык процестерге, суыкка, күшпен орындалатын жұмыстан кейін қалыпты жағдайдан ауытқиды. Температураның жоғары көтерілуін сезетін жүйке рецепторларынан хабар ең басты реттеуші мүше — жүйке жүйесінің орталык белімдеріне келеді. Ми "шешім" кабылдайды да, "бүйрык" береді. Нәтижесінде организмнің тіршілік әрекеті өзгереді. Клеткадағы зат алмасу қаркыны төмендейді, энергия аз бөлінеді. Дене қызуы томендейді. Сонымен катар кан тамырлары кеңейіп, тер боліну аркылы денеден жылу сырткы ортаға бөлінеді. Нәтижесінде дене температурасы калыпты жағдайга келеді. Тіпті төмендеп түсіп кетеді. Рецепторлардың жүмысына байланысты керісінше өзгерістер жүреді. Сөйтіп, азгантай гана ауыткып отырады.

. . Жүйкелік-гуморальдық реттелу.

ІІІ. 1. I Гомеостаз деген не ?

2. Гуморальдык реттелуді қалай түсінесің?

3. Гормондардың атқаратын қызметтеріне тоқтал . а) қалқанша маңы безі

ә) кортизон гормоны б) минерало-кортикоид в) адреналин гормоны г)Норадреналин

д) инсулин гормоны ж) Глюкагон гормоны з) гастрин, секретин гормондары е) Холецистокинин гормоны И) прогестерон ж\е гонадотропин

4. Гум реттелудің жүйкелік реттелуден айырмашылығы қандай?

5.Адам тем-ң реттелуін мысалмен түсіндір.

ІV. Үйге§ 12.

V. 1. Энергия алмасудың дайындық кезеңінде болатын биологиялық процестер.

2. Энергия алмасудың оттексіз кезеңінде болатын биологиялық процестер.

3. Энергия алмасудың оттекті кезеңінде болатын биологиялық процестер.

Биология 9-сынып

Cабақтытың тақырыбы: Жыныссыз көбею.

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды ағзалардың жыныссыз көбею түрлері туралы түсініктер беру

2.Оқу материалдарын меңгеріп жыныссыз көбею кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу қабілетін дамыту

3. Ой еңбегіне ,адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Өсімдіктану,жануартану

Сабақтың әдісі: Баяндау, Сто элементтері. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

VІ.Бағалау.

ІІ.Жыныссыз көбею - көбеюдің ертеректегі жолы. тірі ағзалар - біржасушалы прокариоттар осылай көбейді. Жыныссыз көбейген кезде жыныс жасушалары - гаметалар түзілмейді.

1. Қарапайым бөліну - бактериялар-ң көбеюі. Бактериялық жасушаның прокариоттардан айырмашы­лығы бар. Бұларда ядро болмайды, сондыктан онын генетикалык материалы ДНҚ-ның бір сакиналы молекуласы түрінде көрінеді. нәруызды кабығы болмағандықтан, оны тіпті хромосома деудің өзі қиын.

2. Біржасушалылардағы митоз. Амебалар, жасыл эвглена және езге эукариотты біржасушалы өсімдіктер мен жануарлардың орасан көп мөлшері осылай көбейеді.

3. Өсімдікөбею - бұл жоғары сатыдағы өсімдіктерде кен дамыған үдеріс. Олар, мысалы, өсімдіктердің жапырақтарынан, қалемшеле-н мұртшаларынан, тамырсабағынан көбеюі.аналық формаға ұқсас болады, сондықтан өсінді өскін (клон) деп жиі аталады. Барлық қыналар және саңырауқұлақтар қатпаршаң (слоевище) бөліктерімен көбейеді. Жануарлардың өсімді көбеюіне бүрлемелену (үзбелену) және бүршіктенуді жатқьызуға болады.

4. Бүршіктену - аналық ағзадан бұлтиып бүршік түзілетін өсімді көбею жолдарының бірі. дене үлескілері жекеленіп, телімделеді де, телімде қажетті бөліктер мен мүшелер негізі қаланады. Губкалар, ішеккуыстылар, ашытқы саңырауқұлақтар осылай көбейеді.

5. Бүрлемелену (стробиляция) немесе үзбелену (фрагментация) - бұл ересек дарақтың жеке үзбелері арқылы көбею жолы. Бұл көбею жолының қалпына келуден (регенерация) айырмашылығы - дарак өз денесінің бөліну үдерісін алдын ала биохимиялык жене физиологиялык тұрғыда дайындап алады Тегеріш тәрізді (сцифоидные) ішеккуыстылардың көпақты ұрпақтары, кейбір жалпақ кұрттар (16 үзіндіге үзіледі), теңіз жұлдыздары (закымдану соңынан) және кейбір буылтың құрттар .

6. Споратузу - ерекше бейімделген жасушалар споралар түзу кезіндегі көбею жолы. Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтарда ж\е өсімдіктерде ол мейоз арқылы, ал төменгі сатыдағыларда митоз арқылы түзіледі. Саңырауқұлақтар және өсімдіктердің көпшілігі спора аркылы көбейеді.

Жыныссыз көбеюдің тағы бір қолдан көбейту жолы - өсінді өскін арқылы (клонирование) көбейту. Тәндік жасушадан mұmac дарақ өсіру өсінді өскіннен өсіру деп аталады. Долли қойлары тәрізді. өсімдіктерде әлдеқашан бірнеше ондаган жылдардан бері осы замангы биотехнология әдістерімен өсімді өскін алудың сәті түсуде.

ІІІ.1.Трек-сызба құру.

ІV. Үйге§ 13

V. I Гомеостаз деген не ?

2. Гуморальдык реттелуді қалай түсінесің?

3. Гормондардың атқаратын қызметтеріне тоқтал . а) қалқанша маңы безі ә) кортизон гормоны б) минерало-кортикоид в) адреналин гормоны г)Норадреналин д) инсулин гормоны ж) Глюкагон гормоны з) гастрин, секретин гормондары е) Холецистокинин гормоны И) прогестерон ж\е гонадотропин

4. Гум реттелудің жүйкелік реттелуден айырмашылығы қандай?

5.Адам тем-ң реттелуін мысалмен түсіндір.

Биология 9-сынып 24.10.08

Cабақтытың тақырыбы: Жынысты көбею.

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды ағзалардың жынысты көбею түрлері туралы түсініктер беру

2.Оқу материалдарын меңгеріп жынысты көбею кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу қабілетін дамыту

3. Ой еңбегіне ,адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Өсімдіктану,жануартану

Сабақтың әдісі: Баяндау, Сто элементтері. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

VІ.Бағалау.

ІІ.Жынысты көбею формалары және олардың сипаттамасы

1. Өсімдіктердің ұрықтанбай көбеюі (партеногенез). ұрық ұрыктанбаған жұмыртқажасушадан дамиды. Аталық дарақтар қатыспайтын-н аналық дарактың Бақбак, темекі мен қызылшаның көптеген іріктемелері, орхидеяның кейбір түрлері . Жануарларда бітелер мен дафниялардың жазғы ұрпақтары осылай көбейе алады. Паразит құрттар формасының көпшілігі осы жолмен кобейедІ. Ондай кезде иесінің ағзасындағы дернәсілдер ұрықтанбастан келесі ұрпақтарды береді.

2. барады да, жұмыртка клеткасына өтіп жинақталады. Сонымен бірге бұл клеткаларда түрлі нөруыздар жөне көп мөлшерде тасымалдаушы, рибосомалы, акпараттык РНҚ түзіледі. Сары уыздың күрамында үрыктын дамуына кажетті коректік заттар (майлар, нөруыздар, көмірсулар, витаминдер, т.б.) болады. РНК ұрыктың даму кезеншің басында түрлі нөруыздардын түзілуін камтамасыз етеді. Мейоздық бөлінудің негізгі мәні әрбір жыныс клеткасында саны екі есе азайған хром-ң жиынтығы (гаплоидті) болады. Сонымен бірге бүл кезеңде хромосомалардың гендері бірден гомологті бөлшектершің орындарьш ауыстырудың — кроссинговердің нәтижесінде олардьщ гендік кұрамы өзгереді.

Мейоз бір-біріне жалғасатын екі бөлінуден тұрады.

Мейоздын фазалары

Мейоздың бірінші бөлінуі. I профазада екі нашар байкалатын центромерасы арқылы байланыскан хроматидадан тұратын хром-р ширатыла бастайды. Содан соң конъюгация . Осы кезде гомологті хромосомалар хроматидаларының гомологті бірдей гендері бар бөлшектері орындарын ауыстырады. Кроесинговер жүреді. Профазаның соңында гомологті хромосомалар бір-бірінен ажырай бастайды. әрбір хромосома генетикалык күрамы өзгерген екі хроматидадан түрады.

I метафазада хромосомалардын ширатылуы шегіне жетеді. Коньюгацияланып, арасы ажырай бастаған хромосомалар экваторда орналасады. Гомологті хромосомалардын центромералары әр түрлі полюстерге бағытталган болады. ұршықтын жібіне центромералары бекиді.

I анафазада гомологті хромосомалардын арасы ашылып, сыңарлары полюстерге тарайды. Сөйтіп, жаңадаң түзілетін клеткаға бір жұп гомологті хромосоманын біреуі ғана өтеді. Хромосомалардын саны екі есе азайып, гаплоидті болады. Бұл кезде өрбір хромосома екі хроматидадан, яғни еселенген ДНҚ-дан тұрады.

I телофазада аз уакытқа ядро қабықшасы пайда болады. Мейоз­дын бірінші және екінші бөлінуінің арасындағы интерфазада ДНҚ еселенуі жүрмейді, Мейоздың бірінші бөлінуінде түзілген клеткалардағы аталық, аналық хромосомалар күрамы, яғни гендерінің жиынтыгы әр түрлі болады.

Мейоздың ІІ. митозға ұқсас. — тек бөлінетін клетка гаплоидті.

ІІ профазада ядро қабыкшасы еріп кетеді, екі хроматидадан туратын хромосомалар цитоплазмада ретсіз б\ы

II метафазада хромосомалар клетка экваторына жылжиды да, біртіндеп центромералары бір жазыктықта ор-ды. Центромералы байланыскан хроматидалардың иықтары клетканын полюстеріне бағытталады. Мейозды ұршық жіптері толық қалыптасып, екі хроматидадан түратын хромосомалардың центромераларын клетка полюстерімен байланыстырады. II анафазада әрбір хромосоманьщ екі хроматидасын бай-п тұрған центромерасы бөлінеді. Ажыраған хроматидалар хромосомаларға айналады да, ұршық жіптерінің тартылуы арқылы сыңарлары клетканың полюстеріне тартылады. Клетка екіге бөлінеді.

II телофазада әрбір клетка екі клеткаға бөлшеді. Әрбір клеткаға бірдей болып бөлінген хр-ң сыртын ядро қабықшасы қоршайды. Ядрошық түзіледі. Ширатылғаны жазы-лып, ұзарып, хромосомалар нашар көрінеді.

жыныс клеткаларының түзілуі. Жыныс клеткалары мейоздык бөліну нөтижесінде түзіледі. Мейоздық бөлінудің соңында түзілген хромосомалар жиынтығы гаплоидті төрт клетканың аталықта төртеуінен де гаметалар — сперматозоидтер пайда болады. Клетка-ң ядросы кішірейеді. Цитоплазмадан сперматозоидтің мойын бөлігі мен құйрықша бөлігі түзіледі. Артық цитоплазма сыртқа шығарылады.

Аналықтарда түзілген төрт кл-ң біреуі ірі, қалганы майда болады. Себебі клеткаларға цитоплазма бірдей болып бөлінбейді. Ж.кл-сы түзілетініне цитоплазма көп больш өтіп, болашақ ұрықтың дамуына жұмсалатын қоректік заттар — сары уыз, майлар, нәруыздар, витаминдер жинакталады. Қалған үш клетка бағыттаушы немесе редукциялық денешіктер деп аталады да, біртіндеп олардың тіршілігі тоқтайды. Генетикалыкқ ақпараты жаксы сакталған үш клетканың еріп кетуі ұрықтың дамуын қосымша қоректік заттармен қамтамасыз етеді.

Мейоздың соңында аналық жыныс клеткасының сырты қабықшалармен қоршалып, ұрықтануға дай-н. Көп жағдай-ларда бауырымен жорғалаушыларда, құстарда, сүткоректілерде ұрықты сырты қабықшалар қоршайды.

Ұртану. Жетілген сперматозоидтер сұйықтықта қарқынды қозғалып, жұмыртка клеткасын қоршайды. Сперматозоидтегі Гольджи аппаратынан бөлінген ферменттер ж. кл-ң кабықшасын ерітіп жібереді. Сперматозоидтің қүйрықшасы бөлініп қалады. Басы мен мойын бөлігі ж.\к. ядросына қарай жылжиды. Сперматозоидтің ядросы мен жұмыртқа клеткасынын ядросы қосылады. ұрыктанған аналық клетка — зиготада диплоидті хромосомалар жиынтығы түзіледі.

Өсімдіктердщ жыныстьщ көбеюі. Өсімдіктерде де жыныс кл-ң түзілуі, ұрықтануы жануарларға ұқсас. Төменгі сатыдағы өсімдіктерде — балдырлар мен саңыраукұлактарда жыныс клеткалары (гаметалар) түзілетін жыныс мүшесі бір клеткалы болады. Ж.сат-ы өсімдіктерде көп клеткалы болады. Тек гүлді өсімдіктерде жыныс мүшесі түзілмейді.

Т. Сат-ғы өсім. аталык, аналық жыныс клеткалары қосылып, зигота түзіледі.Зигота дамып, олардын ұрпағын жалғастырады.

Ж. сат.Ұрық алғашқы тамырдан ж\е бүршіктен тұрады. ұрық ашық тұқымды өсімдіктерде ашық тұқымды, жабық тұкымды (гүлді) тұқымда дамып жетіледі.

Гүлді өсімдіктердің қосарланып ұрықтануы.

А налық клеткадан мейоздық бөлінудің соңында хромосома жиынтығы саны гаплоидті болатын 4 клетка түзіледі. Оның үшеуі еріп кетеді де, қалған клеткаға қосымша қоректік затқа айналады. Тірі қалган клетка 7 клеткалы ұрык қапшығына айналады. Осы клеткалардың бірі — жүмыртқа клеткасы. Үрьщ қапшығының ортасьшдағы екі гаплоидті ядроныц қосылуынан диплоидті клетка түзіледі. Қалған бесеуі еріп, кейін үрьщтьщ дамуы кезінде қорегіне жүмсалады. Тозаңдану кезінде тозаң дөні аналықтың аузына (рыльце) түседі. Ол енді өсе бастайды. Түзілген тозаң түтігінің ішіндегі ядролардың екеуі —спермийлердщ ядросы. Біртіндеп спермийлер түзіледі. Тозаң түтігі үрык калтасына келіп жанасады да, түйіскен жері еріп, спермийлер ішке өтеді(14-сурет).

Гүлді өсімдіктердің қосар-п ұрықтануы:

1 -- тозаң; 2 — тозаң түтігі; 3 — спермийлер; 4 — ұрык калтасы; 5 — тұкым бүршігі; 6 — аналык; 7 — жүмыртқа клеткасы; 8 — орталык клетка

ІV. Үйге§ 14.

Биосинтез дегеніміз не? 2. Ассимиляция, диссимиляция дегешміз не?

3. Генетикалык кодтың кұрылысын, қасиеттері мен маңылып сипаттандар.

4. аРНҚ кайда синтезделеді? 5. Нәруыз синтез! калай жүреді? 6. Нәруыз синтезінде тРНҚ мен ферменттердін рөлі кандай? 7. Нөруыздың синтезіне энергия қажет пе?

Сабақтың тақырыбы: Организмдердің жеке дамуы

Сабақтың мақсаты: 1..Оқушыларды организмнің жеке дамуы кезінде

болатын биологиялық ерекшеліктермен

таныстыру.

2.Организмнің даму кезіндегі бөлшектену,

гаструляция, органогенез, постэмбрионды даму

кезеңдегі ерекшеліктерді сипаттай білу.

3.Оқушылардың тірі организмдер туралы

дүниетанымын артыру.

Сабақтың түрі: Жаңа сабақ

Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,

Математика.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ.Онтогенез-зиготадан бастап тіршілігін тоқтатқанға дейінгі кезең.

Жануарларда онтогенез 1. эмбрионалды – зиготадан бастап дүниеге келгенше 2. постэмбрионалды- дүниеге келгеннен бастап,тіршілігін тоқтатқанша. ұрықтанған соң зигота митоз жолымен бөлінеді. Бөлшектену кезеңі көп клеткалы бластуланың түзілуімен аяқталады. Оның іші сұйыққа толы қуыс болады. Оны І реттік қуыс деп атайды.

Гаструляция - кезінде ұрық жапырақшалары пайда болады.

Экто және энтодерма, мезодерма пайда болады. Клетка өспейді, жіктеледі ұлпалар пайда болады. Лимфоцит-антидене. Бұлшықет-миозин

эктодерма	энтодерма	мезодерма
Тері эпидермисі	өңештің,асқазанның және ішектің эпителийі	Бірыңғай салалы бұлшық ет, қаңқа,жүрек бұлшық еттері
Тырақ пен түктер	Кеңірдек, бронхылар және өкпе эпителийлері	дерма
Тері бездері	бауыр	Дәнекер ұлпасы, сүйекпен шеміршектер
Жүйке жүйесі, ми, жұлын, жүйке түйіндері,жүйкелер	Ұйқы безі	Тіс дентині
Сезім мүшелерінің рецептор клеткалары	өт қабының эпителийі	Қан және қан тамырлары
Көз бұршағы	Қалқанша, қалқанша маңы бездері және жемсау безі	шажырқай
Ауыз қуысы мұрын қуысы	Қуық эпителийі	Бүйректер
Тіс кіреукесі	Зәр шығару өзегінің эпителийі	Тұқым және жұмыртқа

ІV. Үйге §15 0қу.

V. 1. Ұрықтану дегеніміз не ?

2. Гүді өсімдіктердің қосарлана ұрықтануы жүреді ?

Биология 9-сынып 11.12.

Cабақтытың тақырыбы: Тіршіліктің пайда болуы туралы теориялар..

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды тіршіліктің пайда болуы туралы теориялармен таныстыру.

2. .

3. тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Тарих.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

§25. Тірішліктің пайда болуы туралы теориялар

Ондай теориялардың бірінде: "Тіршілікті белгілі бір уакыт аралығында ерекше кұдіретті күш жаратты" делінеді. Грек философы Аристотель мен ағылшын философы Ф.Бэкон: "Тіршілікті ешқандай құдіретті күш жаратқан жоқ, ол өздігінен өлі денелерден пайда болды", — деп, бұл пікірге қарсы шыққан. Ал голландиялық ғалым Ван Гельмонт өзінің еңбектерінде: 'Тышқандар кір киімнен пайда болады", — деп түсіндірсе, дәрігер Парацельс "адамды қолдан жасап шығарудың" әдісін ұсынған. Келесі бір теорияда: "Жер еш уакытта жанадан пайда болған жоқ, ол әуел бастан мәңгі, олай болса, жер бетіндегі тіршілік те мәңгі", — делінеді. Бірқатар ғалымдар: "Жер бетіне басқа ғаламшардан өсімдіктің тозаны, споралары, тілті ұсақ организмдер де келіп түседі", — деген ойда болған. Ф.Реди және Л.Пастер тәжірибелері.XVII ғасырда италиялык дәрігер Фран ческо Реди (1626—1698) тәжірибе

ж үргізіп, "тіршілік өздігінен пайда бол­ды" деген теорияға карсы шықты. Ол бірнеше ыдыска өлген жыланның денесін салып, біразының бетін жауып, біразынашық, қалдырған. Бірнеше күннен кейінжабық ыдыстарда еш өзгеріс болмай,ашық ыдыстағы өлексе құрттай бастаган. Ф.Реди: "құрттар өздігінен пайдаболған жоқ, шыбынның етке салған жұмырткасынан шыққан дернәсіл", — деп түсіндірді.Ф.Реди тәжірибе қорытындысын 1661жылы жариялап, тірі организмдердіңөлі материядан пайда болмайтынын, яғни сазбалшыктан — бақа, ескі кір шүберектен — тышқан түзілмейтін дәлелдеді.

. Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" деген кітабы жарыққа шыққаннан кейін бұл мәселе қайта көтеріліп, тәжірибе жүзінде жан-жақты зерттеу-лер жүргізіле бастады.

Л.Пастер тәжірибесі.

сыйлықка 1862 жылы сол елдің әйгілі ғалымы Луи Пастер ие болды. Ол мынадай төжірибе жүргізді: S төрізді иілген түтік жалғанған бірнеше колбаға ет сорпасын құйып, ұзак уакыт қайнатты. Соның нөтижесінде микробтар ғана емес, олардың слоралары да жойылды. Содан кейін колбалардың аузын ашық қалдырып, тегіс жерге орналастырды.Микроорганизмдердің споралары түтіктің иілген жеріне шөгіл, одан әрі өте алмағандықтан, сорпа көпке дейін бұзылмай сакталды. Бірақ колбаның біреуін сәл еңкейтіп, сорпаны иілген түтікке жеткізіп қайта кері кұйғанда, сорпа көп ұзамай бұзыла бастады. Өйткені түтікке түскен микробтар сорпаға өтіп, коректік ортада тез өсіп, көбейді. "Ендеше, тірі организмдер баска тірі организмдерден дамыл жетіледі", — деп, Пастер тіршіліктің өздігінен пайда болмайтынын тағы дөлелдеді.

Алайда, "Тірі организмдер өздігінен лайда болмай, баска . Ол карапайым органикалық қосылыстар күрделене келе тіршілікке тен қасиеттерге ие больш, алғашқы тірі организмдерге бастама берген.

ІІІ. 1. Тіршілік деген ұғымға түсінік беріндер. 2. Тіршіліктін пайда болуы туралы қандай теориялар бар? 3. Ф.Реди мен Л.Пастер кандай тәжірибе жүргізді.

ІV. Үйге § 25 оқу.

V. I Биологиялык прогресс. Биологиялык регресс. Ароморфоз. Идиоадаптация. Дегенерация.

* 1. Биологиялык прогресс жене регресс деген не? 2. Эволюциялык прогреске жетуддн. қандай жолдары бар? 3. Ароморфоз бен идиоадаптацияньщ эволюциялык маңызы неде? 4. Биологиялык регрестін себептері кандай? 5. Жалпы дегенерация дегеніміз не?

Берілген кестені толтырындар:

Эволюцияның негізгі бағыттарын салыстыру

Эволюциянын негізгі бағыттары	Сипаттамасы	Мысалдар
Ароморфоз Идиоадаптация Дегенерация

8 өсімдігінен қоректік заттарды сорьш, тіршілік етеді. Жаллы дегенерация организмдердің кұрылым денгейін карапайымдан-дырғанымен, баска бешмділік белгілердің қалыптасуына байланысты даралар санынын артуына, аймақтың кенеюіне, ягни биологиялык прогреске жеткізеді. Сонымен эволюцияның бағыттары мен жолдары өзара тығыз байланысты. Өйткені олар бірін-бірі жалгастырып немесе алмастырып отырады (35-сурет).