3)Антропогендік фактор

Антропогендік фактор (грек. anthropos – адам, genos – тегі, пайда болуы, лат. factor – іс-әрекет) – адамның барлық тірі организмдердің мекен ортасы ретіндегі табиғатты өзгертуіне әкеп соғатын немесе олардың тіршілігіне тікелей әсер ететін сан алуан әрекеттері. Антропогендік факторға қоршаған ортаға адамның тигізген іс-әрекетінің нәтижесінде атмосфера, өзен-көл және мұхит құрамының өзгеруі, сондай-ақ технология қалдықтар мен радиоактивтік заттардың әсерінен топырақтың ластануы, сөйтіп, жалпы экожүйенің құрамы мен құрылысының бұзылуы жатады. Қазіргі кезде адамның іс-әрекетінің кең көлемде бүкіл биосфераға ерекше әсер етуі жер шарының барлық аймақтарында айқын байқалуда. Бүкіләлемдік бақылау институтының (АҚШ, Вашингтон қ.) мәліметтері бойынша табиғи орта жылдан-жылға нашарлап барады. Интернет жариялаған негізгі мәліметтерде жыл сайын 16,8 млн. га тропиктік ылғалды орман жойылатыны, жерді дұрыс пайдаланбау салдарынан жыл сайын 6 млн. га шөл пайда болатыны, қышқыл жаңбырдан 50 млн. га орманның зақымдалғаны, жыл сайын біздің планетамызда жыртылатын жердің 26 млрд. т құнарлы қабаты жойылатыны, өсімдіктердің 25 – 30 мың түрі жойылып кету қаупінде тұрғаны атап көрсетілген. Кейінгі кезде атмосфераға жыл сайын 400 млн. т күкірт диоксиді, азот және көміртек оксидтері, қатты бөлшектер шығарылатыны анықталды. Қазақстанда Арал өңірінің, Семей жерінің, Балқаш маңының, Каспий алқабының экол. апатты аймақтарға айналуына Антропогендік факторлар негіз болып отыр.

Антропогендік факторлар дегеніміз - бұл адамның іс-әрекеті және тіршілік әрекеті нәтижесінде пайда болып, коршаған ортаға және осы ортадағы ағзаларға әсер ететін факторлар.

Кез келген дарақ, популяция немесе бірлестік бір мезгілде осы факторлардың көптеген әрекетіне ұшырайды, алайда олардың кейбіреулерінің ғана емірлік маңызы болады. Ортаның мұндай факторлары шектеуші (лимитирующий) фактор деп аталады. Кез келген түр үшін экологиялық факторлардың әрқайсысынан өзіне қажетті барынша көп, ең аз және қолайлы әрекет ету қарқыны болады.

12билет1) Жср бетінен жақын космосқа дейнгі аралық атмосфера деп аталады және ол құрамы бойынша әртүрлі газдардан, су буынан, шан-тозаңнан және ұсак бөлшектерден - аэрозольдардан түрады.Атмосфералық ауаның құрамы.Құрғақ ауанын құрамы оған кіретін газдардың бірлік көлемдегі қатынасы аркылы анықталған.Атмосферада әркашан су буы болады, оның бірлік көлемдегі шамасы 0- •ден 4%-ға дейінгі аралықта. Одан баска, ауада әртурлі косымшалар да бар. Жорамал бойьшша, өсімдіктер жыл сайын 100 млрд. тоннаға дейін органикалық заттар түзейді. Бұл процесс кезінде олар 130 млрд. т су пайдаланып 155 млрд. т оттсгін шығарады. 1 т органикалық фотосинтезі үшін 1,5-1,8 СО2 қажет. осы кезде 1,1 -1,3 т оттсгі бөлініп шығады. Фотосинтез процесінің жүру жолы.Зерттеулер көмірқышқыл газының СО2 атмосферада артып келе жатқандышн көрсетігг отыр, бул газ кун сәулелерін жер бетше өткізеді де, жердің инфрақызыл жылуын кері шығармайды, сол аркылы эффекті тудырады Комірқышқыл газының концетрациясының артуына көмір, мұнай және баска да жанармайларды жағу болып табылады.

6С0₂+6 Н₂0 + 0_(Ш4 = С₆Н₁₂Об+бОб

Осы процесс журе берсе, 2030 ж. қарай Жер бетіндегі температура 2,5°С-га артады да, осының әсерінен муздар мен муздықтар ери бастайды. Озоннын жалпы азаюы күннің ультрафиолет сәулелерінің жер бетіне өтуін арттырады, ал бұл тіршілікке өте кауіпті.Атмосфераның ластануы деп ауада әртүрлі газдар, қатты және суйық бөлшектердің, будың артық мөлшерде болуын аитады. Бұл зиянды затгар флора мен фаунаға кері әсерін тигізеді және адамзат пен тірі ағзалардың өмір сүру жағдайьн нашарлатады.Ашосфераның ластануының негізгі көздері өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, әртүрлі-қалдықтар-мек автокөліктер.Автокөлікmep тутіндері. 2009 ж. дүние жұзінде шығарылған автомобилдер 40 млн, данадан асты, ал қозғалыстағы автопарк 500 млн машинадан астам, олар жанармайды пайдалана отырып, коршаган ортага зиянды әсерін тигізуде.Автомобиль - бұл дөңгелектегі химиялық фабрика. Қаладағы ауаның ластануының 60% осы автокөлікке тиесілі.Шығатын газда жағымсыз исі бар және қоздырғыштығы бар альдегидтер де болады. Оларға акролепдар мен формальдегид жатады; соңғысы өте зиянды әсер етеді.Сонымен катар ең қауіптісі қозғалтқыш жұмыс істегенде жанармайға қосылатын тетраэтилқорғасын жанғанда қорғасынның неорганикалық қосылыстары ауаға шығарылып отырады. Оның қоршаған орта мен тірі ағзаларға тигізетін зияны өте жоғары.Атмосфераның өнеркәсіптен ластануы Металдарды қорыту мен балқыту процестері кезінде, мұнай шығарушы жэне өңдеуші өнеркәсіптерден ауаға әртүрлі газдар бөлініп шығады.Сонымен қатар түтінмен бірге атмосфераға мышьяк, фосфор, сурьма, қорғасын, сынап және сирек кездесетін металдардън; буы, олардын химиялық қсспалары мен түзілімдері де шығады және ауада тарайды.Тыңайтқыш шығарушы өнеркәсіптен күкірт қоспалары шығарылып отырады.

2) Гаузенің бәсекелестік негізінде жою заңы: экологиялык талаптары бірдей түрлер ұзақ уақыт қатар өмір сүрс алмайды. Бәсекелестік түр ішіндегі және түр аралық болып бөлінеді.Табиғатта экологиялык шарттары бойынша алшақтап кеткен түрлер ғана біргіп тіршілік сте алады. Мысалы жер қүртымен қоректенетін құсты алатын болсақ, бірі ағаш басынан, ал бірі топырақган қорегін тауып жейтін болғандықтан бірге тіршілік ете алады. Адам қоғамында бұл заң цивилазациялардың бір бірінен кете алмайтындығында, себебі Жер планетасы біреу ғана, басқа бос орын да, коныстанбаған территория да қалмады. Осының салдарынан бәсекелестік күрес жалгасуда.Популяция ішіндегі түрлердің бірігіп тіршілік ету шарттары әралуан. Соларды карастырайық.Жалғыз тіршілік ету көптеген агзаларға тән. Мысалы, көбею кезеңінен басқа уақытта кірпілер, шортандар және жайындар жалғыз, жеке дара тіршілік жасайды,Топтанып тіріиілік ету ' ағзаларда көптеген шартты белгілер қалыптастыралы. Мысалы, қасқырларға топтанып қорек табу‘ жеңіл, сондықтан олар оз тобының басшысын қабылдайды да, соның әрекетіне бағынады. Жылқылар да үйірімен бақпай ақ тіршілік ете алады, жырткыштардан қорғанады және де үйір бастаушы жылқыға бағынады. Яғни топтык эффектісі қалыптасады.Тағы да бір мысал: егер де койды өз отарынан бөліп алса, оның жүрек қағысы мен тыныс алуы жиілеп, оны үрей билейді. Ал егер сол қойды қайтадан отарына, яғни өзіне ұқсастарға қосып жіберсе, ол жайбаракат қалыпка түседі, бәрі қалпына келеді. Тіпті кейбір жануарлар мен жыртқыштар тобынан бөліп алса, көбею қабілетінен де айырылады. Осы мысалдардан топтық эффектіні аиқын бақылауға болады. Жанұялық тіршілікті қарастырсак, бұл жағдадйа ұрпақтар мен ата-ана арасындағы байланыс кушейе түседі. Муның айғағы ұрғашы немесе еркегінің жүмыртқа басуы не күшіктерін сыртқы жағымсыз әсерлерден қоргап, бағуы. Мысалы, құстар балапаны қанаттанып ушып кеткенше бағып қорғайды, тастап кетпейді. Жанұялық тірщілік ету кезінде жұптар өз территориясын белгілейді және оны қызғанышпен қорғайды.Бнологиялық көрсеткіштердің уақыт бойынша өзгеру процесі популяция динамикасын көрсетеді.Негізінде популяцияның санының көбеюі шексіз бола алады. Бірақ сыртқы коршаған ортамен абиотикалык және биотикалык әсерлесулердің салдарынан популяция өсуі шектеліп отырады.Теориялық тұрғыда популяция көбеюі А. Лотки теңдеуімен сипатталады:

dN/dt= rN,

мумда N - түр өкілінің саны, t - уақыт, г - биотикалык потенциал.

Бұл функциянын графигі шексіздікке ұмтылған экспонента, сондыктан бұл заңдылықты экспонепталық өсу деп атайды.Бірақ та табигат корлары шектеуді болғандықган (ортаның сыйымдылығына байланысты) популяцияның өсуі шектеулі болады. Сондыктан шектеулік заңын қолданамыз:

dN/dt^ж г(К. - N)/K,

мұнда 1C - ортаның сыйымдылыгы.

ІІопуляцияның көбеюіне қоршаған орта әсерінен басқа, өзара бәсекелестік пен тіршілік ортасы үшін күрес эсер етеді. Сонымен қатар популяция саны табиғи да реттеліп отырады, яғни аурулар, жүт, азык тапшылығы, кұргақшылык және т.б. Осының бәрі популяция санының өз озінсн репелуі деп аталады.