Белсенсіз (пассивті) жол- бұл ағзалардың тіршілік функцияларының қоршаған орта өзгерістеріне бағынуы. Орта жағдайы күрт қолайсызданған-да ағзалардың кейбір түрлері өз тіршілігін белсенділігін едәуір азайтып, “жасырын тіршілік” деп аталатын күйге көшеді. Мысалы, кейбір жәндіктер құрғақшылық кезінде ауада кеуіп қалады да, ылғал көбейгенде тіршілік белсенділігін арттырады. Бұл процесті анабиоз деп атайды. Бұл күйге ірі жануарлар ішінде аюлар түседі-қорек көзі азайған кезде олар ұйқыға кетеді.

2. Биоценоздың түрдік құрылымы Биоценоз (био... және гр. koіns — жалпы) — тіршілік жағдайлары азды-көпті біркелкі орта өңірін мекендейтін жануарлардың, өсімдіктер мен микроорганизмдердің жиынтығы; Құрлықтың немесе судың белгілі бір бөлігін мекендейтін, сондай-ақ, өзара және тіршілік ортасының табиғат жағдайына бейімделген жануарлар, өсімдіктер, саңырауқұлақтар, микроорганизмдер жиынтығы; тірі ағзалар бірлестігі.

Биоценоз терминін неміс гидробиологы К. Мебиус ұсынған (1877). Биоценоз — биогеоценоз құрайтын организмдер жиынтығы. Олар тіршілік үшін күрес, табиғи сұрыпталу, т.б. эволюция факторларының нәтижесінде қалыптасады. Биоценоз барлық организмдердің белгілі бір жер көлеміндегі биологиялық жиынтығы мен биологиялық өнімділігі және олардың құрылымы арқылы сипатталады. Биоценоздың кеңістік құрылымы бірдей емес түрлердің кеңістікте бір-біріне сәйкес орналасуын (мысалы, орман қабаттары), түрлік құрылымы бүкіл организмдердің түрлік құрамын және олардың құрамындағы жеке түрлердің сан мөлшерін, ал, қоректік құрылымы қоректік тізбектердің ерекшеліктерін білдіреді Биоценоздың түрлiк құрылымы. Биоценозға кiретiн түрлер саны жағынан бiрдей емес. Кейбiреуiнiң саны өте көп, кейбiреуiнiң саны аз, үшiншiсi – тiптi сирек. Биоценоздағы саны көп түрi доминантты немесе басым түр деп аталады. Мысалы, шыршалы- орманда, ағаштар iшiнде шыршаның саны басым, жер үстi өсiмдiктер iшiнде – қара жидек, жасыл мүк, құстар iшiнде тауықтар, ал тышқан тәрiздi кемiргiштер iшiнде – сары тышқан өте көп. Саны көп түрлер биоценоздың негiзгi ядросын құрайды. Кейбiр түрлер саны кейде ғана өседi, кей уақытта саны көп түрлерге ауысады. Шыршалы ормандарда орман тышқандары. Биоценоздарда сирек немесе саны аз түрлер алуан түрлi. Егер саны әртүрлi түрлердi бейнелейтiн, график түзсек, көптеген биоценоздар сирек түрлер жағында орналасады. Бұл тұрақты биоценозда сирек түрлер көп, ал көп санды түрлер – аз екенiн көрсетедi. Тропикалық орманда, ағаштар алуан түрлi, сонымен 1  ауданда бiр түрдiң бiрнеше ағашын табу өте қиын. Биоценозда көп немесе аз санды түрлердiң қандай маңызы бар? Доминант – түрлер бiрлестiктегi негiзгi байланысты анықтайды. Олар оның негiзгi құрылымы мен сыртқы түрiн анықтайды. Саны көп түрлер бөлiгi – басқалардың тiршiлiк жағдайына қатты әсер ететiн, негiзгi орта түзушiлер. Шыршалы ормандарда жарық, жауын шашын таралуы, микроклимат, жағдай мозайкасын – шырша анықтайды. Шырша ағамының жағдайына көптеген жербетi шөптерiнiң өмiрi немесе жануарлардың типiнен бастап, буынаяқтыларға дейiн жануарлар өмiрi тәуелдi. Саны аз түрлер бiрлестiк қорын түзедi. Белгiлi жағдайда олар көбею мүмкiншiлiгiн iске асырмайды, бiрақ өзгерген жағдайда доминантты түрлер құрамына кiре алады немесе олардың орнын басады. Орман түрлерiнiң арасында қоршаған орта жағдайынан қалыпты нормадан ауытқуы қолайлы болып табылатын түрлер де бар. Сонымен, биоценоз тұрақтылығын сақтап, әртүрлi табиғи ауытқулар мен басқа да сыртқы түрлер саны iшiнде қалыпты антропогендi әсерлерден өзгермейдi. Түрлердiң сандық жағынан қатынасы биоценоздың түрлiк құрылымын түзедi. Әр биоценоздың өз заңдылығы болады.

3. Атмосфераның ластануының салдары. Жанармайдың барлық т.рін қолдану себебінен XIX ғачырдан бастап атмосфераның тездетіп ластануы басталды. Ауа мұхиты өте үлкен болып көрінгенмен , жыл сайын шығарылып жатқан ластаушы заттардың әсерінен олардың жиналуы болып жатыр. Жер бетінде ластану концнетрациясы әр алуан, мысалы кейбір мегаполистерде ластану барлық шекарадан шығып кеткен. Ал кейбір ластаушы заттардың аз ғана концентрациясының өзі қоршаған ортаға өте қауіпті.

Ауаның түтінденуі қаланың микроклиматын нашарлатады: тұман жиі түседі, атмосфераның өткізгіштігі төмендейді, жарық өтуі азаяды.

Ауаның ласиануы адам денсаулығына ғана әсер етіп қоймай, экономикалық зиян да келтіреді. Қоршаған ортаны қорғау Агенттігінің бағалауы бойынша АҚШта ауаның ластануынан болатын адам,жан-жануарлардың ауруы мен өлімдерден экономикалық жоғалтулар жылына 6 млрд. доллар құрайды екен.

Газдалынған, шаңдалынған ауа қала үйлерінің пайдалану уақытына азайтады: оларды қалпына келтіру үшін жылына миллиондаған доллар қажет.

Қышқыл жаңбырлар. << Қышқыл жаңбыр>> терминін ағылшын химигі А.Смит осыдан 100 жыл бұрын енгізген. Соңғы 10-15 жылда қышқыл жаңбырдың залалынан экологиялық жағдай нашарлап кетті. Кез келген отын түрін жаққан кезде шығатын газ құрамында әрқашан күкірт тотығы мен азот болады. Отын түріне байланысты ол көп не аз мөлшерде болуы мүмкін. Миллиондаған тонна күкірт тотығы атмосфераға шығып, қышқыл жаңбыр түрінде жерге түседі.

16 Bilet 1)Биоценоздың құрылымы

       Кез келген жүйенің  құрылымы – оның бөлімдерінің байланысы мен қатынастарының  заңдылықтарында. Биоценоздың құрылымы көпжақта, олар мынандай аспектыларды бөледі.Биоценоздың түрлік құрылымы – бұл ондағы  әртүрлі  түрлердің  олардың сандық немесе массалық қатынасы. Биоценоздың бай және кедей түрлерін бөледі.Жеке түрлердің ролін анықтау үшін олардың сандық сапасын анықтап, санақ жүргізіп  алады:Түрдің өте көп болуы – бір түрдің белгілі бір аудан көлемінде  қаншалықты жинақталуында, мысалы, шаянтектестердің 1 дм³ суда немесе тоғандардағы саны.Кездесетін жиілігі  биоценоздағы сол түрдің қаншалықты  біртекті немесе әртүрлі таралуында.Доминантталу көрсеткіші – қарастырылып отырған бір түрдің  топтағы  барлық түрлердің жалпы санына ара қатынасымен өлшенеді.Биоценоздың кеңістіктік құрылымы оның өсімдіктік  бөлімінің – фитоценоз, жерүсті және жерасты өсімдік массаларының қосындысымен анықталады.Фитоценоз үшін ярусты және мозаикалық қосылыс тән.Ярусты дегеніміз – жерүсті өсімдіктерінің  бірнеше қабаттағы  таралуы (ағаштекті, бұталы, шөптесін және мүктектілер ярусы) және басқалар.Мозаикалыққа — өсімдіктердің горизонтальды бағыттағы таралуы Биоценоздың экологиялық құрылымы. Биценоздың бірлестіктің экологиялық құрылымын сипаттайтын түрлі типтері ағзаның экологиялық топтарының  қатынасы мен анықталадыБиоценоздың түрлік құрылымы – бұл ондағы әртүрлі түрлердің олардың сандық немесе массалық қатынасы. Биоценоздың бай және кедей түрлерін бөледі. Жеке түрлердің ролін анықтау үшін олардың сандық сапасын анықтап, санақ жүргізіп алады: Түрдің өте көп болуы –бір түрдің белгілі бір аудан көлемінде қаншалықты жинақталуында, мысалы, шаянтектестердің 1 дм³ суда немесе тоғандардағы саны.Биоценоздың кеңістіктік құрылымы оның өсімдіктік бөлімінің – фитоценоз, жерүсті және жерасты өсімдік массаларының қосындысымен анықталады.Биоценоздың экологиялық құрылымы.Биценоздың бірлестіктің экологиялық құрылымын сипаттайтын түрлі типтері ағзаның экологиялық топтарының қатынасы мен анықталады.

2)Көндіктіру (Акклиматизация) - табиғи қауымдастықты адамға пайдалы түрлермен байыту мақсатымен жануарларды немесе өсімдіктерді жаңа аудандарға көшіру процесі немесе организмнің тіршілік етудің жаңа немесе өзгерген жағдайларына бейімделуі (бұл кезде олар барлық сатыларын өтеді, тіршілікке тұрақты ұрпақ береді). Өсімдіктерді көндіктіру кезінде абиоталық (температура және ауа ылғалдылығы, жауын-шашын мөлшері, топырақ типі және т.б.), жануарларда биоталық (жауларының болуы, мекен ету орны мен азыққа бәсекелестер) факторлардың маңызы зор. Біздің елімізде қымбат терілі аңдардан ондатра (Солтүстік Америкадан), сазкомшат (Оңтүстік Америкадан), америкалық су күзені және т.б. көндіктірілген. Өсімдіктерден америка үйеңкісі, Канада шыршасы; Еуропада — талшын және ақ акациякөндіктірілген. Алайда, жаңа түрді орналастыру, әдетте, экологиялық тепе-теңдікті бұзады, қалыптасқан қоректік тізбекті өзгертеді, жергілікті түрлерді ығыстырып шығарады. Сондықтан көндіктіру мақсатымен түрлерді жаңа мекен ету орнына орнықтыру сак болуды, көндіктірілген түрлердің ғана емес, олар үшін жаңа табиғи ортаның да мүмкін болатын салдарын есептеуді қажет етеді.Акклиматизациялануға адамның мүмкіншілігі мол. Мысалы адам организмі 70 градус ыстықты, 87,5 градус суыққа шыдай алады. Ішкі ортаның температурасының тұрақтылығына «биологияляқ жүйенің тұрақтылығы» деп аталатын бейімделу механизмдері заңдылықпен жауап береді (А.А Маркосян) .бұл заңдылыққа жүгінсек, адам немесе басқа да биологиялық тірі жан болса да туыла салысымен сыртқы факторларға қарсы тұратын «өмірлік күштердің қорымен» жеңеді, мысалы бір адамның қанында тромбиннің санының көп болғаны соншалықты 500 адамның қанын ұйытуға болады. Ал мықын сүйегі 150 кг-дай қойғанда да сынбайды. ОЖЖ-нің функциясын атқаруына қордағы нейрондардың санымен қамтамасыз етіледі, ал бұл нейрондар тек керек жағдайда ғана іске қосылады. Тіпті өте қатты ми жұмысымен шұғылданғанның өзінде бүкіл өмірде ми потенциялының 1/5 бөлігі ғана жұмсалады. Экстремальді түрде әсер ететін сыртқы орта факторына адам организмінің реакциясы тез түрде мобилизациялануымен физиологиялық процестердің активтенумен жүзеге асырылады. Қалыпты жағдайды ұстап тұру үшін бұл жүйе кері байланыс әрекетін қолданады, бұл сыртқы орта ықпалына автоматты түрде алмасу реакциясының жылдамдық режимін таңдап, бейімделудің ең ыңғайлы нұсқауын таңдай алады.  Әр түрлі климаттық жағдай болатын акклиматизациялануға жоғарғы және төменгі температура, ылғалдықтың, шеттен тыс жоғары ультрафиолеттік сәулелену мен т.б жатады. Кейбір жағдайларда акклиматизация терминін өндірістіәк орындарда жұмыс істегенде физиологиялық һөзгерістерді сипаттау үшін де қолданамыз. Мысалы, ыстық цехтарда, терең шахталарда, кессондарды, биік космостық ұшақ орындарында.

3)Қышқылдық жауын—шашындар мәселесіҚышқылды жаңбыр – атмосфералық жауын-шашын түрлері (оған қар да жатады). Жаңбыр құрамында қышқылдың (pH Қышқылдық жауын-шашындар пайда болуының негізгі себебі күкіртің қос оксидімен ластану болып табылыды. Су буының қатысуында күкіртті антигридті қышқылының ерітіндісіне айналады.Осындай жолмен көмірқышқыл газы мен азот оксидтерінің көмір қышқылы мен азот қышқылы түзіледі.Олар органикалақ қышқылдармен мен басқа да қосылыстар араласып,қышқыл реакциясы бар ерітіндіні береді.Қышқылдық жауын—шашындардың түзілуіндегі күкірт қос оксидінің улесі 70% . Қышқылдық жауын—шашындардың көмірқышқыл газы да үлесін қосады.Алғашқы қышқылдық жауын—шашындар 1907-1908 жылы Англияда байқалған. Қазіргі уақытқа дейін 2,2-2,3 болатын жауындар тіркелген.Қышқылдық жауын—шашындар солтүстік жарты шарда жаксы таралған.бұл жерде қышқыл заттардың шығарылуы мен олардың жаңбыр , қар, тұман түрінде ылғалды тұндыруға қолайлы жағдай бар. Қышқылдық жауын—шашындар Скандинавия елдері Англия, Бельгия,Дания , Польша елдеріне тән. Қышқылдық жауын—шашындар топыраққа ,су экожуйесіне ,өсімдіктерге , архитектура ескерткіштеріне,ғимараттарға зиянды әсерін тигізеді. Қышқылдық жауын—шашынның зиянды әсері әсіресе оңтустік пен тропиктік аудандарда ағыс арқылы әсер етеді.Тропиктік топырақтар нейтралды және сілтілі таралғанымен ,онда жауынның үнемі шайып кетуі себепті нейтралдаушы заттар болмайды.

17 bilet)1) Биоценоз (био... және гр. koіns — жалпы) — тіршілік жағдайлары азды-көпті біркелкі орта өңірін мекендейтін жануарлардың, өсімдіктер мен микроорганизмдердің жиынтығы.  Биоценоз терминін неміс гидробиологы К. Мебиус ұсынған (1877). Биоценоз — биогеоценоз құрайтын организмдер жиынтығы. Олар тіршілік үшін күрес, табиғи сұрыпталу, т.б. эволюция факторларының нәтижесінде қалыптасады.Биоценоз барлық организмдердің белгілі бір жер көлеміндегі биологиялық жиынтығы мен биологиялық өнімділігі және олардың құрылымы арқылы сипатталады. Биоценоздың кеңістік құрылымы бірдей емес түрлердің кеңістікте бір-біріне сәйкес орналасуын (мысалы, орман қабаттары), түрлік құрылымы бүкіл организмдердің түрлік құрамын және олардың құрамындағы жеке түрлердің сан мөлшерін, ал, қоректік құрылымы қоректік тізбектердің ерекшеліктерін білдіреді.^[3] Табиғаттағы зат алмасу процесіне байланысты Биоценоздағы организмдерді 3 топқа бөледі:

1. продуценттер (өндірушілер);

2. консументтер (тұтынушылар);

3. редуценттер (ыдыратушылар).

Табиғи байлықты тиімді, ұқыпты пайдалану үшін Биоценозды жан-жақты зерттеудің маңызы зор.

Биотоп (био... және грек. tpos — орын) — Жер бетінің (құрлықтың не суқойманың) биоценоз мекендейтін орта жағдайлары біртектес өңірі (телімі). Екі мағынада қолданылады: 1) нақтылы, экологиялық жағдаймен сипатталатын, нақтылы биоценоз түрлері мекендейтін аймақ; 2) нақтылы организмдердің немесе олардың қауымдарының тіршілік етуіне барынша ыңғайлы қоршаған орта факторларының жиынтығы.^[1]Биоценоздың рельефі, климаттық жағдайы шамамен біркелкі болып келетін құрлықтағы немесе судағы алатын орны. Биотоп өзінің табиғи және тарихи қалыптасқан геогр. орны мен фауна, флора және абиотикалық фактор жиынтығымен ерекшеленеді. Биотоп экожүйелердің немесе биогеоценоздардың анорганик. құрылымдарынан тұрады. Биотоп — биоценоздың бөлінбейтін құрамдас бөлігі. Биотоп пен биоценозбірігіп, ірі бірлестік — биогеоценоз құрайды

2)Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі мәселесі бірініші қатарлардың бірінде тұр. Жоғарғы индустриалдық қоғам пайда болғалы бері адамзаттың табиғат тіршілігіне қауіпті араласқаны кенеттен күшейіп кетті, бұл араласудың көлемі де ұлғайды, ол  әралуанды болды және қазір адамзат үшін ғаламдық қауіп ретінде төніп тұр. Қазіргі таңда қоршаған ортаны аса көп ластайтын көзі өнеркәсіп өндірісі екені баршаға мәлім. Атмосфераны өндіріс объектілерімен ластау «қышқыл жаңбырлардың» пайда  болуына әкелуі мүмкін, ал оның өзі су мен топырақ жағдайына әсер етуі мүмкін. Қоршаған ортаның ластану деңгейінің жоғарылығы сонша, таяу арадағы экологиялық жағдайды нашарлататын көптеген процестердің қайтымсыз болып қалуына қауіп төніп тұр. Ең алуан және маңызды ластану ол  ортаның өзіне тән емес химиялық заттармен химиялық ластануы болып табылады. Олардың ішінде өнеркәсіптік-тұтынудан пайда болған газообраздық және аэрозольдық ластағыштар. Сонымен қатар атмосфералық ауада көмір қышқыл газдың көбеюі де ұлғайып жатыр. Сонымен қатар экологтарды Қазақстандағы  су объектілерінің мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы тоқтамай жалғасып жатқаны да алаңдатып отыр. Мұнаймен ластануы гидросфера мен атмосфера арасындағы газ және су алмасуының елеулі ауытқуларына әкелуі мүмкін. Өнеркәсіп өндіріс қалдықтары көпаспектілі зиян әкеліп отыр. Радиоактивтi ластану Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiгiне елеулi нақты қатер төндiредi, олардың көздерi мынадай негiзгi төрт топқа бөлiнедi:

    - жұмыс iстемей тұрған уран өндiрушi және уран өңдеушi кәсiпорындардың қалдықтары (уран кен орындардың үйiндiлерi, өздiгiнен төгiлетiн ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желiлердiң бөлшектелгенжабдығы);

      - ядролық қаруды сынау нәтижесiнде ластанған аумақтар; мұнай өндiру өнеркәсiбi мен мұнай жабдығының қалдықтары; ядролық реакторлардың жұмыс iстеуi нәтижесiнде пайда болған қалдықтар мен радиоизотоптық өнiм.Қазақстанда табиғи радиактивтiлiктiң жоғары деңгейiн беретiн уран берушi алты iрi геологиялық өңiр, көптеген шағын кен орындары мен уран байқалатын кенiштер, уран өндiрушi кәсiпорындар мен ядролық жарылыстар жасалған жерлерд ешоғырланған қалдықтар бар.Қазақстан аумағының 30%-iнде адам денсаулығына айтарлықтай қауiп төндiретiн табиғи радиактивтi газ - радонның жоғары бөлiнуiнiң ықтимал мүмкiндiгi орын алған. Радионуклидтермен ластанған суды ауыз су мен шаруашылық мұқтаждықтар үшiн пайдалану қауiптi болып табылады.Қазақстанның кәсiпорындарында иондаушы сәулелердiң пайдаланудан қалған 50 мыңнан астам көздерi бар және радиациялық зерттеу барысында 16-сы адам үшiн аса қауiптi болған 700-ден астам бақылаусыз көздер анықталып, жойылды. Химиялық заттардың арасында Қазақстанда ерекше қауiптi тұрақты органикалық ластағыштар (бұдан әрi - ТОЛ) тудырады. 2001 жылдың мамырында Қазақстан Республикасының Yкiметi Тұрақты органикалық ластағыштар туралы Стокгольм конвенциясына қол қойды.Тұрақты органикалық ластағыштар - уытты қасиеттерге ие, ыдырауға тұрақтылық танытатын, биожинақтағыштығымен сипатталатын химиялық заттардың әртүрлi тобы. Бұл топтың химиялық құрамалары мен қоспасы ауамен, сумен және көшетiн түрлерi бойынша трансшекаралық таралу объектiсi болып табылады, сондай-ақ құрлық экожүйелерi мен су экожүйелерiнде жинақталып, өздерiнiң шығарынды көздерiнен алыс қашықтықташөгедi.

3)Экологиялық қауіпсіздік мәселесі — бүгінгі таңдағы адамзат өркениетінің аса ауқымды проблемаларының бірі болып отыр. Аталмыш проблеманың пайда болуының басты алғышарты — қоршаған ортаға адамзат перзентінің антропогендік және техногендік ықпалдарының ұзақ жылдар бойы тигізіп келген әсері деп тұжырым жасауымызға болады. ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында адамзаттың шаруашылық әрекеттері мен өндірістік қатынастарының ғылыми-техникалық жаңару биігіне көтерілуі — экономикалық реформалардың ерекше сипат алуына (модернизациялануы мен интеграциялануына) түрткі болды. Қазақстан Республикасы үшін экологиялық қауiпсiздiк мәселелерi мен жағдайлары бүгiнгi таңда маңызды орын алып тұр. Мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгiмен бiрге жаңа экологиялық қауiпсiздiк жүйелерiн басқару да бой көтерiп келедi. Дұрыс басқару қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттiк саясатын уағыздап, табиғи ресурстарды рационалды пайдалану үшін өте қажет. Өкiнiшке орай Қазақстанда көптеген жылдар бойы өндiрiсте табиғи шикiзаттарды өндiргенде, қоршаған ортаға зиянды қалдықтарды шығару көп мөлшерде болды. Адамзат қоғамының алдында тұрған экологиялық қауіпсіздік мәселелері оның дамуының барлық тарихи кезеңдерінде орын алып отырды. Себебі, өндірістік қоғамның табиғатқа теріс әсерінің нәтижелері ғаламдық сипатқа ие болды. Экологиялық қауіпсіздіктің мәні – табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбай, экологиялық тазалықты сақтай отырып, адамдардың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз ету болып табылады. Осындай экологиялық қауіпсіздік мәселелерінің алдын алу үшін адам ретсіз дамудан тиімді, реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамының дамуы үздіксіз, ұзақ уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи және әлеуметтік дағдарыссыз дамиды. Мұндай дамуды – тұрақты даму деп атайды. Бірақ бұл үшін адамдардың сана-сезімі, құқықтық мәдениеті, олардың мақсаты мен адамгершілік бағыттылығы өзгеруі тиіс ]. Елiмiзде экологиялық қауiпсiздiктi және тұрақты экономикалық дамуымызды қамтамасыз ету мақсатымен, 2003 жылдың 3 желтоқсанында Президенттiң Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған Экологиялық қауiпсiздiк концепциясы жарияланды. Бұл концепция қабылдағаннан бастап көптеген маңызды өзгерiстер болып жатыр. Қоршаған ортаны қорғау заңдылықтар негiзi құрылды. Бiрқатар халықаралық келiсiмдерге қол қойылды. Қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесi құрылды. Концепция қоршаған ортаны қорғау мониторингiнiң бiркелкi жүйесiмен iске асыруды ұсынады. Экологиялық қауiпсiздiк ол – халық қауіпсiздiгiнiң маңызды бiр бөлiгi. Экологиялық қауіпсiздiк бағытында Мемлекеттiк саясаттың мақсаты, ол – табиғи жүйенi тиімді қолдану және оның заңмен қорғалуы, сондай-ақ, адам өмiрiндегi ең маңызды жағдайларды ескере отырып, табиғатқа зиян тигiзбеу. Өндiрiстi дамытумен қатар ғылыми-техникалық зерттеулердi күшейту. Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін технологиясы бар мемлекеттің келешегі зор. Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев 2006 жылғы Жолдауында халықаралық стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны қорғау және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөнінде тоқтала келіп: «2006 жылы біздің экологиялық заңнамаларымызды халықаралық озық актілермен үйлестіруге, жаңа стандарттарға көшуге, мемлекеттік бақылау жүйесін жетілдіруге бағытталған Экология кодексі қабылдануға тиіс. Тұтас алғанда, біз 2010 жылы қоғамның тұрлаулы дамуының негізгі экологиялық стандарттарын жасауға тиіспіз» — деген болтын. Осыдан келіп арада бір жыл уақыт өткеннен соң ҚР Экологиялық кодексі қабылданды. [2. 1-2]. Экологиялық қауіпсіздік – ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі ретінде мемлекеттің тұрақты дамудың міндетті шарттарының бірі болып табылады. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алған күнінен бастап экологиялық мәселелерге маңызды көңіл бөліп келеді. Ел Президентінің басшылы­ғы­мен дүние жүзіне танымал әлемдегі ірі ядролық полигонды өз еркімен жабуы, Арал теңізін сақтау және Кас­пийді қорғау бағдарламаларын ха­лықаралық деңгейде ынталанды­руы, сондай-ақ Қазақстанның басқа да халықаралық деңгейде орын ала­тын қоршаған ортаны залалды әсер­лерден қорғауға арналған тәжірибелі еңбектері соның бірден-бір айғақта­ры болып табылады.

18 bilet1) Экожүйе және экожүйелер типтері

Экологияда «биогеоценоз» ұғымымен бірге «экожүйе» ұғымы қолданылады. «Экожүйе» ұғымын ағылшын ботанигі А.Д.Тенсли ұсынды. А.Д.Тенсли экожүйе құрамына организмдер де, абиотикалық орта да кіретін жер бетіндегі тірі табиғаттың негізгі функциялық бірлігі деп есептеп, оның әр бөлігінің екіншісіне әсер ететініне назар аударды. Әдетте «экожүйе» және «биогеоценоз» ұғымдарын синоним ретінде қарастырады. Алайда бұл бір-біріне дәл сәйкес келмейді. Экожүйеде әртүрлі дәрежедегі зат алмасу процесі жүретін жүйе болса, биогеоценоз - белгілі бір өсімдіктер жамылғысы (фитоценоз) алып жатқан территориялық ұғым. Экожүйе - мөлшері әртүрлі табиғи (мұхит, тундра, орман, құмырсқа илеуі және т.б.) және жасанды (аквариум, ферма территориясы, қала) кешендерге қатысты қолданылатын кең ұғым. Экожүйе, экологияның ең негізгі обьектісі - тірі организмдер жиынтығының қоректену, өсу және ұрпақ беру мақсатында белгілі бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе пайдалануының тарихи қалыптасқан жүйесі.Биогеоценоз шекарасы көбіне түрлік құрылысы мен құрамы біртекті өсімдіктер жамылғысы қауымдастықтарымен анықталады. Биогеоценоз экожүйенің бір варианты болып табылады. Алайда экожүйе мен биогеоценоз арасында айтарлықтай айырмашылық болмағанмен, соңғы кезде «экожүйе» ұғымы кең қолданылады. Экожүйе - зат айналымы жүре алатын организмдер мен бейорганикалық компоненттер жиынтығы. Экожүйелер арасында биогеоценоздар арасындағы сияқты анық шекара жоқ, бір экожүйе біртіндеп екінші экожүйеге ауысады. Үлкен экожүйелер кіші экожүйелерден құралады. Мысалы, құмырсқа илеуі, томар, жануарлардың салған іні ішіндегі тіршілік ететін организмдерімен (микрожүйе) бірге орман экожүйелерінің (мезоэкожүйе) құрамына кіреді. Орман экожүйелері басқа экожүйелермен (шалғындық, су айдыны, егістік) бірге табиғи аймақ, физико-географиялық аудан сияқты (макроэкожүйе) одан да үлкен экожүйелер құрамына енеді. Жер бетіндегі барлық экожүйелер атмосфера және Әлемдік мұхит арқылы байланысып - биосфераны түзеді. Экожүйелердің құрамы көптеген факторларға, бірінші кезекте климатқа, геологиялық жағдайларға және адам әсеріне байланысты. Егер негізгі ролді автотрофты организмдер - продуценттер атқарса жүйені автотрофты деп атайды. Егер экожүйеде продуценттер болмаса немесе олардың ролі мардымсыз болса (мысалы, мұхит тереңдіктері, биік тау мұздықтары) мұндай жүйелерді гетеретрофты деп атайды. Экожүйелер табиғи немесе антропогенді болуы мүмкін, мысалы, ауыл шаруашылық, қала, өнеркәсіптік экожүйелер. Жер бетіндегі маңызды экожүйелер болып: тайга, тундра және полярлық белдеулер, мүхиттар, жағалаулар, батпақтар, мангралық тоғайлар, қоңыржай аймақтағы далалар мен ормандар, саванналар, таулар, аралдар және т.б. болып табылады. Экожүйенің бірнеше түрлерін ажыратады: - микроэкожүйе (мысалы, шіріп жатқан ағаш діңі); - мезоэкожүйе (орман, көл, батпақ); - макроэкожуйе (континент, мұхит); - ғаламдық экожүйе (Жер биосферасы).

2)Бейімделу (лат. adapto) техникалық жүйенің сыртқы орта жағдайларының өзгеруіне байланысты ол туралы ақпарат жинау және оны пайдалану арқылы өз қалып-күйлерін (жұмыс істеу алгоритмін, параметрін, құрылымын) өзгертуі^[1]; ағзалардың тарихи даму кезеңіндегі тіршілік ортасына бейімделуі. Бейімделу — организмдердің әрбір түрге тән белгілі шектері бар ортаның жағдайына бейімделу процесі.Түз жануарларының ашық әрі қүрғақ кеңістікті ортадағы тіршілікке эволюциялық бейімделуі тез жүгіруге, құрғақ шылық жағдайына, т.б. бейімделуі; Қиыр Солтүстікке және баска да экстремалды аймақтарға тұрақты қоныстану үшін көшіп барған адамның физиологиялық немесе онтогенетикалык бейімделуі ("әдеттенуі"). Бір ұрпақтың жеке физиологиялық бейімделуі фенотиптік бейімделу деп аталады да, бұл ұрпақтан урпаққа көше отырып генотиптік бейімделуге өтеді, ал сұрыпталу барысында — эволюциялық бейімделуге ауысады. Генотиптік және эволюциялық бейімделумен салыстырғанда физиологиялық бейімделу толық жетілмеген. Организмнің бастапқы жағдайға оралуы қайта бейімделу , деп аталады; ортаның өзгерістегі жағдайына ыңғайлануды дизадаптация дейді. Сонымен бірге жаңа әлеуметтік ортаға, мысалы, ауылдан қалаға келген мигранттардың бейімделуі — адамның әлеуметтік бейімделуі жеке қарастырылады.^[3][4]

Бейімделу

1. кез-келген әлеуметтік жүйелердің (мысалы, отбасы тобы, іскерлік фирмасы, ұлттық мемлекет) өзінің тіршілік ету ортасына жауап беруі немесе, оны «басқаруы»;

2. тұлғаның немесе әлеуметтік топтың қоғамдық ортаға икемделуі үрдісі, мұның нәтижесінде осы үрдіске қатысушы субъектілердің талаптары мен күтулері сәйкестендіріледі.

19-билет

1.Биоценоздағы ағзалардың қарым-қатынасы:1)бейтараптылық-бір-біріне ешқандай әсері жоқ.2)Бәсекелестік-азық,территория,орта үшін күрес.Бірдей түрлер осы факторлар үшін күресте бірге тіршілік ете алмайды,бір уақыт аралығында бір конкурент екіншісін ығыстырып шығарады(Гаузе заңы).3)мутуализм (симбиоз)-бір түр екіншісі арқылы дамиды,тіршілік етеді;мысалы:ара мен гүл.4)комменсализм-бірінің тіршілігі екіншісіне пана және азық болады;мысалы акула мен оның үнемі қасында болатын күтуші балықтар;5)аменсализм-бірінің екінші түрге еш пайдасыз,зиян алып келуі;мысалы ағаш көлеңкесіндегі өсімдіктің нашар өсуі.6)паразитизм-біреу арқылы тіршілік ету.7)жыртқыштық-ең кең тараған түр.Бірақ мұнсыз биосферада тіршілік гармониясы да болмас еді.

2В.Шелфордтың толерантылық заңы.Экологиялық фактордың тек жетіспеуі (минимум) ғана емес, оның артық мөлшері де (максимум) шектеуші әсер ете алады. Минимуммен қатар максимумның да шектеуші әсері туралы дамытқан 1913 ж. В.Шелфордтың толерантылық заңы: Экологиялық фактордың минимумы ғана емес,максимумы да шектеуші фактор бола алады,ал олардың ауытқу диапазоны толеранттылық шамасын (лат. Toleranta – шыдау,төзім) яғни ағзаның белгілі факторға төзімділігін анықтайды.Мысалы,су көп мөлшерде бола берсе, өсімдік шіріп кетуі мүмкін.

3. Құрғақ шаң ұстаушы жүйелер. Құрғақ шаң ұстағыш аппараттарында қалқыма бөлшектерді тұндыру әртүрлі механизмдерге: гравитациялық, инерциялық, сыртқа тепкіш, сүзгіштік негізделген. Шаңды құрғақ әдіспен ұстау үшін шаңтұндырғыш камералар, инерциялық шаңұстағыштар, жапқыш (жалюзиялық) аппараттар, циклон, ротациялық ж/е құйын тәрізді шаңұстағыштар, сүзгіштер ж/е электрсүзгіштер қолданады. Сүзгіш элементтер ретінде жұқа маталардан н/е керамикадан жасалған тесілген материалдар пайдаланады. Ең кеңінен қолданатын матадан жасалған қолқапты сүзгіш. Оның пайдаланғанннан кейін сүзгіштік қабілетін орнына келтіру үшін қолғапты әлсін-әлсін сілкіп және желдетіп отырады. Қолғапты сүзгіштердің тазалау нәтижелілігі 99%-ке дейін болады. Ылғалды сүзгішдің майда дисперсті шаңдарды тазалау нәтижелілігі өте жоғары, бұл әдіспен ыстық ж/е жарылғыш қауіптілік тән газдарды тазалауға болады. Газ шығарындыларын қышқылдың, сілтіның, майлар мен басқа сұйықтардыңң тұманынан тазалау үшін ылғалды электрсүзгіштер ж/е талшықты н/се торлы тұманұстағыш сүзгіштер қолданады.

20-билет

1.Қоршаған ортаның ластануы дегенде біз оған тән емес агенттердің енуі немесе бар заттардың концентрациясының (химиялық,физикалық,биологиялық) артуын, санның нәтижесінде қолайсыз әсерлер туғызуын түсінеміз. Ластандырушы заттарға тек улы заттар ғана емес,зиянды емес немесе ағзаға қажет заттың оптималды концентрациядан артық болуы да жатады.

Ластануы жүйенің тепе-теңдігін бұзатын кез-келген агент ретінде бағалауға болады.Ластану әртүрлі белгілері бойынша жіктеледі:

• шығу тегі бойынша:табиғи ж/е жасанды(антропогенді);

• пайда болу көзіне байланысты:а)өндірістік,ауыл шаруашылық,транпорттық ж/е т.б;ә) нүктелік (өнеркәсіп орнының құбыры), объектісі (өнеркәсіп орны), шашыраған (егістік танабы, бүкіл экожүйе), трансгрессивті (басқа аймақтар мен мемлекеттерден енетін);

• әсер ететін ауқымына байланысты: ғаламдық, аймақтық, жергілікті;

• қоршаған ортаның, элементтері бойынша: атмосфера, топырақ, гидросфера және оның әр түрлі құрам бөліктері (әлемдік мұхит, тұщы су, жер асты сулары, өзен сулары және т.б.);

• әсер ететін жеріне байланысты; қала ортасы, ауыл шаруашылық ортасы, өнеркәсіп орындарының ішінде, пәтер ішінде және т.б

• әсер ету сипатына байланысты: химиялық (химиялық заттар мен элементтер), физикалық (радиоактивті, радиациялық жылулық, шу, электромагниттік), физико-химиялық (аэрозолдер), биологиялық (микробиологиялық және т.б

• әсер етудің периодтылығына байланысты: бірінші ретті (өнеркәсіп орындарының қалдықтары), екінші ретті (смогты құбылыстардың өнімдері);

• тұрақтылық дәрежесі бойынша: өте тұрақты жүз және мың жыл тұратын (азот, оттегі, аргон және басқа инертті гаадар), тұрақты — 5—25 жыл (көмірқышқыл газы, метан, фреондар), тұрақсыз (су буы, көміртегі тотыгы, күкіртті газ, күкіртсутек, азоттың қостотыгы, озон қабатындағы фреон).

Неғұрлым ластаушы зат тұрақты болса, оның қоршаған ортада жиналу эффектісі жоғары. Кез келген ластаушы затты үш параметрі бойынша бағалауға болады:қоршаған ортаға түсетін көлеміне,улылыгына ж/е тұрақтылық дәрежесіне қарай. Мысалы, көмірқышқыл газының қолайсыз эффектісін оның қоршаған ортаға түсетін көлеміне және ұзақ сақталу уақытына, олай болса оның жинақталуы және осыған байланысты парниктік эффектінің пайда болуы қамтамасыз етеді.

Табиғат ресурстарын пайдалану жылулық ластанумен, яғни жер маңы кеңістігінде қосымша энергияның жиналуымен байланысты. ,

Биосфераның жылулық балансының бұзылуы атмосфераның шаңдануының артуы, өсімдік жабынының булануының өзгеруі, топырақ пен су қоймаларының бетінен ластануының өзгеруі қамтамасыз етеді.

2.Ю. Либихтің минимум заңы1840 ж. Ю.Либих (1803-1873) ағзалардың төзімділігі оның экологиялық қажеттіліктерінің тізбегіндегі ең әлсіз звеносымен анықталатынын дәлелдеді. Ол ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін анықтауда қоректік заттарға деген сұранысын зерттеуге бағытталған тәжірибелер жүргізді. Ю. Либих бидайдың өнімділігі оған көп мөлшерде қажет (СО2 Н2О және т.б.) жеткілікті мөлшерде бар қоректік заттарға емес, оған аз мөлшерде қажет және топырақта жеткіліксіз болатын (мысалы, бор) заттарға тәуелді екенін анықтайды.

Қазір Либих ережесі шектеуші факторлар заңы немесе Либихтің минимум заңы деп аталады. Бұл заңды былай тұжырымдауға болады: экологиялық факторлар жиынтығында төзімділік шегіне ең жақын фактор күшті әсер етеді.

3.Экожүйе-бұл бір-бірімен белгілі бір заңдылықтармен тығыз байланыста тіршілік етуші әртүрлі ағзалардың жиынтығы мен тіршілік ортасының жағдайы.Терминді 1935 ж. Ағылшын экологы Тексли енгізген. Ең үлкен экожүйе – Жер биосферасы,ары қарай кішірейе береді:құрлық,мұхит,тундра,тайга,орман,көл,көлшік,гүл отырғызылған ыдыс ж/е т.с.с.

Жербетіндегі экожүйелер:тундра,тайга,ормандар,дала,шөлдер,саванналар.Судағы экожүйелер оның ішіде тұщы суда:өзендер,бүлақтар,көлдер,көлшіктер,су қоймалары,батпақтар;ащы суда:мұхиттар,теңіздер,жағалаулар,терең су қабаттары.

21-билет

1.Синэкология (грекше syn — бірге және экология) — популяцияның, табиғи бірлестіктердің және экожүйенің бір-бірімен өзара және қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейтін экология бөлімі. Синэкология Брюссельде өткен ІІІ Халықаралық ботаникалық конгресте (1910) экологияның жеке бөлімі ретінде танылды. Синэкология қазіргі фитоценология ғылымының баламасы ретінде қолданылады. Кейіннен синэкологияның зерттейтін нысандарының құрамына микроорганизмдер, саңырауқұлақтар және жануарлар жатқызылды. Қазіргі кезде синэкология биоэкологияның бір саласы деп қарастырылады. Бұл терминді алғаш рет ұсынған швейцариялық ботаник К.Шретер болды. Синэкологияның қалыптасуына даниялық гидробиолог К.Мебиустың (1825 — 1908) Солтүстік теңіздің таяз жағалауын мекендейтін устрица ұлуларының тіршілігін жан-жақты зерттеуі үлкен әсер етті. Ол устрица ұлуларының тіршілік әрекетіне судың тұздылығы, температурасы, мекен ететін ортасы, сондай-ақ ұлулармен бірге тіршілік ететін басқа да организмдердің бір-біріне әсері туралы қорытынды жасай отырып, ондай табиғи бірлестікті “bіocenosіs” деп атауды ұсынды. Қазіргі уақытта синэкология табиғи бірлестіктердегі энергия алмасу, қоректік тізбек, кеңістік пен уақытқа тікелей қатысы бар биологиялық сан алуан тіршілік, биогенді элементтердің айналымы, эволюциясы, организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасы, табиғи бірлестіктерді басқару, т.б. көптеген мәселелерді зерттейді.

2.Тіршілік құрылымы.Биосфера – ерекше биос — өмір және тіршілік, «Sphaira» (сфера) шар, қоршаған орта деген сөздерінен алынған, яғни жер шарындағы адамзаттың жан-жануарлардың, өсімдіктердің және басқа тірі организмдердің тіршілік ететін ортасы деген мағына береді.

Бұл терминді 1875 жылы бірінші рет Австрияның атақты геологы Э. Зюсс ғылымға енгізді. Бірақ биосфера және оның жер бетінде жүріп жатқан процестері туралы ілімнің негізін салған академик В.И. Вернацкий болды. Осы ілімбойынша, биосфера +50 %-дан – 50 % -ғадейінтемпературасыболатынтермодинамикалыққабатболыпсаналады. Биосфера негізіненүшқабаттанқұрылады. Олар: атмосфера (газ күйіндегі), гидросфера (су), литосфера (қатты) қабаттар.

Атмосфера жершарынтүгелденораптұрады. Олгректің «atmos» — бу, «sphairi» (сфера) сөзіненшыққан. Оныңқалыңдығы 100 км-гедейінжетеді. Атмосфераныңнегізгіқұрамындаоттегі (20,95 %), яғни 1,5 * 1015 тонна аргон (1,28 %), азот (75,50 %)жәнебасқадайгаздаркездеседі. Атмосфера негізінен – тропосфера, стротосферажәнеиопосферақабаттарыболыпүшкебөлінеді.

Тропосфера – грекше «tropos» (тропос) – бұрылысы, «sphaira» (сфера) – шар.Өзгермеліқабатдегенмағынабереді. Жербетінетікелейжайласқантөменгітығызқабаты. Орташабиіктігі 10 -12 км-гежетеді.

Стротосфера – латынша «stratum» — төсем, тағысондайсияқтытеңіздеңгейінен 9-11 км жоғарыжататын атмосфера қабаты. Ионосфера – гректің «ion» — қозғалғышқабатдегенсөзіненалынған.Қалыңдығы 800 км-гежетеді.

Гидросфера – табиғи су қоймаларынан (мұхиттардан, теңіздерден, көлдерден, өзендерден) құралады. Бұлқұрлықтың 70 % алыпжатыр. Гидросфераныңкөлемі 400 млншаршы км.

Литосфера – жердіңқаттықабаты. Олекіқабаттанқұралған. Үстіңгіқабатыграниттен, оныңқалыңдығы 10 км-ден 40 км-гедейінжетеді. Ал астыңғысыбазольттантұрады. Қалыңдығы 30-80 км. Жоғарыдаайтылғандайминералдықабаттарданбасқа, жердіерекшетағыбірқабат – биосфера қоршаптұрады. Олтіріорганизмдертарағанаймақтардыңбәрінқамтиды. Биосфераныңпайдаболуыменбірге, жербетіндетіріорганизмдерөсіп-өніп, сыртқықоршағанортаныңэволюциялықдамуынасәйкесқалыптасады. Биосфера теңіздеңгейіненбастап, тау жоталарыныңшыңдарынадейінбүкілқұрғақжердіалыпжатыр.

Атмосферадағыбиосфераныңжоғарышегі 20 км биіктіккедейінжетеді. Ондамикробтардыңспоралары (өршігіштұқымы) кездеседі. Бактерияларатмосфералардыңазонқабатында да өсіп-өнеді. Биосферада мол кездесетінмикроорганизмдержербетінен 50-70 метргедейінгібиіктіккеғанатарайды.

Литосферадағыбиосфераныңтөменгішегі 2000 – 3000 м-гедейінтереңдіккежетеді. Оларонаэробтабактериялар. Гидросферадағыбиосфераныңшегі 11 км-гедейінгітереңдіккежетеді. Теңізжануарларыжәнеөсімдіктері (қызыл, жасыл, қоңырбалдырлар) үшін су өтеқолайлы орта. Таза, мөлдірболғандықтанкүнсәулесіоның 200 метр тереңдігінедейінтарайды. Бұданкейінгісудыңқабаттарынмәңгілікқараңғылықбасыптұрады.Мұндайқабаттарда да тіршілікететінорганизмдерболады.

3.Табиғатты қорғау және тұрақты даму.Табиғатты қорғау - қазіргі кезде өмір сүрушілер ғана емес сондай-ақ, болашақ ұрпақтардың да денсаулығы мен хал-жағдайы дұрыс және өз уақытындағы шешімдерге тәуелді болатын қазіргі кездегі мәселелердің бірі.Табиғатты қорғау - бұл табиғи жер және су ресурстарын ұтымды пайдаланып, сақтауды және ұдайы өсіруді қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік, қоғамдық, әкімшілік-шаруашылық, техникалық-өндірістік, экономикалық және заңды шаралар жүйесі.

Адамзат қоғамының алдында тұрған экологияқ мәселелер оныңдамуының барлық тарихи кезеңдерінде орын алып отырды. Бірақ, өндірістік қоғам мен демографиялық жарылыс кезеңінде адамзаттың табиғатқа теріс әсерінің нәтижелері ғаламдық сипатқа ие болды. Экологиялық мәселелердің мәні-табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдіктібұзбай, миллиардтаған адамдарды жерде қоныстандыру ж/е олардың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз ету. Қазіргі жердегі тіршілік адам қызметінің сипатына тәуелді. Қазіргі кезең адамының ерекше биосфералық қызметі – биосфераны қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықталып отыр. Эколгиялық мәселелердің алдын-алу үшін адам ретсіз дамудан тиімді, реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамының дамуы үздіксіз, ұзақ уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи ж/е әлеуметтік дағдарыссыз дамиды. Мұндай дамуды-тұрақты даму деп атайды.1987 ж БҰҰ-ң дүниежүзілік қоршаған орта мен даму комиссиясы «біздің жалпы болашағымыз» атты есебінде «қоршаған орта үшін қауіпсіз жолда экономикалық дәуірге» аяқ басуға шақырды. «Тұрақты даму» дегенде қазіргі уақыттың қажеттілігін қамтамасыз ете отырып, болашақ ұрпақтардың өзінің қажеттіліктерін қамтамасыз етуіне қауіп туғызбайтын даму деп түсіну керек. Тұрақты дамуды қамтамасыз ету құралдарымен байланысты мәселелерге мыналар жатады: қаржы ресурстарыры ж/е оларды пайдалану механизмі, экологияқ қауіпсіз технологияларды қолдану, тұрақты дамуды ғылыми ж/е ақпараттық қамтамасыз ету.

№24 –ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1) “Экология” терминін гылымға 1866 жылы неміс ғалымы Э.Геккель енгізді. Грек тілінен аударғанда ол үй туралы ғылым деген мағынаны береді. Оның түсініктемесі бойынша “Экология”-деп біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді – жануарлардың оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен , әсіресе, өзімен тікелей немесе жанама қатынаста болатын жануарлармен және өсімдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қастастық, жаулық әрекеттерінің бүкіл жиынтығын зерттеуді түсінеміз”. Синэкология (грекше syn — бірге және экология) — популяцияның, табиғи бірлестіктердің және экожүйенің бір-бірімен өзара және қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейтін экология бөлімі. Синэкология Брюссельде өткен ІІІ Халықаралық ботаникалық конгресте (1910) экологияның жеке бөлімі ретінде танылды. Синэкология қазіргі фитоценология ғылымының баламасы ретінде қолданылады. Кейіннен синэкологияның зерттейтін нысандарының құрамына микроорганизмдер, саңырауқұлақтар және жануарлар жатқызылды. Қазіргі кезде синэкология биоэкологияның бір саласы деп қарастырылады. Бұл терминді алғаш рет ұсынған швейцариялық ботаник К.Шретер болды. Синэкологияның қалыптасуына даниялық гидробиолог К.Мебиустың (1825 — 1908) Солтүстік теңіздің таяз жағалауын мекендейтін устрица ұлуларының тіршілігін жан-жақты зерттеуі үлкен әсер етті. Ол устрица ұлуларының тіршілік әрекетіне судың тұздылығы, температурасы, мекен ететін ортасы, сондай-ақ ұлулармен бірге тіршілік ететін басқа да организмдердің бір-біріне әсері туралы қорытынды жасай отырып, ондай табиғи бірлестікті “bіocenosіs” деп атауды ұсынды. Қазіргі уақытта синэкология табиғи бірлестіктердегі энергия алмасу, қоректік тізбек, кеңістік пен уақытқа тікелей қатысы бар биологиялық сан алуан тіршілік, биогенді элементтердің айналымы, эволюциясы, организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасы, табиғи бірлестіктерді басқару, т.б. көптеген мәселелерді зерттейді. 2) Атмосфера бүкіл әлемнің тіршілік ортасы Атмосфера ауасының шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтардың ортақ байлығы болғандықтан оның сапасы, тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас бөлігі. Атмосфера бірнеше қабаттан – тропосфера (10-12км), озон қабаты стратосфера (40-50км), мезосфера (70км), термосфера (80км) және экзосферадан (800-1600км) тұрады. Әр қабаттың өзіне тән атқаратын қызметі, газдық құрамы, тіршілік нышаны болады. Әсіресе, тропосфера мен озон қабатының тіршілік үшін маңызы ерекше.Бүгінгі таңда атмосфера ауасының тазалық сапасы бұрынғы кезден ауытқуда. Оның негізгі себептері – ауаға адамның антропогендік іс-әрекетінен болатын әртүрлі газдардың шығарлыуы. Оларды ауаны ластағыш заттар деп атайды.Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қызметі жоғары Атмофера – бұкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке қажетті газ элементтерімен ( оттегі, азот, көмір қышқыл газы, аргон т.б) байытады және жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан келетін түрлі зиянды сәулелерден қорғайды, зат және энергиялық алмасуларды, ауа райының кызметін реттеп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп отырады. Атмосфера тұрақты көздерден шығатылатын зиянды заттардың мөлшері (АЭБ-келтірілген деректер) қалалар бойынша : Павлодар (763,0 мың т.), Қарағанда (601,6 мың т.), Жезқазған (487,0 мың т.), Шығыс Қазақстан қаларында (170,0 мың т.), Қостанай (170,0 мың т.), Ақмола (120,0 мың т.), Атырау (90,0 мың т.) облыстары болды. Бұл аймақтарда жылу энергетикасы,металлургия, мұнай-газ кәсіпорындары шоғырланған.Сондықтан, атмосфераға көтерілген қоқыстар мен газдардың көпшілігі осы облыстар мен қалалардың аумағына түсіп, өсімдіктерді, суды, жер ресурстарын, ғимараттарды жалпы қоршаған ортаны ластап жатыр. Қазгидромет мәліметі бойынша республиканың әрбір шаршы километріне жылына орта есеппен 1,13 тонна зиянды заттар келетіні байқалған.Қазақстан жағдайында көптеген қалалардың ау бассейні автокөліктерден шығарылатын зиянды заттармен ластанып отыр. 3) Қазакстан Республикасында тұракты дамуға көшудің негізгі қағидаттары мыңалар болып табылады:

1 бүкіл қоғамды түрақты дамуға қол жеткізу процесіне тарту;

• тұрақты даму үшін саяси негіз жасау;

• ведомстзоаралық ыкпаядасу, мемлекетгі басқаруға дегек жүйелі көзқарас, дамудың негізгі көрееткіштерін болжамдяу. жоспарлау жәнс реттеу тиімдшігін арттыру;

• ел экономикасына жоғары технологияларды белсенді енгізу нэтижесіндегі экономикалық прогресс, ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру;

• ғылым мен білім берудің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету;

Тұрақты дамуга көшудің басымдыктары мыналар; өндіріс пен түтынудың түрақты үлгілерін енгізу,

• жаңа жоне экологиялық қауіпсіз технологияларды пайдалану;

• түрақты көлік жүйелерін дамыту;

• энері етикалық тиімділік және энергия жинақтау;

• түрақты дамудың өңірлік проблемалары;

1 түрақты даму үшін ғылым мен білім беруді одан әрі дамыту;

• тарихи және мәдени мүраны сақтау;

• халықтын денсаулығына төнетін экологиялық кауіп-қатердің алдын алу жэне азайту;

• шөлейттенуге қарсы күрес;.

Түрақты даму концепциясын жақын болашақта Қазақстанда жүзеге асыру мақсаттардың ішіндегі ең маңыздысы болып табылады және бұл щаралардың жузеге асырылуы экологиялык жағдайдың, экономикалық дамудың, саяси, әлеуметтік және жалпы қоғамның сапалы жетістігіне алып келеді.

25-билет.1) Табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың ең басты шарты олардың ақылы болуы және айып төлеу қүны артуы қажет. Ол айыптар мынандай жағдайларда төленуі керек:1)табиғатты пайдаланудағы арендалық (жалақы), дифференциалдық төлем;2)табиғат ресурстарының орнын толтыру шығындары;3)айып төлемдер;4)табиғат ресурстарын қалпына келтіру шығындары және дифференциалдық рента;5) кендерді іріктеп өндіргенде, бос жыныстар араластырғанда төленетін айып;6) пайдалы компоненттерді толық өндірмегені, жоғалтқаны үшін айып төлеу;7)кендерді әндіру ұксату технологиясын орындамағанда төленетін айып;Табиғатты пайдалану төлемдері, негізінен, табиғат қорғау, тиімдіпайдалану мақсатында экономикалық ынталандыру үшін қолданылатын басқару тетігі болып табылады. Олар табиғаг қорғау заңдарының іске асырылуын қамтамасыз етеді жэне халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуга көмегін тигізеді Ал, ең негізгі қызмсті табиғапы қорғау, тиімді пайдалану шараларына ынталандыру, жауапкершілікті арттыру болып

табылады.Табиғат ресурстарының түріне байланысты әмбебап пайдаланатын, арнайы пайдаланатын ресурстарға төлемдер ерекшеленеді. Әмбебап пайдаланатын ресурстарға жер, су, ауа жэне т.б. ресурстар жатады. Арнаиы пайдаланатындар - орман, биоресурстар, минералдық шикізаттар.

2) Экологиялық фактор – кез келген орта жағдайына тіршілік иелерінің бейімделу қабілетімен жауап қайтара алуы.Бұл жерде бір ескере кететін жағдай өлім факторы бейімделу қабілетінен тысқары жатады. Экологиялық факторлар абиотик., биотик., антропогендік, климаттық және тежеу факторларымен тығыз байланысты. Экологиялық фактор тірі организмдерге олардың жеке дамуының бір ғана кезеңінде болса да тікелей немесе жанама әсер ете алатын, ортаның кез келген әрі қарай бөлшектенбейтін элементі саналады. Табиғи жағдайда организм көптеген факторлардың ықпалына ұшырап отырады. Экологиялық фактордың қайсысы болмасын табиғатта тұрақты емес. Барлық Экологиялық фактор екі санатқа: популяция тығыздығына тәуелсіз және популяция тығыздығына тәуелді болып бөлінеді.1)Әсер ету нәтижесінде жойылатын дарабастар пайызы олардың санына немесе тығыздығына байланысты емес.2)Факторлар әсеріне жойылып кеткен түрлердің пайызы олардың тығыздығы өскен сайын пропорционал мөлшерде артады.Бірінші санат факторларына негізінен климаттық, ал екіншісіне – биоталық факторлар жатады. Топтастырудың тағы бір жолы бойынша Экологиялық факторлар энергетик. және сигналдық болып бөлінеді. Мысалы, энергетик. топқа температура, бәсекелестік, жыртқыштық, паразитизм, т.б. жатады. Бұл топ организмдерге тікелей әсер етіп, олардың энергетик. күйін өзгертеді. 3) Шығарымдар көздерінің классификациясы:

1. Ұйымдастырылған көздер: трубалар, шахталар, аэроциондық фонарлар, фрамугтер, дифлектордар;

2. ¥йымдастырылмаған көздер: шикізаттың ашық қоймалары, карьералар, қатты және сұйық қалдықтардың сактау орындары, автокөліктердің тиеу-төгу орьшдары.

Химиялық заттар үшін негізгі критериі ШРШ болады:

. ЩРШ = Кр (ШРК-Сф)

мүнда Кр — метереологиялық араласу коэффидиенті, ол шығарым көз параметрлерінен, шығатын газ температурасынан, заттардың атмосферада шөгу сипатынан, жел бағытының тұрақтылығынан тәуелді.

26 билет.1) Гаузеніц бэсекелестік негізінде жою заңы: экологиялық талаптары бірдей түрлер ұзақ уақыт қатар өмір сүрс алмайды. Бәсекелестік түр ішіндегі және түр аралық болып бөлінеді.Табиғатта экологиялық шартгары бойынша алшақтап кеткен түрлер ғаиа бірге тіршілік ете алады. Мысалы жер қүртымен қоректенетін қүсты алатын болсақ, бірі ағаш басынан, ал бірі топырақтан қорегін тауып жейтін болгандықтан бірге тіршілік ете алады. Адам қоғамында бұл заң цивилизациялардың бір бірінен кете алмайтындығында, себебі Жер планетасы бірсу ғана, басқа бос орын да, коныстанбаған территория да қалмады. Осының салдарынан бәсекелестік күрес жалғасуда.Жалғыз тіршілік ету көнтеген ағзаларға тән. Мысалы, көбею кезеңінен басқа уақытта кірпілер, шортандар және жайындар жалғыз, жеке дара тіршілік жасайды.Топтанып тіршілік епгу ағзаларда көптеген шартты белгілер қалыптас гырады. Мысалы, қасқырларға топтанып қорек табу жеңіл, сондықтан олар оз гобының басшысын қабылдайды да, соның әрекетіне бағынады. Жылкылар да үйірімен бақпай ақ тіршілік ете алады, жырткыштардан қорғанады және де үйір бастаушы жылқыға бағынады. Яғни топтык эффектісі калыптасады.Тағы да бір мысал: егер де қойды өз отарынан бөлін алса, оның жүрек қагысы мен тыныс алуы жиідеп, оны үрей билейді. Ал егер сол қойды кайтадан отарына, яғни өзіне үқсастарға қосып жіберсе, ол жайбарақат қалыпка түседі, бәрі қалпына келеді. Тіпті кейбір жануарлар мен жыртқыштар тобынан бөлін алса, көбею қабілетінен де айырылады. Осы мысалдардан топтық эффектіні айқын бақылауға болады. Биологиялық көрсеткіштердің уақыт бойынша өзгеру процесі популяция динамикасын көрсетеді. Негізінде популяцияның санының көбеюі іпексіз бола алады. Бірақ сыртқы коршаған ортамен абиотикалык және биотикалық әсерлесулердің салдарынан популяция әсуі шектеліп отырады.Теориялық тұрғыда популяция көбеюі А. Лотки теңдеуімен сипатталады:dN/dt - rN,

мүнда NI түр өкілінің саны, t - уақыт, г - биотикалық потенциал.Бүл функцияның графигі шексіздікке ұмтылған экспонента, сондыктан бүл заңдылықты экспонептальщ өсу деп атайды.Бірақ та табиғат корлары шектеулі популяцияның әсуі шектеулі болады. Сондықтан шектеулік зацын қолданамыз:dN/dt = г(К - N)/K,

мұнда К - ортаның сыйымдылығы.

2)Соңғы жылдары табиғатты қорғау мәселелері бойынша республикада көп жұмыс аткарылуда. Қоршаған ортаны корғау саласындағы заңнаманы қалыптастыру жалғасуда. Экологиялық кодекс, Қазакстан Республикасына тозған жэне ^ялас” технологиялар мен жабдықтарды әкелуге тыйым салатын және әкелуді шектейтін экологиялық қауіпті технологияларды, техникаларды және жабдықтарды әкелуді реттеу мәселесі туралы заң, жаңгырмалы энергия көздерін. пайдалануды қолдау туралы заң қабылданды. Президент Жар- лығымен Казақстан Республикасының орнықты дамуға көну тұжырымдамасы мақұлданды. Киото хаттамасы ратификациялакды. 2009-2011 жылдарға арналган министрлік дамуының стратегиялық жоспары бекітілді. Экология және су сапасы , осы стратегиялық ресурсты кешендік зерттеу және корғау мәселелерін шешетін Еуразия су орталығы құрылды.Қолданатын шара кешені есебінен Қазақстан Республикасында экологиялық жағдай, тұтастай алғанда, тұрақты қалыпта, эмиссияларды төмендетуге, экологиялық тиімді таза технологияға өтуге алғышарттар жасалды.Алайда, әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайында экологиялық жағдайдың нашарлауына жол бермеу жөнінен озык шаралар кажет. Тиімді қоршаган ортаны қоргауға да, экономикалық тұрақтылыкты сақтауга да мүмкіндік беретін үйлестірілген қадам болуы тиіс. Әлемдіқ экономикадағы дағдарыс құбылыстарына орай жағдайдың өзгеру есебінен қүрылған экологиялық саладагы рсзервті және мүмкіндіктерді тиімді пайдалану керек.Министрлік Мемлекет басшысыгың тапсырмасына сәйкес “2010-2014 жылдарга арналган жасыл даму” бағдарламасының жобасын әзірледі. Мемлекеттік бағдарлама жобасына қазіргі таңда іске асырылып жатқан және әзірленудегі багдарламалар енгізілді. Олардың қатарында 2008-2010 жылдарға арналған Қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы, “2007-2009 жылдарға арналған Балқаш-Алакөл бассейнінің орнықты дамуын қамтамасыз ету” бағ- дарламасы, 2010-2012 жылдарға арналған бүрыиғы Семей ядролық полигоны проблемаларын кешенді шешу багдарламасының жобасы, “Капустин Яр” және “Азғыр” ядролык полигондарының әсерінен зардап шеккен халықты сауықтыру және әлеуметтік көмек көрсету жөніндегі бағдарламаның жобасы бар.“2010-2014 жьитдарға арналған жасыл даму” багдарламасы қоршаған орта компоненттеріне және халык денсаулығына антропогендік әсерді төмендету, табиғи экожүйелерді сақтау және қалпына келтіру, қоршаган ортаның сапасын басқару жүйесін дамыту және жетілдіру свдты бағыттардан түрады.Бірінші бағыт бойынша атмосфералық ауаның сапасын арттыру, су ре- сурстарының тапшылығын төмендету, тұрғындар денсаулығының жағдайын жақсарту жөнінде іс-шаралар көзделген.Екінші бағыт бойынша радиациялық, химиялык, биологиялық ластануға ұшыраган экологиялық апат аймағын жэне аумағын оңалту, шөлейттенуді және жердің тозуын болдырмау, биосаналуандылықты сақгау жөнінде іс- шаралар өткізілмек.Үшінші бағыт басқарудың заңнамалық тетіктерін жетілдіру және іске асыру.

3) Атмосфера бүкіл әлемнің тіршілік ортасы Атмосфера ауасының шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтардың ортақ байлығы болғандықтан оның сапасы, тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас бөлігі. Атмосфера бірнеше қабаттан – тропосфера (10-12км), озон қабаты стратосфера (40-50км), мезосфера (70км), термосфера (80км) және экзосферадан (800-1600км) тұрады. Әр қабаттың өзіне тән атқаратын қызметі, газдық құрамы, тіршілік нышаны болады. Әсіресе, тропосфера мен озон қабатының тіршілік үшін маңызы ерекше.Бүгінгі таңда атмосфера ауасының тазалық сапасы бұрынғы кезден ауытқуда.Атмосфералык ауанын казіргі экологиялык жагдайы.Қалалардағы атмосфералық ауа зиянды затгармен жоғары деңгейде қаныққан, концентрациялары нормадан 4-тен 46-ретке дейін артық!Қазақстанда газ, қаггы жэне сүйық қалдықтарды шығарудан мына антропогендік биогеохимиялық аймақтар бар, олар: қорғасын-қола-мышьяктік Шыгыс Қазақстан, қоргасынды-фосфорлық Шымкент қаласы, фосфорлы Іараз қаласы, хромды Актөбе. Бул қалаларда ауа, су, топырақ та ластанған. Сонымен бірге осындай жағдай Семейде, Қарағандыда, Павлодарда, Жезказгақда да орын альш отыр.Соңғы жылдары ауа бассейніне 4 млн. т артық зиянды заттар, ал автокөліктен 1 млн. т артық шығарылған.Ең қауіпті аймақгарға Өскемен, Лениногорск және Алматы қалалары жатады.Қазақстан жері өте үлкен территорияны алып жатқандықтан әр аймақ пен турғын жерлер эртүрлі ластанған. Қоршаған ортаны қоріау мемлекеттік іс, бірақ территорияның үлкендігіне байланысты эрбір облыс экологиялық мәселелерді шешуге өздері де белсене араласады.Түсті металлургия Шығыс Қазақстанда орналасқандықтан экологиялық жағдайы өте нашар болып отыр. Мүңда 45% қорғасьш, қоланың жартысына дейін жэне 90% аз тараған металлдар өндіріледі. Жергіліюгі 226 өндіріс орындарында жеті мыңға жуық зиянды зат шығаратын көздер орналасқан, олардың ішінде 63% тазартқыш қүралдарымен жабдықталған.