1)Сөз жалғастыратын формалар

2)Сөз түрлендіретін формалар

3)Сөз тудыратын формалар

Қазақ тілінднгі сөздердің өзара қарым қатынасы тек қосымшалар арқылы ғана, яғни морфологиялық тәсіл арқылы ғана емес, синтаксистік тәсіл арқылы да беріледі. Синтаксистік тәсіл арқылы сөздерді бір бірімен байланыстырып, әр алуан грамматикалық мағыналармен қатар, дексика грамматикалық мағыналар жасауға болады. Бірақ бұл тәсіл арқылы туатын мағыналар да сөздердің қалай болса солай, кездейсоқ түрде тіркес салуынан пайда болмайды, тілдің ішкі даму заңдылықтары лайық қалыптасқан жүйе-жүйе ережелері бойынша құрылуынан туады. Мысалы: ала бер, ала кел, ала кет, ала тұр. Ала жазда, ала қой сияқты тіркестерді және қуа түс, ала түс, оқи түс, көре түс, сөйлей түс деген тіркестерді алсақ, әрбір тіркестің лексика грамматикалық мағыналары тіліміздегі дағдылы тіркестер арқылы туған. Сондай-ақ қызмет ет, қызмет еткен екен, қызмет етсе игі еді деген тіркестердің мағыналары мен қызметтері де жеке-жеке сөздердің жоғарыдан гөрі басқашалау бір жүйесі бойынша тіркесулерінен пайда болған. Осы сияқты көк ала, сұр ала, шұбар ала деген тіркестердің және аө көк, қара көк, қызыл көк тәрізді тіркестердің мағыналары мен қазметтері де олардың құрамындағы сөздердің белгілі жүйе бойынша құрылуынан туадыү Осы формалар тек грамматикалық я лексика грамматикалық мағыналардың және олардың қызметтерінің наөтылы тілдік жамылышы ретінде қызмет етеді. Ендеше осындай формаларды сөз формалары деп танимыз. Бірақ бұл соңғы формалар морфологиялық формалар емес, синтаксистік формалар. Солай болса, қазақ тілінде сөз формалары морфологиялық тәсіл арқылы да, синтаксистік тәсіл арқылы да жасалады.

Сөйтіп сөздің грамматикалық және лексикалыө жақтарының әр түрлі болып кетуі оның құрамының және байланысу-жалғасу түрлерінің өзгеруіне байланысты. Өйткені сөздің морфологиялық құрылымының түр-түрлері де, олардың өзге формаларымен немесе басқа сөздермен әр алуан жол арқылы тіркесулері де енеді.

Сөз формасы деп оның морфологиялық құрамындағы бөлшектерінің. Синтаксистәк байланыс-жалғас тәсілдерінің һзара бір-бірінен ерекшекленіп бөлінерлікьтей және соған орай қосымша мағыналарды білдірерліктей әр алуан түрлерін айтамыз. Соынмен, Сөз дегеніміз өзара бір-бірімен байланысып, жанаса да, жарыса даөмір сүретін және қызметі жағынан өзара сілбесіп, бір-біріне жәрдемдесіп топталатын формалардың жүйесі болып шығады.

Сөз формаларының түр-түрлерінің қызметтері де, мағыналары да, әрине бірдей болмады. Өйткені егерде бірдей болмайды. Өйткені егерде бірдей я пар-пар болса, олар жарыса өмір де сүрмеген болар еді. Мысалы, бірінің олқылығын бірі толтырып, бірі мен байланысып қызмет ететін морфологиялық және синтаксистік тәсілдер арқылы туатын сөз формаларының өызметтері мен мағыналары былай тұрсын. Тек синтетикалық тәсіл арөылы туатын сөз формаларында да олар өзара бірдей емес.

Сөз формалары- тарихи құбылыс. Демек, тілдің грамматикалық құрылысының даму, жетілу ерекшеліктерімен байланысты, сөз формаларының да бірте-бірте өзгеріп не ауысып, я жаңадан өосылып немесе керсінше өолданудан шығып қалып отыруы –заңды нәрсе. Бүған түрік тілдеріндегі морфологиялық формалар бұрынғы кездегі синтаксистік формалардың дамуынан туған дейтін пікірді айтса да жеткілікті.Мысалы қазіргі айтты, келді деген формалардағы өткен шақтың –ты,-ды көрсеткіші бұрын есім тідыратын форма болған, керсінше өазірге кезде етістіктен сын есім тудыратын аған, еген формасы бұрын есімшенің жұрнағы болған. Бұрынғы кездердегі неме ерсе деген тіркестен немесе формасы. Олай етпесе тіркесінен әйтпесе формасы, солай етіп дегеннен сөйтіп формасы пайда болды. Алдынғы айтты, қабаған деген мысалдар морфологиялық формалардың өзара сараланып ауысқандықтарын дәлелдесе , соңғы мысалдар жай сөз тіркестерінің келе бір сөзге айналғандығын көрсетеді.

№51- Септік жалғаулары, грамматикалық мағынасы

Оралбай"Қаз.қаз морф":Септік категориясы зат есім сөздерді сөйлемдегі басқа сөздермен байл.у қызметін атқаратын категория.Септік категориясы жеті септіктен тұрады.Және олардың өзіне тән мағыналары бар. Атау септік сөздің септік жалғауын қабылдамай тұрған күйі.Ілік с иелік,меншікті білдіру. Сондай ақ басқа да сөздермен байланықа түседі: туыстық,жақындық қарым қатыста қолд.(досының қарындасы),бүтіннің бөлшегі(ағаштың бұтағы), заттың сандық қатысы(қонақтардың бесеуі), заттың сапасына қатысы(жігіттің әдемісі), заттың ерекше қаситі(сұлудың сұлуы). Барыс с заттың,қимылдың кімге, неге қайда бағытталғанын яғни бағытын(мектепке), қимылдың аяқталар жерін,мекенін(үйге келді),мезгілін(екі айға созылды)білд.Табыс с қимылға түсетін затты,яғни кимылдың нысанын білд.М:биді биле,сабақты аит. ол сабақты етістікпен тіркеседі.(тура толықтауыш). Жатыс сістің, қимылдың жасалу орнын, мезгілін,мекенін,көлемін білд.Осы мағ.на сай сөйлемнің мекен,мезгіл толықтауыш,жанама толықтауыш қызм.атқ.М:Өмірде себепсіз іс болмайды. Шығыс с қимыл әрекеттің қайдан басталғанын,қайдан шыққанын,яғни шыққан орнын,себебін,мезгілін,мөлшерін білд.М:мен үйден де, күйеуден де кетпеймін.(қимылдың шыққан орнын көрсетіп тұр). Көмектес с мағынасы өте күрделі. қимылдың тәсілі(балтамен шапты),ортақтық мағ(оқушылармен кездесті),қимылдың мекенін білд(жолмен жүрді),мезгілін білд.(күнімен күтті).

А.Ысқақов"қаз.қаз т": Септік жалғауы деп, қосымшалары сойлемдегі сөздерді бір бірімен жалғастырып,септестіріп тұруын аитамыз. Ол екіге бөлінеді жай септеу жане тәуелді септеу. Жай септеу деп септік қосымшаларының тікелей затесімдердің және басқа есім қызметін атқаратын сөздің тура түрлеріне жалғануын айтамыз.Ал,тәуелді септеу деп, септік жалғауларының зат есім немесе зат есім қызметін атқаратын басқа сөздердің тәуелді түрлеріне жалғануын айтамыз.

Атау с: кім?не? кімім?кімің?кімі?нең?несі?нем?

Ілік с: кімнің?ненің? кімінің?кіміңнің?немнің?неңнің?

Барысс:кімге?неге?қайда?кіміме?кіміне?неңе?неме?несіне?

Табыс с: кімді?нені? кімімді?кіміңді?кімің?немді?несін?

Жатысс:кімде?неде? кімімде?кіміңде?немде?неңде?несінде?

Шығысс:кімнен?неден? кімімнен?кіміңнен?немнен?неңнен?

Көмектесс:кіммен?немен?кіміммен?неңмен?кіміңмен неммен?

Атау с.жай септелуде де,тәуелді септелуде де атау септіктің өзіне тәң арнаулы қосымшасы ьолмайды.Осыған орай ол негіз септік деп аталады. Олар септеулік шылаулармен де жұмсала береді.(хат арқылы,ел үшін,жыл бойы)

Ілік с.Меңгеру я меңгірілу жағынан тікелей етістікке қатыспайды,әрқашан соңғы тәуелдеулі есім сөзбен я субстантивтенген сөзбен байл.болады.меншіктілік,иелікті білд.(мектеп директоры,колхоздың бастығы, Сабиттің даптері,үй іші)

Барыс с:Ол әрқашан етістік мүшемен тікелей де,жанай да байланысып,қимылдың бағытын,мақсатын білд.(Ол ертең астанаға барады, Шоқан кітап алуға ауылға кетті)

Табыс с:Етістікпен байланысып,сойлемде тура толықтауыш қызмет атқ.(Ел үшін қызмет қыл, көз сүзбе)

Жатыс с:Бұл септіктегі сөз нег.көлемдік,мекендік және мезгілдік мағына береді.(байлық еңбекте,жерде)

Шығыс с:іс қимыл,әрекеттің шыққан орнын,себебін,мезгілін,мөлшерін білд.(әкемнен атты сұрап алдым)

Көмектес с: Бұл септік іс амалдың құралы мен тәсілін,мекені мен мезгілін,ортақтасу,бірлесу, астасу,ұштасу сияқты мағ.білд.(біз автобуспен жүргенді ұнатпаймыз. Ол тоғайлард кезумен келеді)

№52 - Бол, ет, қыл көмекші етістіктерінің қызметі

«Қазақ грамматикасы»

Көмекші етістіктер тілде түрлі қызмет атқарады. Сонымен бірге көмекші етістіктердің сөзжасамдық қызметі де бар, ол әдетте назардан тыс қалып, көбіне, ол туралы сөз қозғамайды. Бұл көмекші етістіктернің қызметінің толық қамтылмауына әкеліп соғады. Сондықтан көмекші етістіктердің сөзжасамдық қызметін де ашып көрсетіп отырған жөн.

Көмекші етістіктердің грамматикалық қызметінің ерекше назарда болуы бұл қызметтың ерекше етістіктерінің басым көпшілігіне қатысты болуына байланысты. Ал сөзжасамдық қызмет көмекші етістіктердің өте аз, санаулы түрлеріне ғана қатысты, сондықтан да ол көмекші етістік туралы жалпы сипаттамада көп жағдайда ескеріле бермейді.

Көмекші етістіктер тобынан бол, ет, қыл көмекшілері өздерінің сөзжасамдық қабілеті арқылы ерекшкленеді. Бұл көмекші етістіктер есім сөздерден етістік жасайды. Бәйбішенің қапысын таба алмай ыза болып отырған (Мүсірепов). Ғалымда бұл жөнінде көп табысқа ие болды (Дарқанбаев). Жақсы атының да болмағанын арман етеді (Нұршайықов). Кітапты өзі оқығанын қанағат қылмай... (Әуезов). Бұл мінезің өзіңді әуре етер (Қозып Көрпеш). Осы мысалдардағы ыза болып дегенді ызаланып, ие болды дегенді иеленді, арман етеді дегенді армандайды қанағат қылмай дегенді қанағаттанбай, әуре етер дегенді әурелер деген туынды түбір етістіктерімен ауыстыруға әбден болады. Олай болатын себебі, бұл мысалдардың алғашқыларында есім сөзден көмекші етістік арқылы етістік жасалған, екінші сыңарларында есім сөзден жұрнақ арқылы туынды түбір етістік жасалған. Екеуінде де есім сөзге қимыл мағынасы қосылған. Сондықтан ыза болу мен ызалану, ие болу мен иелену, арман ету мен армандау, қанағат қылу мен қанағаттану, әуре ету мен әурелеу мағынасы жағынан бірдей. Сонда бұл мысалдарда есім сөзге қимыл мағынасын бірде көмекші етістік, екіншіде етістік жасаушы жұрнақ қосып тұр. Анығырақ айтқанда, есім сөзден етістік бірде аналитикалық тәсіл арқылы, бірде синтетикалық тәсіл арқылы жасалған. Олай болса, есім сөзге көмекші етістік қимыл ағынасын қосып, оны етістікке айналдырған. Сондықтан да олар құранды етістік аталып жүр.

Бұл қызметті кез келген көмекші етістік атқара алмайды, тек белгілі көмекші етістіктер ғана осы қызметті атқара алады. Олар: бол, ет, қыл көмекші етістіктері. Осы көмекші етістіктердің есім сөзді етістікке айналдыруын олармен мағыналас туынды түбір етістіктермен салыстыру арқылы олардың мағына бірлігін тануға болады. Олардың біразын салыстырып көруге болады: алаң, алаң бол, алаң ет, алаң қыл- алаңда, арманда бол, арман ет, арман қыл-арманда, әбігер бол, әбігер ет, әбігер қыл-әбігерле, әзір бол, әзір ет, әзір қыл-әзірле, әуре бол, әуре ет, әуре қыл-әуреле, әшкере бол, әшкере ет, әшере қыл-әшкереле, ие бол, ие ет, ие қыл-иелен қуат бол, қуат ет, қуат қыл-қуаттан, құмар бол, құмар ет, құмар қыл-құмарлан, құштар бол, құштар ет, құштар қыл-құштарлан, ойран бол, ойран ет, ойран қыл-сақтан, таң бол, таң ет, таң қыл-таңдан, ыза бол, ыза ет, ыза қыл-ызалан.

Бұл келтірілген әр құранды етістіктермен туынды етістіктердің мағыналас екені анық байқалып тұр. Сонымен бірге бол, ет, қыл көмекші етістіктерінің құранды етістік жасау қызметінде ортақ белгілердің бәрі де көрініп тұр. Оны үш көмекші етістіктің құранды етістік жасаудағы жалпы қасиеттерімен, белгілерімен бірге, аздаған әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері де байқалады.

Бұл көмекші етістігі арқылы жасалған құранды етістіктерде салт етістік мәні бары байқалады: сен адам бол, сен сері бол, сен азат бол сияқты құранды етістіктер субъектінің өзіне өзі жасайтын қимылды білдіретіні анық.

Ал әбігер ет, әзір ет, әуре ет сияқты мысалдарда объектіге жасалатын қимыл екені байқалады. Біреуді әбігер ет, әуре, әзір ет деген мағына анық көрініп тұр.

Қыл көмекші етістігі арқылы жасалған құранды етістіктер де субъектіге де, объектіге де жасалатын қимылды білдіреді.

Мысалы, маған жақсылық қыл, жәрдем қыл, оны адам қыл, оны өзіңе бала қыл т.б. тілде осы құранды етістіктердің соңғы мағынасы жиі кездеседі.

Қазіргі тілімізде осы қызметте ең жиі қолданылатын көмекші етістік-ет. Көне кезеңдерде қыл көмекші етістігінің қызметі белсенді болған.

Бұл көмекші етістіктер арқылы жасалған құранды етістіктер сөйлемде етістік жүйесі бойынша түрленеді: ие етті, ие еткізді, ие еткізеді т.б.

Жазда көмекші етістігі

Жазда-тек қана көмекшілік қызметте қолданылытын етістік, оның толық, негізгі мағынада қолданылуы тілде жоқ, яғни тұрақты көмекші етістік. Бұл етістіктің де көне кездерде лексикалық мағынасы болған.

Жазда көмекші етістігі тілде қимылдың өту сипаты категориясының көрсеткішіне жататын й жазда аналитикалық форманты болып қалыптасқан. Й жазда аналитикалық форманты жетімсіз қимылды білдіреді. Жетімсіз қимыл деп қимылдың жасалуға жақындап барып, тіпті жартылай жасалып аяғына жетпей тоқтауын үзілуін білдіруі аталады. Құлай жаздады, жығылы жаздады, кетіп қала жаздады т.б.

Бұл қимыл субъектінің өздігінен әдейі жасайтын қимылы емес, қимылдың жасаудыбастап, оны субъекті өздігінен тоқтатпайды. Қимыл кездейсоқ себептердің әсерінен, көбіне субъектінің ырқынан тыс кездескен себептердің әсурінен аяқталмай тоқтайды.

Қимылдың жасалуының бұл тәсілі- түркі тілдеріне тән құбылыс. Мысалы, башқұрт тілінде: йоқлай яззы, йығыла яззым; өзбек тілінде: улар ёзди, йиқила ёзды; татар тілінде: киттә язды, егыла язды түрінде қолданылады.

Бұл формант өте белсенді, салт, сабақты етістіктерді талғамай тіркесе береді. Мысалы: Өзін өлтіре жаздаған Мекешке сүйсінеді (Мүсірепов). Қыз отқа құлай жаздап, әрі шошып, әрі ашуланып, булыға жаздады (Әуезов).

Аузекі тілдебұл форманттың мағынасын басқа жолмен, түрлі тіркестермен беру де кездеседі. Мысалы, кетуге аз-ақ қалдым, ф

Бұл формант тіркескен етістік болымсыздық жұрнақты қабылдамайды, ол осы форманттың мағынасына байланысты. Й жазда формантының өзі болымсыздық мағына береді, сондықтан ол формант бар сөзге болымсыздық жұрнақтың қажеті жоқ. Осы формантты қабылдаған аналитикалық етістік етістіктің түрлену жүйесімен толық түрлене бермейді. Ондай тұлғадағы етістік тілде көбіне, жедел өткен шақ, кейде ауыспалы шақ пен бұрынғы өткен шақ тұлғаларында кездеседі. Мысалы: Жалт қарап еді, есінен тана жаздады (Майлин). Қайық бұлтаңдағанда, ауып қала жаздады «Мүсірепов». Мен түгілі атақты адвокат Ақбаев, Дүйсенбаевтар бір сөз үшін айдалып кете жаздаған (Мүсірепов). Мал-мүлкі сатылып кете жаздапты (Мұқанов).

А. Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі»

Бол, ет, қыл етістіктерінің көмекшілік қызметі

Бұл үш етістік әрі жетекші, әрі көмекші болып қызмет атқарады. Үшеуінің мағыналарында да, түрлену жүйелерінде де, функцияларында да, ортақ сипаттар болумен қатар, бір-бірінен ерекшкленетін өзгешеліктері де бар. Бірақ бол етістігі өзінше бір басқалау да, ет, қыл көмекшілері өзара бірыңғайлау. Дегенмен бұлардың қай-қайсысы болсын есімдермен тіркесе қойып, құранды етістік жасауға аса бейім тұрады және сондай тіркесте өте жиі ұшырайды. Осы өзгешеліктерінен болу керек, әдетте, олардың жетекшіліктерінен гөрі, көмекшілік қызметтері басымырақ сияқтанып көрінеді. Мысалы:

Адам бол адам ет адам қыл

Алаң болма алаң етпе алаң қылма

Дайын бол дайын ет дайын қыл

Мәз болды мәз етті мәз қылды

Қарық болды қарық етті қарық қылды

Қорған болды қорған етті қорған қылды

Осы және осы сияқтанған мысалдардан бұл үш етістіктің құранды етістік жасауда әрі ең негізгі, әрі өте өнімді, әрі тіпті жиі қолданылатын сөздер екені анықталады (Соңғы кезде үш етістіктің қатарына істе (іс+те) деген етістік ене бастағанын ескерте кеткен жөн).

Сонымен бірге, осы мысалдардан бұл үш етістіктің бір-бірінен ажырайтын мағыналық ерекшкліктері барлығы да бағдарланады. Ол- табиғи құбылыс, өйткені егер олар мағыналары жағынан да, қызметтері жағынан да дәл бірдей, барабар я тең болса, тілде «босқа» жарысып жүрмеген де болар еді. Ал олардың мағына жағынан абсолютті тең еместігі, әрқайсысына тән өзіндік сипаттарынан да түседі. Мысалы: абай бол (абайла), сақ бол (сақтан), оқып бол, айтқан бол... деп қолдануға болғанымен. Абай ет, сақ қыл, оқып ет, айтқан қыл деуге болмайды. Бұлардың осылайша ажырауы, әрине, мағыналарының ерекшкліктеріне, соған лайық қалыптасқан тіркесу қабілеттеріне байланысты. Демек, бұдан сөз-сөздің өздеріне тән мағыналық аясы, қолданылу өрісі болатыны аңғарылса керек.

Бұл үшін уөмекші етістік арқылы жасалатынқұранды етістіктер бір күрделі сөз ретінде жұмсалатындықтан, етістікке тән парадигмалық формалардың бәрі де оларға жалғана береді, сондай-ақ олардан тиісті форманттар арқылы аналитикалық (сараламалы), перифразалы (суреттемелі) етістіктер жасала береді. Мысалы:

1). Алаң бол алаң ет алаң қыл

алаң болады алаң етеді алаң қылады

алаң болған алаң еткен алаң қылған

алаң болар алаң етер алаң қылар

алаң болатын алаң ететін алаң қылатын

алаң болғалы алаң еткелі қылғалы

алаң болма алаң етсе алаң қылса

алаң болмашы алаң етпеші алаң қылмашы

2). Алаң бола көрме алаң ете көрме алаң қыла көрме

алаң бола қалды алаң ете қалды алаң қыла қалды

3). Алаң болатын еді алаң ететін еді алаң қылатын еді

Алаң болған екен алаң еткен екен алаң қылған екен

алаң болғысы келмейді алаң еткісі келмейді алаң қылғысы т.б.

Сонымен, бол, ет, қыл (істе) етістіктерінің басқаша, демек, бұлардың ең негізгі және дыбасты қызметі-есімдерден құранды етістіктер тудыру. Олардың бұл «мамандығын» өзге көмекшілер атқара алмайды. «Бол», «ет», «қыл» етістіктерінің жәрдемімен жасалған құранды етістіктердің соңғы компоненті түрленіп, саралама, суреттеме етістіктер жасалуымен қатар (қызмет ете көріңіз, қызмет көрсетсе екен т.б.), лексикаланған, идиомаланған тұрақты етістіктер көп қалыптасқан.

№53 - Қалып етістіктері

Қазіргі тілімізде отыр, тұр, жатыр (жат), жүр деген қалып етістіктері тікелей жіктеліп, қолданылады. Қалып етістіктері тек тікелей жіктеле апу жағынан ғана емес, басқа да сипаттары жағынан ерекшеленеді: 3-жақ жіктік тұлғасы мен бұйрық райдың 2-жақ тұлғасы сәйкес келеді: ол отыр - сен отыр, ол тұр - сен тұр, ол жүр - сен жүр, тек жатыр етістігі ғана 3-жақта ол жатыр болып, бұйрық райдың 2-жағында сен жат болып беріледі.

Сондай-ақ қалып етістіктері есімдерше, етістік тұлғаларының ішінде есімдерше жіктеледі.

Мен отырмын, тұрмын, жатырмын, жүрмін, көрермін;

Сен отырсың, тұрсың, жатырсың, жүрсің, көрерсің;

Сіз отырсыз, тұрсыз, жатырсыз, жүрсіз, көрерсіз;

Ол отыр, тұр, жатыр, жүр, көрер.

Біз отырмыз, тұрмыз, жатырмыз, жүрміз, көрерміз;

Сендер отырсыңдар, тұрсыңдар, жатырсыңдар, жүрсіңдер, көрерсіңдер;

Сіздер отырсыздар, тұрсыздар, жатырсыздар, жүрсіздер, көрерсіздер;

Олар отыр, жатыр, тұр, жүр, көрер. Қалып етістіктерінің мұндай ерекшеліктері олардың түбір тұлға емес екендігінен болып отыр. Қазіргі кезде түбір деп айтылып жүргенмен, етістіктің белгілі формалары негізінде қалыптасқан да, онда сол формалардың грамматикалық қасиеті қалып қойған. Жатыр етістігінің жат түрінде қолданылуы оның түбір емес екендігін көрсетеді. Сондай-ақ отыр етістігі ол тұр - ол турар тұлғасынан қалыптасқандығы белгілі. Ал тұр мен жүрде, етістіктің тұрұр және жүрүр тұлғаларынан қалыптасқан, кейін соңғы -ұр, -үр қосымшасы түсіп қалғанмен, оның грамматикалық қасиеті, процессуальдық мәні сақталып қалудың нәтижесінде қалып етістіктері осындай ерекшеліктерге, яғни әрі түбір тұлға ретінде 2-жақ бұйрық рай тұлғасымен омоним форма құрап, әрі процессуальдық мәні сақталып, осы шақтың (нақ осы шақгың) негізгі грамматикалық көрсеткіші болып саналып, 3-жақ жіктік жалғау тұлғасында, нөлдік формада жұмсалуға ие болған.

Сонда қалып етістігінің осы мәндері бір тұлғадағы ерекшеліктері ме? Дегенсұрақ туады.

Қалып етістіктерінің осындай әр түрлі мәндері бар бір ғана тұлғасының көрінісі емес. Мысалы, тұр - түбір десек, сен тұр - бүйрық райдың 2-жағы (жекеше, анайы түрі), ол тұр - 3-жақта жіктеліп қолданылған, бұлардың мағыналары қандай әр түрлі болса, формалары да сондай әр түрлі, түбірден басқасы - әр грамматикалық категорияның нөлдік формалары.

(Оразов М. Қазақ тіліндегі қалып етістіктері. Алматы, 1980. 176 б.)

Қалып етістіктері. Тілімізде адамзаттың амал-әрекеті, табиғи күй жағдайлары тұр, жатыр, жүр, тұр етістіктері арқылы беріледі. Олар тіл ғылымында қалып етістіктері деп аталатыны белгілі. Осы төрт етістіктің формаларындағы, функцияларындағы, семантикалық реңктеріндегі нәзік айырмашылықтарды, бәріне ортақ бірыңғай ерекшеліктерді қазақ тіл білімінде Қ.Жұбанов, А.Байтұрсынов, Н.Т.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ы.Маманов, А.Ысқақов, С.Исаев, М.Оразов, Т.Қордабаев, Н.Оралбаева, З.Оспанова т.б. белгілі ғалымдар өз еңбектерінде көрсетіп, айтып кеткен. Сондықтан біз қарастырып отырған тақырып бұрын соңды айтылмай, зерттелмей келген тың мәселе емес, оның негізгі белгілері, ерекшеліктері анықталған. Біздің мақсатымыз қалып етістіктері Ы.Маманов зерттеулерінде қай тұрғыдан қарастырылды, осы тақырыпты сөз игі әсері қандай болды, бүгінгі таңда оның маңыздылығы неде деген сұраулардың басын ашу болып отыр.

Алғашқылардың бірі болып бұл төрт етістіктің өзіндік ерекшелігін таныған ғалым – профессор Қ.Жұбанов қалып етістіктерінің әрқайсысының беретін лексикалық, семантикалық мағыналарына қарай оларды дәл осы шақтың төрт түріне бөліп қарастырады. Ғалым сыпат категориясына нақты тоқталмағанмен, істің жүру процесін білдірудегі осы төрт етістіктің көмекшілік қызметін аңғара білген деп есептейміз [11, 352 б.].

А.Байтұрсынов қалып етістіктерін көмекші етістіктер қатарында қарап, оның болымды түрінің жіктелуі басқа етістіктерден өзгеше екендігін, яғни жіктік жалғауы оларға тікелей жалғанатынын, ал болымсыз формада келдгенде қалып етістіктері басқа етістіктер сияқты жіктелетінін, яғни тікелей жіктелмейтінін байқаған [12, 244-245 б.].

Н.Т.Сауранбаев «Қазақ тіліндегі көсемшелердің семантикасы мен функциясы» еңбегінде (1942) күрделі етістіктердің жасалуына тоқталады. Толымды, толымсыз көмекші етістіктерді нақты атамағанмен, жатыр, отыр етістіктерінің көсемше формалы негізгі етістікке тіркесіп, көмекшілік қызмет атқаратынына бірнеше мысалдар келтірген.

С.Аманжолов негізінен шақтық мағына осы төрт етістіктің өз ішінде, бүтін тұлғасында болатындығын айтса (1994), аталған төрт етістіктің грамматикалық мағыналарын орыс тілімен салыстыра зерттеген ғалымдарымыздың бірі Ш.Х.Сарыбаев олардың есімдерше жіктелуін, шаққа, жаққа қатысын т.б. алғаш танып, дұрыс нұсқау берген (1939). М.Оразовтың «Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктері» (1980) атты монографиясында аталған етістіктердің морфологиялық құрылымында туған тұл,алық, мағыналық өзгерістергі және әбден орныққан формаларына тарихи, ғылыми тұрғыдан талдаулар жасалады. А.Ысқақов пікірлерін сараласақ (1991), басқа авторлар пікірінен онша алшақ еместігін байқаймыз. Ғалым қалып етістіктерінің негізгі мағыналары мен қызметтерін атқарумен бірге, амал-әрекеттің даму кезеңін (фазасын), өту сипатын білдіруге дәнекер болса, екінші жағынан, етістіктің нағыз осы шақ категориясын құрауға негіз болады дейді. Бірақ ғалымның өзіндік көзқарасы да жоқ емес. Оған сыпат категориясының синтетикалық түрін атауға болады. Сондай-ақ ғалымның сыпат категориясын үшке бөліп (қимылдың басталуы, жүріп жатуы, аяқталуы), олардың формаларын көрсетуі ғылым үшін жаңалық деп білеміз.

(ШӘРІПЖАНОВА ҒАЛИЯ ҒАБДОЛЛАҚЫЗЫ)

(Қазақ тілі морфологиясы жөніндегі ілімдердің қалыптасуы мен дамуы,

Ы.Е.Маманов еңбектері негізінде)

№54 - Сөз таптарының заттануы

Сөздер қолданыста, сөйлемде бір-бірімен түрлі қатынасқа түседі, сондай қатынаста сөз таптарының бір-бірімен алмасу , бір-біріне ауысу процесі де болып тұрады. «Сан есім мен сын есім қолданыста заттанып (субстантивтеніп) қолданыла алатын сөз таптары. Субстантивтену - контекске байланысты құбылыс, ол зат есімге көшу емес. Міне, бұл сөз таптарының зат есім сөздер екенін білдірмейді» -дейді ғалым Н.Оралбай. Сын есімнің көптеліп, септеліп, тәуелденіп келіп, зат есімге ауысып, заттанып қолданылуы субстантивтену процесі деп аталады. Сын есім мен зат есім тек лексика-семантикалық жағынан ғана емес, қолданылу ерекшелігі қабілеттілігі жағынан да ажыратылады. Кейде заттың сындық, сапалық т.б белгісін білдіретін сын есімдер әдеттегі қолданылу қалпынан ауытқып, заттың атауы ретінде де жұмсала береді Ондай жағдайда зат есім түсіріліп айтылып, сын есім сол түсірілген з.е қызметін атқарып, заттық мағынады қолданылады. Демек, субстантивтенген сөздердің мағыналары кеңи түседі, әрі өзінің негізгі қызметін атқарып, әрі жаңа заттық мағына үстеледі.Мысалы: Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат.Бұл мысалдардағы заттанған сын есімдердің қасына анықталушы сөздердіқойған жағдайда , қайтадан сындық сипатқа ие болып, анықтауыштық қызмет атқара алады. Алайда сын есімдердің заттану процесі біркелкі емес, кейбір сын есімдер біржола заттанып кетеді. Олар: жас, бала, ауру, жүдеу, бай, кедейт.б.Бұлар заттық мағынада қолданылғанымен қоса сапалық мағынада да кездеседі. Мысалы: Көп ішінен салпы ерін бала жігіт шықты.

Жоғарыда аталған сын есімдердің әрі заттық, әрі сындық мағына білдіруінің негізгі себебі о бастағы зат есімнің атрибутивті қолданылумен байланысты. Мұндай қолданыс тілде анықтауыш деп аталатын синтаксистік қызметтегі сөйлем мүшесін қалыптастырған, ал бұл син-к қатынастың тұрақтануы тілдің морфологиялық құрылымында сын есімнің дербес грамматикалық топ ретінде қалыптасуына негіз қалады.

Сын есімнің заттануын Н.Оралбай екіге бөледі: контекстік заттану және лексикалық заттану. Контекстік з. Деп белгілі контексте ғана заттық мағынаға ие болатын сын есімдер аталады. Мыс: Білімдіден үйрен, жақыныңды сыйла.

Сын есімдердің кейбір түрлері бара бара заттық лексикалық мағынаға көшкен. Мысалы: байдың малы,жастың ісі

№55 ???

№56

Сөз және оның мағыналық ерекшеліктері.

А. Ысқақаов «қазіргі қазақ тілі». Кітабынан.

Сөз – дегеніміз қыр сыры мол күрделі тілдік категория.сөздің мағыналық дыбыстық шығу төркіні даму тарихы қолданылу ерекшелігі жасалу жолы өзгерілу жүйесі және басқа алуан жақтары бар.

Тіл ғылымыынң әр саласы сөзді әр тұрғыдан қарап тексерді. Мысалы сөзжің дыбыстық жағынанбелгілі бір дыбыстық комплекс арқылы айтылатынынан сол дыбыстық комплекс арқылы құлаққа естілетінінен байыптаймыз. Сөздің осындай дыбыстық жақтарымен байланысты мәселелерін зерттеу фонетика тарауынын міндеті.

Белгілі бір ұғымнын атауынретінде қолданылатын дыбыстық комплексті сөз деп атаймыз.

Әрбір сөздің бір бірімен тығыз байланысты екі жағы бар: сөздің сыртқы дыбыстық жағы,сыртқы дыбыстық жамылғыш. Екіншісі сол дыбыстық жамылғыш арқылы айтылатын не ұғынылатын ішкі мазмұны мағына жағы. Сөздің сыртқы дыбыстық құрамы мен ішкі мағынасы үнемі бірлікте болады.

Сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналары.

Әрбір сөздің өзге сөздермен қарым қатынасқа түспей, жеке дара тұрғандағы нақтылы я негізгі мағынасы әдетте лексикалық я тура мағына деп аталады.мысалы: тас,ағаштопырақ деген сөздерді алсақолардың әрқайсысы әрі нақтылы әрі жалпы атау.өйткені ағаш деп көз алдымыздағы белгілі бір нақты ағашты да сондай ақ жалпы ағаш атаулыны да атай береміз.

Тілдегі сөздерді олардың жүйесін даму жолдарын, жеке сөздердің лексикалық мағыналарын, сөздердің шығу тарихы мен мағыналарының дамуы қолдану өзгешеліктерін лексикалогия ғылымы тексереді.

Лексикалық мағыналары басқа басқа сөздерді әрі қарай топшылай түсіп, топ топқа бөліп, олардың әр тобына тән жалпы және жалқы сипаттарын анықтауға болады. Мысалға: тас, ағаш, топырақ сөздерін бір ғана топқа жатқызып зат есімдер деп грамматикалық жағынан топшылауымызға болады.

Екінші сөзбен айтқанда сөздерді грамматикалық топтарға бөлу рәсімі оларға грамматикалық тұрғыдан қарап мағыналарын ашып соған сәйкес категориялық сыр сипаттарын анықтаудан туған.мысалы: кен асылы жерде сөз асылы еледе деген сөздердің лексмкалық мағыналырында айырмашылық бола тұрса да , бұл сөздерде грамматикалық мағыналарында өзара іштей әлдеқандай жалпылық бар. Мысалға жалпылық барлығын аңғру қиын емес жерде елде сөздерінің бәріне тән жалпы грамматикалық мағына жатыс септік жалғауы арқылы байланысқан.

Сөздің лексикалық мағынасына тікелей байланысатын, осындай жалпы грамматикалық мағыналарын білдіретін формаларды граматика ғылымы зерттейді.

Лексикалық мағына да грамматикалық мағына да бір сөздің бойында жарыса өмір сүре береді. Мысалы: Көршіні көрші шақырады дегендегі үш сөйлемді алсақ, алғашқы екі сөздің лексикалық мағынасы бір де, соңғы сөздің лексикалық мағынасы басқа. Алғашқы екі сөздің лексикалық мағыналары бір болған мен грамматикалық мағыналарында өзгешелік те бар.бұл екеуінің грамматикалық мағыналарындағы жалпы ұқсастық мыналар:екеуі де зат есім екеуі де жекеше мағына білдіреді. Ол екеуінің грамматикалық мағыналарындағы өзгешелік сол екі сөздің сыртқы түрлеріндегі айырмашылыққа байланысты. Әрине көрші деген сөзден көршінің деген сөздің бөлшегі артық. Осы артық бөлшек екінші сөздің сыртқы түріне ғана емес грамматикалықт мағынасына да өзгешелік енгізіп тұр. Демек көршіні деген сөзде грамматикалық мағынасынан басқа табыс септігінін мағынасы да бар. Екі сөздің сөйлем мүшелік қызметі қызметі жағынан құралатын грамматикалық жағы да ажырап , біреуі сөйлемнің бастауыш көрші, екіншісі сөйлемнің толықтауышы көршіні болып тұр. Соңғы шақырды деген сөздің де бірнеше грамматикалық мағынасы бар. Бұл сөз етістік, ол әрі өткен шақтын мағынасы, әрі үшінші жақтын мағынасы.

Осы талдаудан мынадай қағидалар туады. Сөз мағынасы жағынан ғана емес, құрамы жағынан да аса күрделі категория. Сөз қолданғанда әәр алуан тұлғалық өзгеріске ұшырап түрленіп отырады. ондай өзгеріс әсіресе сөздің морфологиялық құрамында болып олтырады. Осындай тұлғалық өзгеріске орай, сөздің бірде лексикалық мағынасы өзгерсе бірде семантикасы ьасқа реңкке көшеді. Сонымен қатар осындай өзгерістерге байланысты сөздің грамматикалық мағынасы да түрленеді.

Сөздің әрбір грамматикалық бөлшегінің өзіне тән көрсеткіші болады. Грамматика сөзді тексергенде фонетикаға да лексикаға да сүйенеді олармен тығыз байланыста отырып сөдің сырын ашады.

Н Оралбай. «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы»

Грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасымен бірге, оған қосыла жүріп байланысты ойды білдіру қызмет атқарады. Сөздің лекс икалық мағынасы мен грамматикалық мағынасының мынандай ерекшеліктері бар.

Сөздің лексикалық мағынасы түбір сөздер арқылы беріледі. Мысалы: қағаз, күн, ай,көз, жүзік т.б. ал грамматикалық мағына түрлері грамматикалық көрсеткіштер арқылы түбір сөзге үстеледі. Мысалы: қағаздар бұл сөздегі көптік мағына көптік жалғау арқылы берілген. Жалпы грамматикалық мағына сөйлемдегі сөз атаулының құрамында үнемі болатын басқа грамматикалық мағыналармен бірге жарыса, қабаттаса жүретін , қолданылу аясы кең мағына.

Жеке грамматикалық мағына сөйлемдегі сөздердің басқа сөздермен қандай грамматикалық қатынасқа түсуіне байланысты бір сөйлемде қолданылсы, екінші сөйлемде кездеспеуі мүмкін. Демек жеке нрамматикалық яғни категориялық грамматикалық мағынаның қолданылу аясы жалпы грамматикалық мағынадан әлдеқайда тар.

«Қазақ граматикасы»

Сөз ұғымды білдіріп соның тілдік көрсеткіші. Сөз алдымен лексикалогияның тікелей және басты обектісі бар. Өйткені тілдегі сөздік құрам оның баюы дамуы, сияқты сөздің тікелей басындағы қасиеттері лексикалогия саласында қаралып шешімін табады. Сондай ақ сөз сөзжасам саласының да тікелей обектісі .

Ал, грамматика гректің оқи алу, әріп жазу білу деген сөзінен қалыптасқан болса. Сөздердің бір бірімен тіркеске түсіп сөйлем құрау сияқты қасиеттері қарастырылады. Грамматиканың бір саласы морфология сөздердің грамматикалық сипатын зерттейді. Ал синтаксис сөздің грамматикалық мағыналарын олардың берілу жолдарын түрлену жүйесі мен ерекшеліктерін қарастырады.

Сөздің бар сипаты оның қолданысында сөйлем ішінде айқындалатын сияқты дыбыстардың да бар қасиеті сөз құрамында қолданылуы арқылы айқындалады. Сондықтан да сөз фонетикаға да қатысты. Міне осы қасиеттері негізінде сөзді өте күрделі тілдік еденица, өйткені ол тілдің мәнді, мағыналы бөлшегі және сөйлем құрауға негіз болатын тілдік еденица.

Қ. Жұбанов қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.

Сөзді екі мағынада қолданамыз:

Жазылған сөйленген сөздің бәрін сөз дейміз. Мысалы: Қатесі көп болғансын, жазғанның сөз болмай шығыпты.

Нәрсенің атының бірі өзін ғана сөз дейміз. Мысалы: жер жүзінің пролетарлары, бірігіңдер.дегенде төрт сөз бар.

Грамматикада сөз дегенді көбінесе осы соңғы мағынада қолданамыз. Айырып айтқымыз келсе бұл соңғы мағынасындағы сөзді жеке сөз дейміз.

Жеке сөз заттың бір белгісінің аты. Мысалы: балла тас үй, деген сөздердің әрқайсысы бір бір заттың аты.

Сөйлегенде жеке заттың немесе заттың белгілерінің өзді өзіне ғана айтқымыз келсе үй, тас, бала.деп айырым сөздер деп айтамыз. Әрбір сөз осыла й айырым айырым айтуға келеді.

Сөз деген зат біткеннің бәрінің аты емес әр елдің өзінің білген затының білген құбылысының ғана аты. Білінген нәрселерге қойылған атты сөз дейміз.

№57 - Аналитикалық форманттар, көмекші етістіктермен арақатынасы.

(Н.Оралбаева). Грамматикалық категориялардың мағынасын білдіретін көрсеткіштердің бір түрі- аналитикалық форманттар. Аналитикалық форманттар тілдің грамматикалық құрылысынан бірсыпыра орын алады. Аналитикалық формант деп қосымша мен көмекші сөзден құралып, бір грамматикалық мағына беретін тілдік бірлік аталады. Мысалы, Айттым боз қасқа,- деп кәрі әкесі еңіреп жіберді. Аспанға атылған аңғал асау енді тісін қаршылдатып, болат ауыздықты шайнап тұр. Сен әртіс бола аласың. Осы мысалдардағы шайнап тұр, еңіреп жіберді, бола аласың деген етістіктердің құрамында –п жіберді, -п тұр, -а ал аналитикалық форманттар қолданылған. Олардың әрқайсысы әр түрлі грамматикалық мағына білдіретін, әр түрлі грамматикалық категорияның көрсеткіштері: -п жіберді- қимылдың тез, бірден болғанын білдіретін формант, ол- қимылдың қалай жасалғанын білдіретін қимылдың өту сипаты категориясының форманты, -п тұр- форманты- нақ осы шақтың форманты, -а ал- мүмкіндік модальдығының форманты, ол қимылды жасау субьектінің қолынан келетін, яғни қимылды жасауға субьектінің мүмкіндігі барын білдіреді. Бұл мысалдар әр аналитикалық форманттың өзіндік мағынасы барын, ол мағынаның әр түрлі категорияға қатысты болатынын дәлелдеді. Аналитикалық форманттың құрамы қанша күрделі болса да, ол қолданыста бір ғана мағына береді, яғни аналитикалық формант тұтас бір мағынаны білдіреді.

Аналитикалық етістікті жасауда көмекші етістіктің қызметі ерекше. Көмекші етістік болмаса, аналитикалық етістік те жасалмайды. Сол себепті аналитикалық етістіктің негізгі белгілері болып танылатын аналитикалық форманттар көмекші етістікпен тікелей байланысты.

Жалпы, көмекші етістіктердің қызметтерін тани білу, олардың ерекшеліктерін, сипаттарын ажырата білу- қазақ грамматикасының аса бір қызық та, қиын да, маңызды мәселесі.

Көмекші етістіктердің саны аз болғанымен, тілімізде атқаратын қызметі орасан зор. Олардың қызметі арқасында, мағыналары қаншалықты олқы бола тұрса да, мағынасы толық дербес арқылы сөз білдіре алмайтын неше алуан өте нәзік семантикалық, грамматикалық абстрактілі мағыналар жасалып я беріліп отырады. Мысалы: шөлдеп кеттім және шөлдеп қалдым, серпіп жіберді және серпіп тастады, бере салдым және бере қойдым, жығылып кете жаздадым және жығылып қала жаздадым...деген етістіктердің бір-бірінен ерекшеленетін нәзік реңктерін тек көмекші етістіктердің жетекші етістіктерге үстейтін мағыналарынан ғана ажыратуға болады.

(А.Ысқақов). Көмекші етістіктердің қолданылу шеңбері де, жетекші етістіктерге қосатын семантикалық үлестерде, түрлену жүйесі және басқа сипаттары да бәрінде бірдей емес. Солай болғандарымен де, ортақ сипаттарын ескере отырып, оларды ең әуелі толымды көмекшілер және толымсыз көмекшілер деп екі салаға бөліп қарауға болады.

Толымды көмекші етістіктерге бір жағынан, негізгі лексикалық мағынасын толық сақтап, дербес грамматикалық функцияларын түгелдей атқарып, етістік атаулыға тән парадигмалық формалардың бәрін қабылдап, жазба тілде де, сөйлеу тілінде де дербес сөз мүше ретінде қолданыла беретін, солай бола тұра, екінші жағынан, аналитикалық етістік құрамында тиісті жетекші етістікке белгілі дәнекер арқылы тіркесіп, оған қосымша абстракты мағына үстейтін бір алуан етістіктер жатады. Олар: ал, бар, бер, баста, бақ, бол, біт, жатыр, жүр, жөнел, жібер, кел, кет, көр, қал, қара, қой, сал, таста, тұр, отыр, өт, шық, де, қыл, ет.

Толымсыз көмекші етістіктерге еді, екен, емес сөздері жатады. Еді көмекшінің дәнекерлігі арқылы арқасында тілімізде өткен шақ мағыналарын білдіретін мынадай аналитикалық форманттар қалыптасқан: -ып еді (айтып еді), -қан еді (айтқан еді), -атын еді (айтатын еді), -ар еді (айтар еді), -са еді (айтса еді), -са игі еді (айтса игі еді), -а,-е,-й (бара жатыр, келе жатыр), т.б.

Екен көмекшінің қатынасымен күрделі өткен шақ категориясын жасайтын мынадай аналитикалық форманттар қалыптасқан: -ған екен (барған екен), -атын екен (баратын екен), -ады екен (барады екен), -са екен (барса екен), -ар ма екен? (барар ма екен?), - ып па екен? (барып па екен?), т.б.

Бұл көмекші етістіктерде семантикалық реңкті ажырату жағынан ғана болмаса, тіркесу жүйесі, жұмсалу реті және қызметі жақтарынан өзге аналитикалық форманттардан ерекшеленетіндей айырмашылық табылмайды.

(Қазақ грамматикасы). Көмекші етістіктер грамматикалық дамудың нәтижесінде грамматикалық қызметке көшіп, грамматикалық көрсеткішке айналғандықтан, олар сөйлемде толық мағыналы етістікке көсемше, есімше жұрнақтары арқылы тіркесіп, оған грамматикалық мағыналар үстейді. Мысалы: Бір түйе жас көзімнен ыршып кетті. Аш есікті, сен ол қызды жасырып алмайсың. Осы мысалдардағы грамматикалық мағыналы көзімнен, ыршып кетті, есікті, қызды, жасыра алмайсың деген түрлі формадағы сөздерді алып қарайық. Көзімнен дегенде жастың шыққан жерін –нен шығыс септік жалғауы білдіріп тұр, онда грамматикалық мағына қосымша арқылы берілген; ыршып кетті дегенде ыршу қимылының тез жасалуын –ып көсемшесі арқылы тіркескен кет көмекші етістігі білдіреді; есікті, қызды дегенде қимылдың обьектісі мағынасын табыс септік жалғауы білдіреді; жасыра алмайсың дегенде қимылды жасау мүмкіндігінің жоқ екені етістікке –а жұрнағы арқылы тіркескен алма көмекші етістігі арқылы білдірілген.

Қазақ тілінде аналитикалық формалы сөздің құрамы негізінен төмендегідей:

1. Дербес сөз+қосымша+көмекші сөз (өсіп кетті);

2. Дербес сөз+көмекші сөз (жүр еді);

3. Көмекші сөз+дербес сөз (өте жақсы);

Аналитикалық формалы сөз сөйлемде бір сұраққа жауап беріп, бір сөйлем мүшесі болады. Мысалы, Ол оқып жүр дегенде жүр- сөйлемнің баяндауыш мүшесі. Сол сияқты аналитикалық формалы сөз тіркесінің де бір сыңары, бір мүшесі болады. Мысалы, Ол үйде оқып отыр дегенде үйде оқып отыр бір сөз тіркесін жасайды. Осы сөз тіркесінің бір сыңары- үйде, екінші сыңары- оқып отыр.

Сөздің аналитикалық формасы төмендегідей белгілер арқылы танылады:

1.Сөздің аналитикалық формасы белгілі бір грамматикалық категорияның жүйесіне, тарамына ену керек.

2.Әрбір аналитикалық формалы сөз лексикалық мағынаға қоса грамматикалық мағына береді.

3.Сөздің аналитикалық формасын категориялардың тұрақты аналитикалық форманттары жасайды.

4.Сөздің аналитикалық формасы белгілі топтағы сөздің басым көпшілігінен жасала береді. (Қазақ грамматикасы)

№58 - Сан есім және сандық ұғымды білдіретін сөздер.