№1 сұрақ-Септеулік шылау

Септеулік шылаулар шығу тарихы жағынан әуелгі лексикалық мағынасы бар атауыш сөздерден транспозициялық тәсілі арқылы пайда болған туынды тұлғалар болып саналады. Олар тілдің даму эволюциясында біртіндеп барып, бастапқы лексикалық мағынасынан айырылып, қосымшалар жалғану арқылы сіңісу процесі негізінде біріктіріліп, абстрактылы грамматикалық мағынаны иеленген жаңа сөздер құрайды. Қ.Ертаев кейбір түркі тілдерінде септеуліктер жеке сөз табы болатындығын және В.Радловтың еңбегінде қырықтан астам септеуліктер барын сөз етеді. Жалпы тіл білімінде септеулік шылаулар жайлы аффикс және дербес сөз мағынасындағы екі негіздің барын байқаймыз.Бұған қоса категория дәрежесіндегі септеуліктер бойына лексикалық және грамматикалық мағыналарды сіңдіретіндігі және өз алдына жеке сөз табы ретінде қаралатындығы бар.Мәселен, демеуліктер мен жалғаулықтар өздері тіркесетін немесе байланыстыратын сөздердің грамматикалық тұлғасын талдамайды.Атауыш сөздер қай сөз табына жатса да, қай тұлғада тұрса да жалғаулық пен демеуліктер оны елемей тіркесе береді.Септеуліктер олай емес, атауыш сөздердің арнаулы грамматикалық формада тұруын қалап, меңгеріп барып тіркеседі.

Септеулік шылаулар белгілі септік тұлғадағы толық мағыналы сөздермен тіркесіп келіп, оған қосымша (мезгілдік, мекендік, шектік, себептік, мақсаттық т. б.) мән үстеп тұрады да, оны екінші сөзбен сабақтастыра (бағындыра) байланыстырады.

Бұл тұрғыдан келгенде септеулік шылаулар септік жалғауларының білдіретін мағынасы мен атқаратын қызметіне ұқсайды. Септеулік шылаулар мьшалар: үшін, сайын, туралы, арқылы, жайлы, тәрізді, дейін, шейін, қарай, таман, бері, бұрын, бірге, соң, кейін т. б. Олар септеуліктер деп те аталады.

«Қазақ грамматикасы» бойынша:

Септеулік шылаулар сөйлемде екі түрлі- қызмет атқарады. Біріншісі — түбір я белгілі септік (барыс, шығыс, көмектес) тұлғадағы зат есім, есімдік я заттанған сөздермен (сын есім есімше, тұйық етістік т. б.) тіркесіп келіп, оларды екінші сөзге сабақтастыра байланыстырады. Сөйтіп барып, мезгілдік, мекендік амалдық, себептік, мақсаттық қатынастағы сөз тіркесін тудыруға дәнекер болады. мысалы: Мейрам әлдекімге телефон арқылы әмір етті (Ғ. М.). Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап (А). Басқалар бізден үлгі алсын деп жиналыс сайын қанша қақсадым (Ә. Ә.). Жұмыстан кейін жалғыз ғана жан тыныс — осы. (Ғ. Мұст.). Мысалдагы арқылы септеулік шылауы телефон сөзін әмір етті дегенмен амалдық қатынаста, үшін септеулігі мал сөзін тұрман зарлап дегенмен мақсаттық қатынаста, сайын септеулігі жиналыс сөзін қақсадым етістігімен мезгілдік катынаста, кейін шылауы жұмыстан сөзін жан тыныс дегенмен мезгілдік қатынаста байланыстырып, сөз тіркестерін құрап тұр. Екіншісі — септеулік шылаудың біразы бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы құрамында келеді де, сабақтас құрмаластың бағыныңқы сыңары мен басыңқы сөйлемді мезгілдік, мақсаттық, себептік қатынаста байланыстырып тұрады. Мысалы: Қорғана жүрерлік күнәсі болмаған соң, кеудесін жоғары ұстап келе жатыр. (Ғ. М.). Жел қатайған сайын, лебі мұздаған сайын, зымыраған поезд көрдей қараңғы түнге сүңгіген сайын, вагон үстіндегілер бір-біріне жабыса түсті. (С. М.) Мысалдағы соң, сайын септеуліктері мезгіл бағыныңқы сөйлемді басыңқымен байланыстырып тұр. Септеуліктер орыс тіліндегі «предлогтар» деп аталатын көмекші сөздерге жақын. Сөйтіп, септеуліктер өзі шылауында жұмсалып тұрған сөзге косымша мән үстейді әрі оны екінші бір сөзбен сабақтастыра байланыстырып, сөз тіркесін құрайды немесе екі сөйлемді сабақтастыра байланыстырады.

Септеуліктер мынадай тұлғадағы сөздердін шылауында айтылады. 1. Түбір (кейде көптік, тәуелдік) тұлғадағы зат есім, есімдік, тұйық етістік, есімшемен тіркесетін септеуліктер; арқылы, жайында, үшін, туралы, сайын, тәрізді, сияқты т. б.

2. Барыс септіктегі сөздермен тіркесетін септеуліктер: дейін, шейін, таман, қарай, салым, жуық, тарта т. б.

3. Шығыс септіктегі сөздермен тіркесетін септеуліктер: кейін, соң, гөрі, бері, бұрын, әрі т. б.

4. Көмектес септіктегі сөздермен тіркесетін септеуліктер: қатар, қабат, бірге.

Түбір, я негіз тұлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер.

Қазіргі қазақ тілінде түбір, я негіз сөзбен тіркесетін септеуліктер, негізінен, есім сөзден соң қолданылады.

Үшін септеулігі түбір тұлғалы зат есіммен тіркесіп келіп оларға себептік, мақсаттық мағына үстейді. Балалары айран-шалап үшін әлді ағайынға жалшы кетіпті (Әуезов).

Бұл мысалдағы үшін шылауы түбір тұлғадағы есім сөз айран-шалап сөзінен соң, қолданылып мақсаттық мағына үстеп тұр.

Сайын септеулігі зат есіммен және –ған/-ген тұлғалы өткен шақ есімшемен тіркесіп келіп, оларға даралау мағынасын үстейді. Көтеріп көптің көңілін күнде шауып, Жүлде алар жұма сайын туды күнім (Жансүгіров). Бұл сөйлемде сайын шылауы жұма сөзін даралау мағынасында қолданылып тұр.

Сияқты, секілді, тәрізді септеуліктері зат есім, есімдікпен, есімшемен тіркесіп, ұқсату, теңеу мағынасын білдіреді. Рақымбай сияқты жағымтал, Жорға болыстың тағы бір екеуіне көзі түсіп еді, олар да алға түсетін, бой көрсететін сияқты емес (Әуезов).

Сияқты шылауы кейде сөз тудырушы жұрнақтарын қабылдап, сияқтанбай, сияқтанады тұлғасында да қолданылады.

Туралы, турасында, жайлы, жайында, жөнінде септеуліктер зат есіммен, есімдікпен, заттанған сөздермен тіркесіп, белгілі бір іс-әрекет, оқиға жөнінде айтылғанын білдіреді. Брилев бәрімізді жинап, сап алдында сынаудың қорытындысы жайлы қысқаша талдау жасады.

Арқылы септеулігі зат есім, қимыл атаумен тіркесіп, істің, қимылдың амалын, не арқылы іске асқанын білдіреді. Үлкен істі елдің салмақты үлкендері арқылы болмаса, өз беттерімен істеп кете алмайтын (Әуезов).

Бойы, бойымен, бойынша септеуліктері зат есіммен, есімдіктермен және -ған/- ген тұлғалы өткен шақ есімшемен тіркесіп келіп, іс-әрекеттің амал, тәсілін білдіреді. Ежелгі салт, машық бойынша бұл өңірдегі ағайын Зере отырған үйді жатсынған жоқ.

Шамалы, қаралы, шақты септеуліктері сан есіммен тіркесіп, болжалдық мағына береді. Інісі Тектіғұл болса, қайшылықпен он шақты жыл қыршын жас күнін кешіріп еді (Сонда).

Барыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер

Дейін, шейін септеуліктері зат есімдерге, сан есімдерге, есімшелерге тіркеседі. Рақымбайға шейін, күн шартылдап жай түскеннің артындағыдай құп-қу болып, есеңгіреп қалған сияқты (Әуезов).

Қарай, таман септеуліктері зат есімдерге, есімдіктерге, үстеу сөздеге тіркесіп, мекендік, мезгілдік қатынасты білдіреді. Назыкеш ұзай берген соңғы бір көшке қарай шауып кетті (Мүсірепов).

Салым, тарта, жуық, таяу септеуліктері зат есімдер мен сан есімдерге тіркесіп, мезгілдік қатынас білдіреді. Мың жарым екі мыңға тарта жылқысы бар (Әуезов).

Шығыс септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер

Гөрі септеулігі зат есім, есімдікпен, заттанған сөздермен, -ған/-ген тұлғалы өткен шақ есімшемен тіркесіп, талғау, таңдау мағынасында қодлданылады. Жас жігіт бұдан гөрі де қаталырақ кетуге Игіліктен бата алмады (Мүсірепов).

Бері шылауы сабақтас құрмалас сөйлемнің баяндауышының құрамында келіп мезгілдік қатынасты білдіреді. Мына хабар шыққаннан бері, өзінен шоши бастады (Майлин).

Кейін, соң септеуліктері зат есім, есімдіктерге, қимыл атауы мен есімшеге тіркесіп, оқиғаның соңынан болатын мекендік, мезгілдік мағынаны білдіреді. Әбден орнығып отырғаннан кейін ғана Зылиха сөз бастаған (Оразалин).

Бұрын септеулігі шығыс септігінде тұрған сөздермен тіркесіп, оқиғаның алдын ала болуын білдіру үшін қолданылады. Бұрын осы көлдің басында үй саны онға толмайтын еді (Майлин).

Кейін, соң, бұрын септеуліктері де атрибуттық мағынада қолданылатын –ғы/-гі формалы жұрнақтарды қабылдап, морфологиялық өзгерістерге ұшырайды. Ендігі бұдан соңғы бірк кезең ұлықтың айтқанына көнбедік (Әуезов).

Бетер септеулігі іс-әрекеттің болып кеткен амалдан анағұрлым күшті болғанын білдіру үшін жұмсалады. Жел одан бетер соққан сайын, айнала шаңғытып ешнәрсе көрінбей кетті (Мұқанов).

Көмектес септікті сөзбен тіркесетін қатар, бірге септеуліктері іс-әрекеттің, негізінен, бірнеше субъектінің бірігіп жасағанын білдіру үшін қолданылады. 1936 жылы Қиры Шығысқа менімен бірге бір қазақ жігіті барды (Момышұлы).

№2 сұрақ-Етістіктің болымды-болымсыздық категориясы. Жасалу жолдары

«Қазақ грамматикасы» бойынша:

Етістік білдіретін қимыл, іс-әрекеттің қарама-қайшы мәні, ол мағынаның болмауы етістік түбірлеріне –ма,-ме, -ба, -бе, -па, -пе, -на, -не қосымшасы қосылу арқылы жасалады да, тек етістіктің болымсыздық түрін жасап қоймайды, болымдылық мәнге қарама-қайшы етістіктің болымсыздық категориясын да жасайды.

Болымсыздық категориясының бірден бір тұлғалық көрсеткіші –ма,-ме, -ба, -бе, -па, -пе, -на, -не болымсыздық тұлғасы. Әрине, етістіктің болымсыздық мәнін беретін басқа да аналитикалық жолдары бар. Атап айтқанда, есімшенің –ған,-ген,-қан,-кен тұлғасы етістікке жоқ модаль сөзі, есімшенің –ған,-ген,-қан,кен, -атын,-йтын,-йтін,-ар,-ер,-р,-мақ,-мек,-бақ,-бек,-пақ,-пек тұлғалы негізгі етістіктерге емес (кейде емен) көмекші етістігі тіркесіп жасалады. Бірақ бұлар болымсыздық категориясына жатпайды, оның грамматикалық сипаты сәйкес емес. Болымсыздық категориясы етістіктің лексика-грамматикалық категориясы болып табылады. Себебі, біріншіден, бұл категорияның қосымшасы етістік түбірге жалғанғанда, түбір семанткиасына аздап болса да әсер етіп, өзгеріс енгізеді, яғни түбір беретін мағынаның болмайтынын білдіреді, екіншіден, етіс категориясы сияқты түбірдің грамматикалық сипатын сақтап қалады: 1) бұйрық райдың 2-жақ жекеше анайы тұлғасымен сәйкес келіп, оынмен омоформа жасайды; 2) тікелей жіктелмейді;3) сол күйінде қолданылмайды, етістіктің таза грамматикалық категорияларын жасауға негіз болады.

Күрделі етістікке болымсыз форма бірде негізгі етістікке жалғанса, бірде көмекші етістікке жалғанады: айт-па-й жүр, сөй-ле-ме-й қалды, бер-ме-п еді және айтып жүр- ме, сөйлеп қой-ма т.б. Егер болымсыздық форма екі етістікке де жалғанса , онда ол болымдылық мән білдіреді, онда да әдеттегі болымыдылқтан өзгеше ерекше стилдік бояу болады: айт-па-й қой-ма-ды, жаз-ба-й отыр-ма-ды т.б.

№3-Есімшелер

(А.Ысқақов)

Бір алуан жұрнақтар етістік негізінде жалғанып, олардың етістік қасиеті де, есім, қасиеті де бар есімше деп аталатын жаңа категория тудырады. Есімге де, етістікке де телі бұл категорияға тән формалар (есімшелер) қолдану ыңғайына қарай көптік, тәуелдік, септік, жіктік, жалғауларына жұмсалып, сөйлемнің барлық мүшелері де бола алады. Бастапқы қимыл атауына тән формалар есім қабілетін бойына сақтап, әрі етістіктің семантикасы мен шақты білдіру қасиетін иеленіп, өз алдына дербес есімше категориясы болып қалыптасқан. Көптік, септік, тәуелдік, жіктік жалғауларда түрленіп, сөйлемде барлық мүше бола алатын морфологиялық және синтаксистік сипаттары бар, амал-әрекеттің атауы болу, семантикасы мен шақтық ұғымды білдіру қабілеттері де бар формалар есімшелер категориясы деп аталады. Есімше формалары өткен шақ есімше, осы шақ есімше, келер шақ есімше болып үш салаға бөлінеді:

1)Есімшенің өткен шақ түрі етістік негізіне –ған, (-ген, -қан, -кен) жұрнағы мен –атын, -етін жұрнағы жалғану арқылы жасалады;

2)Есімшенің осы шақ түрі, контекске қарай, -атын, -етін, -йтын, -йтін жұрнағы арқылы жасалады.

3)Есімшенің келер шақ түрі етістік негізіне –ар, -ер, -р жұрнағы мен –мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұрнағы жалғануы арқылы жасалады.

(А.Байтұрсынов.)

Есімше дейміз- есім сияқты айтылатын етістіктің түрін мәселен, айтушы адам, шабатын ат, жазған хат дегенде «айтушы», «шабатын», «жазған» деген сөздер есімше болады. Есім сияқты дейтініміз: сын есімше «қандай?» деп сұраймыз. Есімше үш түрлі: 1) осы шақтық; 2) өткен шақтық; 3) ұйғарынды;

Осы шақтық есімше дейміз- осы шақта істеп тұрғанды көрсеткенде. Мәселен, өлең айтушы, бие сауушы, құдық қазушы деген сөздер.

Өткен шақтық есімше дейміз- бұрын істелген істі көрсететін іс түрін. Мәселен, өлең айтқан, бие сауған, құдық қазған дегендегі айтқан, сауған, қазған деген сияқты сөздер өткен шақтық есімше болады.

Ұйғарынды есімше дейміз- істеуге ұйғарылған істі көрсету үшін айтылатын сөз түрін. Мәселен, жазатын хат, сөйлейтін сөз, көретін көз дегендегі жазатын, сөйлейтін, көретін деген сияқты сөздер ұйғарынды есімше болады. Есімшеге есімдер сияқты жалғаулар да, етістіктер сияқты жіктеулер де жалғанады. Жіктегенде де есімдерше жіктеледі.

(Қазақ грамматикасы).

Етістіктің функциялық формаларының бірі- есімше. Есімше мағынасы жағынан етістіктерше болымды және болымсыз, салт-сабақты болып бөлініп, жақтық, шақтық мағынаны аңғартады. Бірақ түрленгенде есімдерше көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Осы ерекшелігіне байланысты сөйлемде атрибуттық және предикаттық мағынаға ие болады да, әрі етістік, әрі сын есім орнына жүреді. Есімшенің –ған, -ген, -қан, -кен, -ар, -ер, -р, -атын, -етін, -йтын, -йтін, -ушы, -уші, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұрнақтарының негізгі және туынды түбір етістікке, етістіктің болымды және болымсыз формаларына, етіс категориясының барлық түрлеріне жалғану арқылы жасалады. Ал қалау рай, бұйрық рай, шартты рай формаларына есімше жұрнақтары жалғанбайды. Есімше жұрнақтарының қызметі- өзі жалғанған етістіктің аңғартатын мағынасын өзгертпей, заттың қимыл-әрекет арқылы білдіретін белгісін жасау. Мысалы- бар- қимыл-әрекетті білдіретін етістік, ал барған, барар, баратын, барушы- заттың қимыл нәтижесімен аңғарылатын белгісі.

Есімше жіктеледі, бірақ етістіктерше емес, есімдерше жіктеліп, сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады. Есімше формасының әрі сын есім, әрі етістік ретінде қолданылуына қарай күмәнді пікірдің пайда болуы анық.

1.Есімшенің есімдерге жақындығы мен өзгешеліктері:

а) Есімше формалары сын есім сияқты заттың белгісін аңғартып, сөйлемде қандай? Деген сұраққа жауап береді, анықтауыш қызметін атқарады. Бұл жағынан есімшенің сын есімнен айырмашылығы байқалмайды. Бірақ сын есім мен есімшенің заттың белгісін білдіруі анықтап аңғарған кісіге бірдей емес. Мысалы,

көк шөп көгерген шөп

ақ шаш ағарған шаш

қызыл орамал қызарған орамал

деген мысалдардағы бірінші бағандағы көк, ақ, қызыл сын есімдермен екінші бағандағы көгерген, ағарған, қызарған есімшелерінің мағынасындағы айырмашылыққа назар аударайық. Сын есімдер заттың тұрақты белгісін білдірсе, есімшелер қимыл-әрекет нәтижесінде пайда болған өзгерісті аңғартып тұр.

ә) Есімшелер сын есім сияқты көптеліп, тәуелденіп, септеліп заттанады. Сөйлемде бастауыш, толықтауыш қызметін атқарады. Жіктеліп баяндауыш қызметін атқарады. Мәселен, Көрмес- түйені де көрмес дегенде бірінші көрмес атау септігінде тұрып бастауыш, екінші көрмес сөзі жіктеліп, 3-жақ нөлдік формада қолданылып, баяндауыш қызметін атқарып тұр.

б) Етістіктің болымсыз формасына есімше жұрнағы жалғанғанда да есімшенің болымсыз мағынасы аңғарылады. Бірақ есім сөздер сияқты есімшелер де, жоқ, емес сөздері арқылы болымсыз форма жасайды. Мысалы, бармаған- барған жоқ, барған емес. Демек, есімшелер болымсыздық форманы етістіктерше синтетикалық жолмен де, есімдерше аналитикалық формамен де жасайды екен.

2. Есімшелердің етістікке жақын белгілері:

а) Есімшенің етістіктің бір түрі болып есептелуіне оның септік жалғауларындағы сөзді салт және сабақты етістік ретінде меңгерілуі себеп болады. Мысалы, кітапты алған, қаламды берер, хатты жазатын, жүкті тасушы, үйді көрмекші, дегенде табыс септіктегі сөздерді сабақты етістік ретінде меңгеріп тұр. Ал балаға қараған, үйге жеткен, үйде отырған, даладан кірген, бізбен келген дегенде салт етістік ретінде барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктегі сөздерді меңгеріп тұр.

ә) Есімшелердің шақтық мағынаны беруде қызметі ерекше. –ған қосымшалы есімше жіктеліп, өткен шақ мағынасын берумен қатар атрибуттық қызметте тұрып та сол өткен шақтық мағынаны сақтайды. Мысалы, келген қонақ, қайтқан мал дегенде де атрибуттық мағына болып өткен қимыл-қозғалысқа байланысты білдіріп тұр. Дегенмен атрибуттық мағынада тұрған есімшенің бұл түрінің өткен шақты білдіруіндей анық та тұрақты емес. Мәселен, енді келген адам бұл үйге кірмейді дегенде келген есімшесінің мағынасы келетін, келер есімше формасының мағынасында қолданылып тұр, -ар, -ер, -р формалы есімшелер әркез келер шақ мағынасын білдіреді.

б) Есімшенің етістікке тән басты белгісі- қимыл-қозғалысқа байланысты мағынадан алыстамайды. Сондықтан да есімше етістіктерше болымды, болымсыз, салт және сабақты болып бөлінеді.

Қазіргі қазақ тілінде есімше түрлері жұрнақтарының мағыналарына сәйкес шақ категориясымен бөлінеді.

1.Бұрынғы өткен шақ есімше. Есімшенің бұл түрі –ған, -ген, -қан, -кен жұрнағымен жүзеге асады. Бұл жұрнақ арқылы жасалған есімше формалары мейлі атрибуттық, мейлі предикаттық қолданысты болсын өте жиі әрі кеңінен қолданылады.

2.Дағдылы өткен шақ есімше. Бұл түрі –атын, -етін, -йтын,-йтін жұрнағы арқылы жасалады. Есімшенің бұл түрі сөйлемде жіктеліп, бұрын болған әрекеттің бірнеше қайталанып, дағдылы қалыпта орындалып тұрғанын білдіреді.

3.Болжалды келер шақ есімше. Есімшенің бұл түрі –ар, -ер, -р, -с жұрнақтары арқылы жасалады. –ар, -ер, -р жұрнағы болымды етістіктерге, -с жұрнағы болымсыз етістіктерге жалғанады: барар-бармас.

4. Мақсат мәнді келер шақ есімше. Есімшенің бұл түрі –мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Бірақ –мақ, -мек жұрнағы жалғанған сөздің барлығынан мақсат мәнді келер шақ есімше жасала бермейді. Мысалы: Кел демек бар, кет демек жоқ дегенде мақсат мәні жоқ, қимыл есімін жасап тұр (қара:қимыл есімі). Есімшенің бұл түрі басқаларынан ерекше. Мәселен, атрибуттық мағынада қолданылмайды. Тек жіктеліп баяндауыш қызметін атқарады. Бір ерекшелігі- бұл форманың есімшеге қатысын да жоққа шығаратын сияқты, -мақ формалы есімшеге қолданыс барысында –шы, -ші қосымша қосылып та айтылады. Бірақ бұл қосымша морфема емес, өйткені есімшеге жалғанғанмен не лексикалық, не грамматикалық мағына үстемейді. Сондықтан –мақ формалы есімше мен –мақшы формалы есімше бір мағынада жарыса қолданыла береді.

(Н.Оралбаева).

Есімше қимыл, әрекет түрінде қолданылып, заттың сапасы, қасиеті, белгісі ретінде ұғынылады. Мысалы, оқыған адам, білген кісі, тозбайтын тон, жарқыраған күн, келетін кісі, айтар сөз, шығар күн, т.б. сияқты заттың түрлі белгісі ретінде қолданылу- есімшенің негізгі қызметі. Алайда, есімше заттың белгісі қызметінде қолданылады да, заттың қимылға қатысты белгісін білдіреді, жоғарыдағы оқыған адам дегенді оқығандығы адамның белгісі ретінде қызмет атқарып тұр. Басқаша айтқанда, ол оқу қимылын жасаған адам деген ұғымды білдіреді. Демек, онда қимыл заттың белгісі болған. Осындай заттың белгісі қызметінде де қимыл мәнін сақтауына байланысты қазақ тілінде есімше үнемі етістік құрамында сақталып келеді.

Сонымен бірге, есімше етістіктің салт, сабақтылық мағынасын да толық сақтайды. Мысалы, Көрген кісі- нені көрген кісі? Естіген адам- нені естіген адам? Келген кісі- не естіген кісі? Жүгірген бала- не істеген бала? сияқты есімшенің қолданысына қойылған сұрақтар есімшелердің салт, сабақты екенін анықтап тұр.

Етістіктің сөйлемде қимыл иесінің, яғни субъектінің қимыл-әрекетін білдіріп, баяндауыш қызметінде қолданылатыны белгілі. Есімшенің бұл ретте өзіндік ерекшелігі бар, ол сөйлемдегі негізгі қимылды білдірмей, жеке затқа қатысты жанама қимылды білдіреді. Сондықтан есімше анықтауыш қызметін, яғни аттрибутивтік қызметті атқарады. Мысалы, Айтылған сөз- атылған оқ. Оған сұрақ қандай сөз? қандай оқ? Түрінде қойылады. Есімшенің сөйлемдегі негізгі қимылды білдірмей, жанама қимылды білдіріп, анықтауыш қызметінде қолданылуы оның заттық белгісін білдіретін сөз табына, қызметі жағынан сын есімге ұқсататынын туғызған. Осы ерекшелік есімшенің сын есім сияқты заттанып қолданылуына негіз болған. Сондықтан есімшенің заттанып қолданылуы- тілдегі жиі кездесетін құбылыстардың бірі. Осымен байланысты есімше заттанғанда септік, көптік, тәуелдік жалғауларымен қолданыла береді. Мысалы, Алғанды ұнатасың, бергенде де солай қара. Көргендердіңді түгел айт. Білмегеніңді сұрауға ұялма. Ұялмаған бұйырмағанды алады. Осы мысалдардағы алғанды, білмегеніңді, бұйырмағанды деген есімшелер табыс септік жалғауында, бергенге- барыс септік жалғауында, ұялмаған- атау септігінде қолданылған. Бұл мысалдардағы көргендердіңді есімшесі көптік жалғауымен, көргендеріңді, білмегеніңді есімшелері тәуелдік жалғауларымен келген. Есімше түбір етістіктен төмендегі грамматикалық жұрнақтар арқылы жасалады:

1)-ған, -ген, -қан, -кен;

2)-атын, -етін, -йтын, -йтін;

3)-ар, -ер, -р;

4)-мақ, -мек, -бақ, -бек;

№4-Еліктеу сөздер.

(Н.Оралбаева «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы»).

Еліктеуіш сөздер- сөз табы ретінде кейінірек танылған сөз табы. Еліктеуіш сөздерді дербес сөз табы деп дәлелдеген- ғалым А.Ысқақов.

1950 жылдарға дейін еліктеуіш сөздер одағайға жатқызылып келген болатын. 1948 жылы А.Ысқақов «Еліктеу сөздер туралы» деген мақаласында еліктеуіш сөздерді жеке сөз табы деп кіргізді. 1954 жылы еліктеуіш сөздер алғаш ғылыми грамматикаға кірді.

Еліктеуіш сөздер деп өмірдегі заттардың бір-біріне соқтығысуынан шыққан, әр түрлі дыбыстарға еліктеуден немесе заттардың әр түрлі әрекеттерінің әр қилы көріністерінен пайда болатын сөздер аталады. Мысалы, гүрс, тарс, дүрс, сарт, сырт, кірт, тық-тық сияқты еліктеу сөздер заттардың бір-біріне соқтығуынан шыққан әр түрлі дыбыстарды білдіреді. Ал арс-арс, маңқ-маңқ, қарқ-қарқ, бырт-бырт адам, жан-жануарлар шығаратын дыбыстарға еліктеуден туған. Сондай-ақ жалт-жалт, қалт-құлт, одыраң-одыраң, қисаң-қисаң, көлбең-көлбең секілді еліктеу сөздері өмірдегі заттардың, құбылыстардың, адамдардың сыртқы көзге көрінетін әр түрлі бейнелерін суреттеп білдірген. Бұдан еліктеуіш сөздердің мағынасы басқа ешбір сөз табына ұқсамайтыны анықталды. Еліктеуіш сөздер затты, заттың сынын, санын, қимылын, қимылдың сынын білдіретін сөз таптарының ешқайсысына ұқсамайды, ол тек дыбысқа, бейнеге еліктеуден пайда болған сөздер. Бұл- еліктеуіш сөз табын таңдауда қызмет еткен мағыналық ұстаным.

Еліктеуіш сөздер- белгілі дыбыстық құрамнан тұратын, буын, дыбыс саны да белгілі сөздер. Атап айтқанда, еліктеуіш сөздер екі, үш, төрт дыбыстан, не бітеу бір буыннан тұратын сөздер: гу, ду, гүр, тыр, дір, тарс, сарт, қаңқ, саңқ, жылт, көлбең, жалбаң, дода, жалмаң, мылжа,т.б.

Еліктеу сөздер ішкі мағыналық ерекшеліктеріне байланысты екі үлкен топқа бөлінеді: 1)еліктеу сөздер; 2)бейнелеуіш сөздер;

(Қазақ грамматикасы).

Тілімізде семантикалық ерекшелігі жағынан да, грамматикалық сыр-сипаты жағынан да, фонетика-морфологиялық құрылымы жағынан да өзге сөз таптарынан оқшауланып тұратын, соған сәйкес, өз алдына дербес сөз табы ретінде қаралатын бір алуан сөздер еліктеуіш сөздер (мимема) деп аталады.

Еліктеуіш сөздер семантикалық жағынан алғанда, біріншіден, табиғатта ұшырайтын сан алуан құбылыстар мен заттардың бір-бірімен қақтығысу я соқтығысуларынан туатын, сондай-ақ неше түрлі жан-жануарлардың дыбыстау мүшелерінен шығатын, әр түрлі әрекет қимылдарынан туатын, әрқилы дыбыстарға еліктеуден пайда болған түсініктерді білдірсе, екіншіден, сол табиғатта ұшырайтын сан алуан құбылыстар мен заттардың және неше түрлі жан-жануарлардың сыртқы сын-сипаты мен қимыл-әрекеттерінің де қилы-қилы көріністерінен пайда болатын түсініктерді білдіреді. Еліктеу сөздердің бір тобы семантикалық мағыналары жағынан табиғатта ұшырасатын әр алуан дыбыстармен байланысты болса, екінші тобының семантикалық мағыналары сол табиғаттағы әрқилы табиғи көріністердің бейнелерімен байланысты. Осы себептен бұл сөздер іштей екі салаға бөлінеді: еліктеуіш сөздер және бейнелеуіш сөздер.

Бұл сөздер семантикалық жағынан ғана емес, фонетика-грамматикалық сыр-сипаттары жақтарынан да (мысалы, буын құрылымы, морфологиялық тұлғалары, синтаксистік қызметтері) бір-бірімен ұқсас, орайлас болып келеді. Еліктеу сөздердің өзді-өздеріне тән жалқы ерекшеліктері тән жалқы ерекшеліктері мен барлығына да тән жалпы қасиеттері бар.

Еліктеуіш сөздер деп табиғатта ұшырасатын сан алуан құбылыстар мен заттардың бір-біріне қақтығысу-соқтығысуларынан туатын дыбыстарды, сондай-ақ, жан-жануарлардың дыбысталу мүшелерінен шығатын әр түрлі дыбыстарды есту қабілеті арқылы белгілі-белгілі түсініктер ретінде қабылдаудан болған және сол түсініктердің атаулары есебінде қалыптасқан сөздерді айтамыз. Еліктеуіш сөздер- өзіне тән лексика-семантикалық мағынасы, морфологиялық тұлға-тұрпаты бар, дара түрлеріне де, қосарланған түрлеріне де көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулары тікелей жалғанбайтын, сөйлемде әрқашан сын-қимыл пысықтауыш болатын және бастапқы түбірлерінен жұрнақтар арқылы туынды есімдер және етістіктер жасалатын сөздер.

Еліктеуіш сөздер есту қабілеті арқылы пайда болатын түсініктердің аттарын білдірсе, бейнелеуіш сөздер табиғатта кездесетін белгілі елес, құбылыстарды көзбен көру қабілеті арқылы туатын түсініктердің аттарын білдіреді. Бейнелеуіш сөздер деп табиғаттағы құбылыстар мен заттардың және неше алуан жан-жануарлардың сыртқы сын-сипаттары мен әрекет-қимылдарын көру қабілеті арқылы қабылданған бейне-көріністердің атауларын, яғни атаулары ретінде қызмет ететін сөздерді айтамыз.

Еліктеуіш сөздердің дыбыстық ерекшеліктері. Еліктеу сөздердің дыбыстық ерекшелігін сөз еткенде, үш түрлі мәселе ескерілуі керек: 1)дыбыстық құрамы; 2)буын жігі; 3)айтылу ырғағы. Еліктеу сөздердің дыбыстық құрамында, демек, олардың дыбыстарының тіркесуінде белгілі бір ізге түсіп қалыптасқан әрі орнықты, әрі жүйелі заң бар деуге болады.

Еліктеуіш сөздердің морфологиялық сипаты. Еліктеуіш сөздер сыртқы морфологиялық құрылысына қарай, жалаң да, күрделі де болады. Жалаң еліктеу сөздер негізгі және туынды болып екі салаға бөлінеді. Негізгі еліктеуі сөздер деп айналадағы табиғат құбылыстарын құлақпен есту арқылы қабылданған дыбыстардан және көзбен көру арқылы қабылданған елес-көріністердің бейнелерінен пайда болған түсініктердің атаулары, демек, сол дыбыстар мен бейнелердің атаулары есебінде қызмет ететін түбір сөздерді атаймыз. Туынды еліктеу сөздер деп негізгі еліктеу сөздерден және басқа атауыш сөздерден де тиісті жұрнақтар арқылы жасалған еліктеу сөздерді атаймыз. Туынды еліктеуіш сөздержасайтын жұрнақтар:

1.-ың,-ің, -ң, -аң, -ең жұрнағы. Бұл жұрнақ арқылы туынды еліктеу сөздер жасауға мынадай формалар негіз болады:

а)Негізгі еліктеу сөздер (арсаң, ырсың, жалтаң, бортаң,т.б.);

ә)Кейбір атауыш сөздер (алаң, ағараң,былғаң,жыртың,т.б.);

б)Кейбір жеке-дара қолданылмайтын формалар (арбаң (арбай), қорбаң (қорби),ажыраң (ажырай), кірбең (кірби));

2.-лаң, -лең,-алаң,-елең жұрнақтары кейбір етістіктерге жалғанып, туынды еліктеу сөздер жасайды. Мысалы, бұр-алаң, иір-елең, соз-алаң,т.б.

Күрделі еліктеу сөздер деп жалаң еліктеу сөздердің я негізгі, я туынды формаларының не қайталануы, не қосарлануы арқылы жасалған түрлерін айтамыз.

Күрделі еліктеу сөздер компоненттерінің формаларына қарай оларды мынадай негізгі төрт топқа бөлуге болады:

1)арс-арс,борт-борт, быж-быж, жалт-жалт, лап-лап, тарп-тарп, күмп-күмп ,т.б.

2)арс-ұрс, баж-бұж, жарқ-жұрқ, шап-шұп;

3)арбаң-арбаң, алшаң-алшаң, бүрсең-бүрсең, жалтаң-жалтаң,т.б.

4) арбаң-ербең, арбаң-тарбаң, адыраң-едірең,т.б.

(А.Байтұрсыновпен толықтыру керек)

№5 билет-Осы шақ, түрлері, жасалуы

1.Етістік амал тәсілдерді білдіреді, ал амал-әрекеттердің жасалуы мезгілмен байланысты, өйткені амал әрекеттер белгілі бір мерзімде жасалады. Ал шақ категориясы қимылдың жасалу мезгілін білдіреді. Етістік шақ категориясы арқылы басқа сөз таптарынан ерекшеленеді. Етістіктің шақ категориясы деп қимылдың хабарлану кезеңіне қатысты мезгілін анықтайтын әр түрлң тұлғалардың жүйесі аталады. Грамматикалық шақ үштік парадигмадан тұрады.

1. Осы шақ

2. Өткен шақ

3. Келер шақ

Осы шақ деп сөйлеуші хабарлап тұрған мезгілге жасалуы сай келетін етістік аталады. Мысалы: Ол қалада тұрады.Мен жазып отырмын. Ол бізге күнде келеді деген сөйлемдердің етістік баяндауыштары сөйлемдегі қимыл әрекеттің сөйлеуші хабарлап тұрған мезгілге қатысы бар қимыл әрекетті білдірген. Бірақ олар білдіретін қимыл әрекеттің сөйлеушінің хабарлап мезгіліне қатысында айырма бар,осымен байланысты осы шақтың екі түрі бар:

1. Нақ осы шақ

2. Ауыспалы осы шақ

Нақ осы шақ қимылдың сөйлеуші хабарлап жатқанда болып ,жасалып жатқанын білдіреді.Мысалы: Лиданың өз шешесі –мұғалима жаздан бері партизандар ішінде жүр. Міне,біз екі шатқалдың арасында тұрмыз. Бүгінгі сөзіңізге таң қалып отырмын.Көріген бұтаны бой таса жасап, қалаға қарай жалғыз әйел келе жатыр.Бұл мысалдарыдң бәрі осы шақ болғанымен, олардың жасалуында айырмашылықтар, ішкі реңктік ерекшелік бар және олардың жасалуында түрлі көмекші етістіктер қатысқан.

Нақ осы шақ хабарлайтын қимыл сөйлеуші хабарлаған кезге қатысты болғанмен, оның ішінде ұзаққа созылатын қимыл да болады, ондықтан ол басқа кезеңге де қатысты бола алады.

партизандар ішінде жүр,оқып жатыр деген нақ осы шақтағы етістіктер мен екі шатқалдың арасында тұрмыз деген нақ осы шақтағы етістіктердің арасында айырмашылық бар.

Алғашқы 2 етістік қимылдың ұзаққа созылғанын білдіреді, сонд.ол сөйлеуші сөйлеп тұрған уақыттан басқа уақытты да қамтиды. Ал үшінші мысалдағы қимыл сөйлеуші хабарлған кезге ғана қатысты.Бұл нақ осы шақтың мағыналық ерекшеліктері.

Нақ осы шақтың жасалуы:

Н.О.С. аналитикалық форманттар арқылы жасалады:

1. - ып отыр: оқып отыр,көріп отыр, тыңдап отыр

2. –ып тұр: көріп тұр, оқып тұр,айтып тұр

3. –п жүр: келіп жүр, сынап жүр, біліп жүр

4. –п жатыр: оқып жатыр, өсіріп жатыр, қайтарып жатыр

Демек бұл4 аналитикалық формант тілдегі кез келген етістіктен нақ осы шақ жасайды.Нақ осы шақтағы қимылдың қай субъектіге қатысты екенін білдіру үшін , бұл форманттарға жіктік жалғауы жалғанады. Жіктік жалғауы бұл 4 формантқа тікелей жалғануы міндетті, нақ осы шақта жіктік жалғаудың толық түрі келеді.

Нақ осы шақ жіктелу жүйесі:

Нақ осы шақ мағынасын білдіретін жіктік жалғаулары аналитикалық форманттарға тікелей жалғанады.Мысалы: мен жазып отыр+мын, сен көріп тұр+сың. Сөйлемде нақ осы шақта қолданылған етістік 3 морфемадан тұрады: түбір етістік, нақ осы шақтың аналитикалық форманты, жіктік жалғауы

Бұл заңдылыққа бағынбайтын 3 ет.бар ,олар: отыр, тұр,жатыр,жүр деген- дербес мағыналы етістіктер.Бұл үшіеуі нақ осы шақта қолданғанда 2 морфемадан ғана тұрады. М: Мен отыр+мын.Сіз тұр+сыз.Ол жүр0/.Бұларда нақ осы шақ көрсеткіші жоқ,бірақ мағынасы бар. Бұл ет/р нақ осы шақтың дара синтетикалық формасындағы етістіктер жасалады.

Нақ осы шақтың синтетикалық формасында жат етстігі де қолданылады, бірақ жат етістігі нақ осы шақтың синтетикалық формасында қолданылады,3 морфемадан тұрады. Ал тілдегі басқа етістіктердің бәрі нақ осы шақта тек аналитикалық тұлғада ғана қолданылатын күрделі нақ осы шаққа жатады.

Отыр,тұр,жүр етістіктерінің түбірінде нақ осы шақ мағынасы болғандықтан , олар сен тұрсың, мен отырмын деген сияқты қолданыста осы шақ мағынасын береді.

Тілдің кейінгі даму сатынсында Отыр,тұр,жүр жатыр нақ осы шақтың көрсеткішіне айналып, -п отыр,-п тұр,-п жүр,-п жатыр аналитикалық форманттары қалыптасқан.

Бұл форманттар қимылдың нақ осы шақта даму үстінде екенін білдіретін -п бара жатыр,-п келе жатыр деген күрделенген аналитикалық орманттар қосылған. п отыр,-п тұр,-п жүр,-п жатыр форманттарының нақ осы шақ мағынасында айырма жоқ, бірақ мағыасында іштей реңк бар. Бұл форманттар нақ осы шақ мағынасаһымен бірге қимылды субъектінің қандай қалыпта жасағанын білдіреді. Демек нақ осы шақ тың форманттарныың мағынасы күрделі деп тану керек.

Нақ осы шақтың болымсыз мағынасының жасалуы:

Ол екі түрлі жолмен жасалады.

1. –ма,-ме болымсыз жұрнағы арқылы

2. Жоқ көмекші сөзінің тіркесуі арқылы

Дара нақ осы шақтың отыр, тұр,жатыр,жүр етістіктеріне –ған,-ген,қан,-кен жұрнағы жалғанып, оған жоқ көмекшісі тіркесіп, жіктік жалғауы жоқ көмекшісіне жалғану арқылы жасалады. Тек жатыр етістігі жат түбіріне -қан жұрнағын қабылдап, жоқ көмекшісімен тіркесед

Ауыспалы осы шақ

Ауыспалы осы шақтың мағынасы кең, ол сөйлеуші хабарлаған кездегі қимылды да,үнемі істелетін қимылды да, адамзатқа, ғаламзатқа тән табиғи қимыл әрекетті де білдіреді.

АОШ жасалу жолы : түбір етістікке –а,-е,-й жұрнағы жалғанып, одан соң жіктік жалғауы жалғануы арқылы жасалады. Күнде кел/е/сің.Күн жылынып кел/е/ді.Адам ойла/й/ды.

АОШ етістік болымды-болымсыз түрде қолданылады.Болымсыз мағынасы нөлдік жұрнақ арқылы жасалады. Мысалы Күн күркіре/й/ді.

АОШ-тың болымсыз түрі –ма,ме, -ба,-бе –па,-пе жұрнағы арқылы жасалады.Болымсыздық жұрнақ ауыспалы осы шақта түбір етістікке жалғанып, шақ жұрнағының алдында тұрады.Мысалы.Ит күл/ме/й/ді, ағаш сөйле/ме/й/ді.

АОШ-тың жіктелуі

АОШ-тың жақ мағынасы жіктік жалғаудың толық түрі арұылы беріледі, онда жалғау барлық жақта бар.

Жекеше түр

Мен жазамын, күлемін,сөйлеймін.

Сен жазасың,күлесің,сөйлейсің.

Сіз жазасыз, күлесіз, сөйлейсіз

Ол жазады күледі,сөйлейді.

Көпше

Біз барамыз, келеміз,қараймыз

Сендер барасыңдар, келесіңдер,қарайсыңдар

Сіздер барасыздар,келесіздер,қарайсыздар

Олар барады,келеді,қарайды.

Ал ғалым Ахмеди Ысқақов осы шақ категориясын жалпы осы шақ, нақ осы шақ және неғайбыл осы шақ деп үшке бөледі.

Ол жалпы осы шақты ауыспалы осы шақ формасы деп атап, Н.Оралбай бөлінісіндегі ауыспалы осы шақтың жасалу жолымен сәйкестендіреді.

Ал нақ осы шақты жалпы осы шақтан айырмашылығы ғалым мынада деп көрсетеді: мен келемін деген келу процесі тек жалпы аталғаны аңғарылс, мен келіп тұрмын дегенде ситуация нақтыланып аталып тұр дейді. Күй жай етістіктерінің қатысатын тіркестердің бірі нақ осы шақ қызметін атқара бермейді сондықтан жатыр, жүр, отыр,тұр етістіктері басқа дәнекерлерсіз тек жіктеліп тұрғанда ғана нақ осы шақ мағынасын береді .

Неғайбыл осы шақ.

Бұл түрі 2 түрлі аналитикалық формант арқылы жасалады.

1. –ғалы, -гелі+ жатыр, жүр, отыр, тұр етістіктері тіркеседі+жіктік жалғауы.Мысалы: Барғалы жатырмын, келгелі жатыр

2. –йын деп+ жатыр, жүр, отыр, тұр+жіктік жалғауы тікелей қосылады

Мысалы: барайын деп отырмын, жүрейін деп жатырмын

№6-Сын есім ,мағыналық топтары

Қазақ тілін зерттеуші ғалымдар А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбановтан бастап, тіл білімімен айналысқан ғалымдардың бәрі дерлік әр түрлі дәрежеде сын есімдердің мағынасын, басқа сөз табына жасалуы, сапалық және қатыстық сыны туралы сөз қозғаған.

Қ.Жұбановтың 1936 ж жарыққа шыққан «Қазақ тілінің грамматикасы» морфологияға арналған, онда сөздің жалпы құрылысы әңгіме болады. Сөз тұлға, түп мүше, жамау мүше, түбір, туынды негіз қосымша терминдеріне ғылыми негіздейді. «-қы, -кі, -ғы, -гі» үстеуін ертетін күн, жаз, жыл, мезгіл – мекен есімдеріне жалғанса, сын есімденеді. Автор сөздің сыртқы мен ішкі мазмұнына терең мән беріп, сыртқы тұлғасының өзгеруі ішкі мағынасының да өзгеруіне әкелетінін түсіндіреді.

Профессор С.Аманжолов сын есімді мағынасына қарай екіге бөледі: белгі сыны (көк, күрең, жаман, кіші) және қатыстық сын (кешегі, блалы). Қатыстық сыны жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан жасалады. Туынды сын есімдер зат есімнен, сын есімнен, сан есімнен, сөз тудырушы қосымшалар арқылы жасалады деп көрсетіп кеткен. Зат есімнен сын есім тудырушы жұрнақтар: -лы, -лі, -ды, -ді, -сыз, -сіз, -шыл, -шіл. Сын есімнен сын есім тудырушы жұрнақтар: -шыл, -шіл (ақшыл, көкшіл).

Профессор Н.Сауранбаев сын есімді өнер сыны, сыр сыны, қатыстық сыны, салыстырмалы сыны деп төрке бөлген. Сыр сыныа түбір сөздерді жатқызады, қатыстық снына заттың текін, мекендік – мезгілдік белгісін, өзгешелік, ерекшелік қасиетін білдіретін туынды сын есімді, ал өнер сынына –ғыш, -шыл, -паз жұрнақтары арқылы жасалған сындарды салыстырмалы сынына –дай, -дей, -тай, тей қосымшаларфы арқылы жасалған туынды сын есімдерді топтастырады

А.Ысқақов

Семантикалық топтары

Сын есімдер семантикалық мағыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай, сапалық (негізгі) сын және қатыстық (туынды) сын деп аталатын екі салаға бөлінеді. Бұл сындардың қай-қайсысы болса да қандай? қай? (қалай?) деген сұрауларға жауап береді.

Сапалық сын есімдер

Сапалық сын есімдер деп мағынасы жағынан заттың әр алуан сыр-сипатын, атап айтқанда, түрі мен түсін (ақ, қара, сұр т. б.), сыры мен сапасын (жақсы, жаман, тәуір, нашар т. б.), көлемі мен аумағын (үлкен, кіші, ауыр, жеңіл т.б.), дәмі мен иісін (ащы, тәтті, күлімсі т.б.) білдіретін және заттың басқа да қасиет-белгілерін білдіретін сөздерді айтамыз Сапалық сын есімдер жалпы сын есім деп аталатын сөз табының негізгі ұйытқысы,олай дейтін себебіміз, жалпы сын есімге тән негізгі категориялық ерекшеліктер мен сипаттардың барлығы саалық сын есімдер бойынан табылады. Сапалық сын есімдердің сын есімдерге арқау болатын негізгі қызметі мыналар:

1. Оларға үлкейту, кішірейту және шырай категориясының жұрнақтары жалғанады.

2. Оларға сындық белгіні күшейтетін үстеме буындар жалғанады

3. Адвербиалдық қызмет атқарады

Қатыстық сын есімдер

Қатыстық сын есімдер деп бір заттың белгісін басқа бір заттың я іс-амалдың қатысы арқылы білдіретін сөздерді атаймыз.

Осы ерекшелігіне қарай, қатысты сын есімдер тиісті жұрнақтар арқылы басқа есімдер мен етістіктерден жасалады да, заттың сыртқы түрі мен түсіне, кескіні мен келбетіне, сыры мен сынына, ішкі қасиеті мен сипатына, мекен мен мезгілге және басқа да сол сияқты белгілеріне қатысты сындық ұғымдарды білдіреді. Мысалы: Балалы үй базар, баласыз үй мазар(мақал); Өткір пышақ қол кесер (мақал); Бұл - жазғы жайлы қоныс 

Олардың нақтылы мағынасы олардың жасалуына негіз болған сөздің мағынасына байланысты. Осы себептен қатыстық сындардың мағынасы өздерінің төркіндес сөдерінің синоннимі сияқты болып келеді.

Мысалы : аталық борыш-атаның борышы, ауылдағы адам-ауылда тұратын адам , ауыспалы қызыл ту-ауыстырылатын қызыл ту т.б.

Н.Оралбай да сын есімдерді семантикасына қарай сапалық және қатыстық деп екі түрін атап көрсетеді.

Сапалық сындар тілдің қазіргі даму сатысы бойынша танылған сөздер. Олардың құрамында туынды сын есімдер де бар,мысалы: ұзын-ұза, қызыл-қызғылт, ары-арық, үлкен-үлкей тб.

Сапалық сын есімдер антонимдік қатар құрай алады. Мысалы: жеңіл-ауыр,

жақсы-жаман, биік-аласа, ақ-қара т.б.

Сапалық сын есімдерге синонимдік қасиет тән.Мысалы: жақсы-тәуір-оңды-керім,аласа-тапал-қысқа-тәпелтек т.б.

Сапалық сындар бір морфемалы негізгі түбір болғандықтан, олардың туынды түбір жасау қабілеті күшті.

Сапалық сындардың уәждемелік қызметі арқылы олардан көбіне туынды зат есім, туынды етістіктер жасалады. Жақсы-жақсылық, жылдам-жылдамдық, ақ-ақта, көк-көкте т.б.

Қатыстық сын есімдер

Қатыстық сындар тек туынды сын есім сөздерден тұрады.

Қатыстық сын есімдер басқа сөз таптарын сындық белгіні білдіруге қатыстырады деп саналып, оларды қатыстық сын деп атаған,эСапа жағынан қатыстық сын есімдер сапалық есімдерден әлдеқайда көп, өйткені олар тілге әр кезде жиі қосылып, тілдің сөздік қорын белсенді толықтыру нәтижесінде өсіп отырған.

Қатыстық сындар барлық сын есімдер сияқты зат есімің алдынан ешбір қосымшасыз тіркесіп, зат есіммен орын арқылы байланысып, сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады.Қатыстық сын есімнің мағынасы оның уәждемесіне байланысты,олардың ең басты мағыналары:

1. Белгінің кімге қатысын білдіру: әкелік ақыл, аналық сезім

2. Белгінің жан жануарға қатысы: жылқылы бай, қойлы ауыл

3. Белгінің жансыз затқа қатысы: өзенді жер,нулы орман

4. Деретің ұғымға қатысын білдіру:ғылыми еңбек, тарихи уақыға, философиялық ой

5. Белгінің мезгілге қатысы: жазғыкүн, күзгі суық

6. Белгінің мекенге қатысы: қалалық адам, ауылдық жігіт

7. Белгінің қимылға қатысын білдіру: білгіш адам, дайындық жұмыс, өлермен адам т.б.

№7-Өткен шақ,түрлері,жасалуы.

А.Ысқақ. «Қазақ тілінің морфологиясы»

Өткен шақ деп сөйлеу кезінен бұрын болған қимыл аталады. Мыс: Ол кеше келдң.Ахмет бұрын күнде кедетін. Сен бұрын келген едің.

Осы мысалдардағы етістіктердің бәрі де сқйлеуші хабарлаған кезден бұрын болған қимылды білдіреді. Бірақы олардың мағыналарының арасында айырма бар анқталып тұрады. Түрлері:

Жедел өткен шақ.

Бұрынғы өткен шақ.

Ауыспалы өткен шақ.

Қатыстық өткен шақ

Жедел өткен шақ.қимылдың тез арада жасалып өткенін сенімді түрде білдіреді.Мыс. ол кеше келдіМен бүгін келдім. Сіз қазір келдіңіз. Ж.Ө.Ш етістіктің түбіріне ды,ді,ты,ті жұрнағы тікелей жалғанып одан кейін жіктік жалғауының қысқа түр жалғану арқылы жасалады. Ж.Ө.Ш.тың болымсыз түрі ма,ме,ба,бе,па,пе жұрнағы арқылы жасалады да, ма,е жұрнағы желедөткен шаө жұрнағынан бұрын түбір етістіккке жалғанады. Мыс: көрмеді, айтпадым, келмедің....

Бұрынғы өткен шақ. Өте ерте. Сөйлеуші хабарлағаннан кейін бірспыра бұрын болып өткен қимылды білдіреді.Мыс.Баяғыда бір бай болыпты, Ол университетті Москвада бітірген.

Жасалуы:Етістіктің түбіріне бұрынғы өткен шақтың ып,іп,п жұрнағы жалғану арқылы жасалады.Мыс:Суретін де беріп үлшеріпті. Қазір Базаралы жол жүрптіндей киініп алыпты.ған,ген,қан,кен жұрнақтары арқылы жасалады. мМыс: Бұл арада ешкім жоқ, барлығы тамаққа кеткен. Ген екен формантымен қимылдың Б.Ө.Ш.та жасалғанын нақтылай түседі. Мыс. Келген екен, айтқан екен. Мұнда қимылдың жасалғанын біреу арқылы анықтағандай реңк бар. Бұрынғы өткен шақтың бұл түрі бірнші жақта субектнің қимылды жасағанын ұмытып, кейін, еске түсіретіндей реңкті білдіреді. Мыс. Көрген екенмін, айтқан екенмін. Бұрынғы өткен шақтың болымсыз түрлері екі түрлі жолмен жасалады. Ма,ме,ба,бе,па,пе жұрнағы .Мыс: келмепті, бармапты, көрмеген, қашпа.

Емес,жоқ бұрынғы өткен шақтың болымсыз түрі. Бірақ олар бұрынғы өткен шақтың барлық түрнен емес, тек ған,ген,қан,кен тұрінен ғана болмсыздық мағ жасайды.Мыс: Жиренше, басқа да бірдеңелер сөйлеспек еді, ол қалған да, үрдеген де жоқ.

Ауыспалы өткен шақ. Атын,етін,йтынғ,йтін жұрнағының түбір етістікке жалғагуы арқлы жасалынып, сөйлеуші хабарлағанға дейін болған, болып тұрған қимылды білдіреді.Мыс: ілулі тұратын, жол іздейтінбіз.А.Ө.Ш болымсыз үрі ма,ме,ба,бе,па,пе жұрағы арқ жасалады. Мс:келмейтінсің, барматнсың, кездеспейтінсіз.

Қатыстық өткен шақ.

Қимылды кейін түсіру мәнін қатыстық өткен шақ білдіреді.Мыс: Жұмыскерлер үйіп төгіп алғыс айтатын еді. Сандыбай да әлі оснда жүр еді.Қатысты өткен шақ ,жедел өткен шақ, ауыспалы өткен шақ тұлғаларының бәріне еді көмекші етістігі тіркесіп олардан қатыстық өткен шақтың аналитикалық формасын жасайды.п,еді,ған еді, іп отыр еді, п тұр еді, п жүр еді, п жатыр еді, мақ еді, уш еді, уде еді. Өткен шақта болған қимылды ескерту үшін п еді, ған еді, атын еді аналитикалқ форманттар қолданылады.Мыс. оқу басталып ед, түсінген еді, болатын еді. Осы шақта болған ұимылды кейін еске түсіруді п отыр еді, п тұр еді, п жүр еді, п жатып еді, уде еді форманттар білдіреді. Мыс: ойлап отыр едім, біліп жүр еді. Келер шақтағы қимылдың жасалуына бір кедергі барын мақ еді, мақшы еді, ар еді, тын еді форманттар білдіреді. Мыс. Жайларын сұрамақшы еді.

№8-Жалғау,түрлері.

Н.Оралбай «Қазіргі қазақ тілі»

Жалғаулар сөйлемдегі жеке сөздерді өзгертіп, түрлендіру арқылы оларға белгілі грамматикалық мғына үстейтін морфологиялық формалар. Жалғауларда мағыналқ дербестік те, тұлғалық дербестік те болмайды. Өйткені жалғаулар, Іден:жеке дара қолданылмайды,ІІден. Жеке дара ұтұрғанда ешқандай мағынасы да болмайды. Жалғаулар тұлға жағынан байыпсыз болады. Бірақ олар жалғанатын сөздердегі дауысты дбыстардың әуеніне қарай не жуан, не жіңішке болып сәйкесетні сияқты, дауыссыз дыбыстардың да орайна қарай қатаңдап, ұяңдап, сонарланып, екі үштвариантты болп түрленгені ғана болмаса шексіз өзгере бермейді.Жалғаулар сөйлемдегі сөздердің аралықтарындағы әр қилы аса жалпы өатынастарды білдіреді де, сол қатынастардың түр түрінің көрсеткіші есебінде қызмет етеді.

Көптік жалғау.

Тілімізде көптік категориясы, көптік жалғау категориясы да бар. Осы екеуі бір де, бірдей де емес. Көптік категориясы тілімізде үш түрлі жолмен беріледі: лексикалық,морфологиялық, синтаксистік тәсіл арқылы. Сөзатаулының қай қайсысы да болса да жалпыланған, жинақталған ұғмды біілдіреді. Мы:ағаш,шөп,жылқы, ет т.б. деген әрбір сөз саралауға болатын біртектес көптеген заттарды жинақтай атап, жалпылама ұғымның білдіретін сөздердің өздері де біркелкі емес. Олардың ішінде формаларсыз-ақ тұрып, тікелей көптік ұғымды білдіретін сөздер де бар. Мұндай сөздерге жеке даралап санауға келмейтін заттардың (су,сүт,сорпа,ұн,жүн және т.б.), қоғамдық әлеуметтегі ұғымдардың аттары (социализм, капитализм, мәдениет, ботаника, дін), аданың ішкі құб.ның, дүниедегі сын сипаттардың, іс әрекеттің, күй жайлардың аты (алданыш, ақыл,достық, түс,жүріс т.б.). Сөздердің осылайша тікелей өз лексикалық мағынасы арқлы білдіру лексикалық тәсіл деп.а.

Сан есімдер (реттік пен болжалдқ сандардан басқа), сондай ақ көп,аз,әлденеше,бірнеше, бірталай, қыруар трізді сөздер зат есімдерден бұрын анықтаыш тұрып, ещқандай да қосымша формасыз-ақ көптік ұғымды білдіре береді. Мыс: бес кісі, отыз қой, ондаған студен, қыруар мал, .Міне, көптік есімдердің осылайша сөз тіркестері арқылы берлу жолы синтаксистік тәсіл деп.а. Сөздердің қосарлануы арқылы да жинақтау, топтау, жалпылау, ұғымдарды айтылатны мәлім. Мыс:бала-шаға, кәрі-жас, ас-ауқат, туған-туыстық, қазан-ошақ т.б. Қос сөздерсинтаксистік тәсіл арқылы туған күрделі сөздер болғандықтан, олардың көптік ұғымды білдіруін лексика-синтаксистік тәсіл деп атауға да болады. Көптік ұғымдардың сөздерге тиісті қосымшалар қосылу арқылы берілу жолын морфологиялық тәсіл деп.а.\

Қазақ тілінде көптік ұғымды білдіру үшін жалғанатын үш түрлі морфологиялық форма бар. Олардың бірі ыз,із,з ормасы, екінші қ (к) формасы, үшінші лар,лер, дар, дер, тар, тер формасы. 1)Ыз,із,з формас әуелде көптік жалғау емес, жұп,егіз, екеу болып келетін заттардың аттарына жалғанатын қосымша болған.

2)етістітің ашық райының жедел өткен шағының (мыс.біз бардық,біз келдік), бұйрық райының (біз барайық, біз келсек), шартты райының көпше түрінің (біз барсақ, біз келсек) бірнші жағына қосылатын жіктеу жалғау әрқашан қ (к)болып келеді. Бұл форма да –к,-қерте кездегі көптк мағ білдіретін морфологиялық формалардң бірі болғанына ұқсайды.

3) лар,лер,дар,дер,тар,тер формасы сөздің соңғы буыны мен соңғы дыбсының әуеніне қарай өзгеріп жұмсалады. Лар,лер қосымшасы зат есімдерге, есімдіктерге, субстантивтенетін өзге де өз тптарына және етістіктің жіктелетін формаларының екінші жақтарына қосылып, көптік мағынаны білді,ді. Көптік жалғау лар бір сөйлемде біріне бірі қатысты бірнеше сөзге жалғана береді. Ондайда көптік жалғау. Бір жағынан, сөздерді бір бірімен қиыстыру үшін қолданылса, екінші жағнан, олард сараландырып,айқын,ашық етәп айту үшін қолданылады. Мыс: бастары жалаңбас,ауыздарын қалың мұрт, беттерін ұзын,тығыз сары саөал басқан үлкендер балаларға әлі де аса сауық түсті көрінеді. Мұндағы үлкендерді бастауышқа тікелей қатсы жоқ, бірақ баяндауышқа қатысы бар, балаларға деген толықтауышты балаға деп, жекеше формаға қойып өзгертпек. Көптік жалғау ларқажетін қарайғсөздің маынасын анықтап, айқындап қолданған жағдайда түбір мен жұрнақтың немесе түбір мен көнеленген форманың араларында да жұмсалады. Мыс: Абай ұрыларша шапаан,бөркін айналдырып киіпті.

Тәуелдік жалғау:

Әдетте, иеленуші үш жақтың біріне белгілі біір заттың меншікті екенін біілдіретн граммматикалық категория тәуелдену категориясы деп аталды. Қазақ тілінде тәуелдену категориясы үш түрлі тәсіл арқылы жасалады:Морфологиялық, синтаксистік, аралас.

Синтаксистік пен аралас тәсілдің ерекщеліктері қысқашаа мынадай. Синтаксистік тәсіл біз,сіз есімдіктеріне ілік.с қосымшасые жалғап (біздің,сіздің) оған анықталатын заттың атын білдіретін сөзді еш қосымшасыз тіркестіру арқылы жасалады. Мыс: біздің үй, біздің шелек...тб.Сөйтіп, тәуелдік ұғымды коипоненттерінің бірі анықтауышы, бірі анышталушы мүшелеер ретінде құрылу арқылы ғана білдретіндіктен бұл тіркестер синтаксистік тәсілге жатқызылады. Аралас тәсіл бұрынғы компонентінің есімдіктер ғана емес, басқа есімдерден де бола беретіндігі жағынан және соңғы компонентінің үнемі тәуелдік жалғаулы сөз болатндығыы жағфнан (Мыс:біздің үйіміз, оладың балаларығ колхоздың есепшісі).

Морфологиялық тәсіл арқылытуатын тәуелдену категориясы мынадай екі түрлі қосымша арқылы жасалады: 1) нікі, дікі,тікі 2) тәуелдік жалғаулары арқылы

Тәуелдену ұғымын тудыратын нікі, дікі,тікіжұрнақтары тарихи жағынан алғанда, ілік.септіктің ның, нің, дың,дің, тың,тің жалғауына және кі,қыы,ғы,гі жұрнағынан бірігіп пайда болғаны мәлім. Бұл форма рақылы туатын меншіктілік меншіктелуш заттан жеке де айтыла береді:Мыс: менікі, сенікі, сіздікі....т.б.

Тәуелдік жалғау бір заттың басқа бір заатқа тәуелді екенін білдіретіндіктен, негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да зат есім қызметін атқаратын демек, субстантивтенетін сөздердің барлығына да жалғана береді. Мыс: әкем , дәптерім, Тәуелдеулі сөзден бұрын айтылатын ілік септік формасындағы І,ІІ жақ жіктеу есімдіктері түсіріліп те, түсірілмей де айтылатын сияқты.

Тәуелдік жалғау септік жалғауынан да, жіктік жалғауына да бұрын жалғанады. Мыс: әкемнің, әкемнен. Студентіңмін, студентіңізбін т.б. Бірақ тәуелдік жалғау түбір мен кейбір жұрнақтың және түбір мен кейбір көнеленген формалардың арасна да тұсе береді. Мыс:өзімше, өзіңше, әкемше, әкесінше .т.б.Тәуелдік жалғаулар қосымша эмоциялық экспрессивтік райды я мәнді білдірерліктей де міндет атқарады. Мыс.кһкем, айым, күінм, жаным, қалқам, сәулешім т. б.

Септік жалғау.

Септік жалғаулары арқылы есімдер сөйлемдегі етістіктермен де, шылау сөздермен де өзді өздері де жалғасып әр алуан қарым қатынасқа түседі.олар сөздердің лексикалық мағынасын өзгертпейғ ол сөздер мағына жағынан қызметтерін ғана өзгертетіндіктен, ол сөздер мағына жағынан бір бірінен алыстап та кетпей, біреулері етістік арқылы айтылған қисылдың тікелей обектісін (еңбекті), біреуілері қимлдығ шығуын (еңбектен) , біреулері қисылдың болған орнын (еңбекте), біреулері қимылдың бағытын (еңбекпен) білдірі тұрады. Бұл қосымшалар сөйлемдегі сөздерді бір біірімен жалғастырып, септестріп тұрады. Жай септеу септк қосымшаларының тікелей зат есімдердің және басқа есім қызметін атқаратын сөздердің тура түрлеріне жалғануы. Тәуелді септелу септік жалғауларының зат есім немесе зат есім қызметін атқаратн басқа сөздердің тәуелді түрлеріне жалғануын айтамыз.

Атау септік. Ол тек белгілі бір заттыы атау үшін ғана емес, онан әлдеқайда кең грамматикалық қызмет атқаратындықтан, арнайы талдайтын негізгі форма ретінде ұаралады. Осыған орай ол негізгі септік деп аталады. Атау формадағы сөз кім?кімдер?не?нелер? деген сұрауларға жауап береді де, жекеше,көпше және тәуелід түрлрде де қолданла береді.

Ілік септік.бұл септік меңгеру я меңгерілу жаңынан тікелей етістікке қатыспайды, әрқвшвн соңғы тәуелдеулі есңм сөзбен субстантивтенген сөзбен байланысты болады. Ескерту: лексикаланған кейбр тірестерде ілік септік жалғаудың соңғы ңдыбысы түсіп қалып біріккен сөзге айналуға бейімделу бағыты да бар. Мыс: қысты күні (қыстың күні), жызды күні. Т.б.

Барыс септік. Бұл септіктегі сөз әрқашан етістік мүшемен тікелей де,жанай да байланысып негізінде қисылдың бағытын,мақсатын білдіреді.Мыс.москваға жүреді, кітапханаға барады ...т.б.

Табыс септік: Бұл септіктегі сөз етістікпен байланысып, сөйлемде тура толықтауыш болып өызмет атқрады. Мыс:түзетпек едім заманды, темірді мысқа, т.б.

Жатыс септік. Бұл септіктегі сөздер негізінде көлемдік, мекндік, мезгілдік мағына береді.осыған сәйкес, сөйлемде беретін мағынасына қарай жанама толықтауыш та, кейде орнына қарай баяндауыш та болады.

Шығыс септік. Іс амал, қимыл әрекеттердің шыққан орнын, себебін, мезглін,мөлшерін және басқа әр қилы мағыналарды білдіреді. Осы мағыналарына қарай шығыс септіктегі сөз сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыш та,кейде баяндауыш та болады.

Көмектес септік.іс қимылдың,амалдың құралы мен тәсілін, мекенін,мезгілін,ортақтасу,бірлесуғастауғ ұштасу, сияқты жай күй қатынастарын және басқа сәйкес әр алуан мағыналарды білдіреді. Осы мағ.на сәйкес көмектес септіктегі сөз сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыг та бола береді.

Жіктік жалғау.

Жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқрады. Өйткені жіктік жалғаулы сөз сөйлемде әрдайым баяндауыш қана болады. Жіктік жалғау баяндауышқа ғана тән жалғау.

Қазақ тіліндегі сөздер төмендегідей төрт топқа бөлініп, төрт түрлі үлгі бойынша жіктеледі.

І топқа отыр,тұр,жатыр.жүр етістіктері, есімщелер, зат есімдер, сан есімдр,есімдіктер, үстеулер жтады.

ІІ топқа а,е,й формалы және ып,іп,п формалы көсемшелер жатады.

ІІІ топқа етістіктің жедел өткен шақ формасы мен шартты рай формасы жатады.

Төртінші топқа етістіктің бұйрық рай формасы жатады .

№9-Грам.қ форма, түрі, грам.қ мағ.мен арақатынасы.

А.Ысқақов"қаз.қаз т": Сөздің нақтылы лек.қ мағынасымен жарыса отырып, сол лек.қ мағынаны айқындай,саралай түсетін я сойлемдегі басқа сөздермен қарым қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын грам.қ мағына дейміз.Грам.қ мағына сөздің түрленуі арқ. да,сөйлемдегі басқа сөздермен қарым қатынастары арқ.да айтылады.М:Қонақ бір күн қонса құт,екі күн қонса жұт, деген сойлемде қонақ және қонса сөздері өзара түбірлес олардың тұлғаларында ұқсастық та айырм.қ та бар. Себебі гр.қ мағ.да да,гр.қ формаларында да ерешеліктер бар. Гр.қ мағ.ды білд. гр.қ амал тәсілдер гр.қ формалар деп аталады.Қандай грам.қ мағына болса да, оның өзіне тән гр.қ формасы болады, керісінше қандай бір гр.қ форма болса да, оның өзіне тән гр.қ мағынасы болады.Гр.қ мағынасы жоқ гр.қ форма болмайды,гр.қ формасы жоқ.грам.қ мағына болмайды.

Оралбаева"каз.қазак т морф": Сөздің гр.қ формасы деп сөздің сөйлемде категориялардың көрсеткіштерімен қолданылып,гр.қ мағынада қолданылған түрі аталады. Яғни: 1Сөзтұлға сөйлемде ғана қолданылады, сөйлемнен тыс қолданылмайды. 2Сөйлемде сөздер түрлі тұлғада қолданылуы қай сөз табының сөзі болуына байланысты,өйткені барлық сөз табына ортақ сөзтұлға жоқ.Әр сөз табының сөз ұлғалары әр түрлі. 3Сөзтұлға грам.қ категорияларға байл. 4Гр.қ формалар сөз табына қатысты болғ.,сөзтұл.р да сөз табына қат.5Гр.қ сөзтұлға екі түрлі болады:синтетикалық және аналитикалық.Синт.қ сөзтұлға деп, грам.қ категор.ң қосымшалары арқ. түрленген сөздер аталады.Мыс:мектепке,кеткен,барса.Аналитикалық сөзтұлға деп, грам.қ мағ.ң көмекшілері,яғни ана.қ форманттар арқ. түрленетін сөздер аталады.М:өте жақсы, ең қымбат,үп үлкен. Сөздің сыртқы формасына берілетін мағына грам.қ мағына.

10 ???

№11-Жалғаулардың сөздегі орын тәртібі

А.Ысқақов бойынша:

Жалғаулар сөйлемдегі жеке сөздерді өзгертіп, түрлендіру арқылы оларға белгілі грамматикалық мағына үстейтін морфологиялық формалар болып есептеледі. Жалғауларда мағыналық дербестік те, тұлғалық дербестік те болмайды. Өйткені жалғаулар, біріншіден, жеке-дара қолданылмайды, екіншіден, жеке-дара тұрғанда ешқандай мағынасы да болмайды. Ал мағыналы сөздерге қосылғанда, олардың атқаратын қызметтері де зор және ол сөздерге тиісті грамматикалық мағыналар да жамайды.

Қазіргі қазақ тілінде жалғаулардың 4 түрі бар: көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулар. Осы төрт жалғаудың өзіне тән грамматикалық мағыналары, сол мағыналарына орай, арнаулы гр-қ формалары және сол гр-қ мағыналары мен формаларына сай, олардың өзді-өздеріне тән ерекше қызметтері бар.

Түбір сөзге алдымен көптік жалғауы, одан кейін тәуелдік, септік жалғаулары жалғанады. Мысалы: адам+дар, адам+дар+дың, адам+дар+ым+ды.

№12-Өздік және ырықсыз етістер

Етіс категориясы дегеніміз – амалдың(іс-әрекеттің) субьекті мен обьектіге қатысын, сондай-ақ, керсінше, субьекті мен обьектінің амалға(іске) қатысын білдіретін формалардың жүйесін айтамыз. Оның 4 түрі бар.

өзік етіс, ырықсыз етіс, өзгелік етіс, ортақ етіс.

Өздік етіс. Қимыл, іс-әркеттің орындаушысына, субьектіге қарай бағытталып, сабақты етістікке –ын,-ін,-н қосымшасы қосылып жасалады: ки-ін-ді, көр—ін-ді т.б Осы мысалдан көретінімздей, біріншіден, қимыл, іс-әркет иесі субьектіге қарай бағытталады, сөйтіп, субьекті әрі тура обьекті мәнінде қызмет атқарады. Ол өзіне-өзі субьекті әрі тура обьекті мәнінде қызмет атқарады. Ол өзін-өзі киіндіреді, өзі көрсетеді т.б. Бұл ьжерде түбірдегі сабақты етістіктердің обьектісі субьектінің дене мүшесіне, өзіне т.б қарасты сөздер, ал өздік етісте ол обьекті түгел субьектінің өзіне көшеді. Екіншіден, өздік етіс жұрнағы негізінен сабақты етістіктерден өздік етіс жасала бермейді, яғни барлық сабақты етістік түбірге өздік етіс қосымшасы жалғана бермейді, тек қимыл, іс-әрекет субьектінің өзіне қарай бағытталатын сабақты етістіктерден ғана өздік етіс жасалады. Және онда өздік етіс қосымшасы сабақты етістікті салт етістікке айналдыру қызметін атқарады. Мысалы, айт, оқы, бер, ағыт, ат т.б сияқты сабақты етістіктерден өздік етіс жасалмайды, өйткені бұл сияқты сабақты етістіктердің тура обьектілері(өлнеңді,әңгіме айту, кітап оқу) іс иесі субьектіге тура қаратыла алмайды. Кейде жыр мәтіндерде өздік етіс сөйлемде тура обьекті де бөлек беріліп, қимылдың субьектіге байланысты нақты қай жеріне бағытталғанын білдіреді: Енді белін түйді, Асыл киім киді. Бұл әдеттегі қолданыстан стильдік мақсаттағы нормадан ауытқу болып табылады.

Құранды қосымшалдар -лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен жұрнақтары өздік етіс мағынасында жұмсалады. (ойлан, намыстан)

Ырықсыз етіс деп қимылдың, іс-әркеттің өздігінен мән үстеп, қимыл, іс-әркеттің тура обьектісі оның грамматикалық бастауышы болу қызметін атқарып, тек сабақты етістіктерден –ыл,-іл,-л қосымшасы, түбір құрамында л дыбысы болса, -ын,-ін,-н қосымшасы арқылыжасалатын етістің түрін айтамыз. Ырықсыз етіс қосымшалары сабақты етістікке жалғанып оны салт етістікке айналдырады деп көрсетілген. Мысалы кітап оқылды, үй тазаланды дегенде ырықсыз етістің жұрнақтары жалғану арқылы сабақты етістік салт етістікке айналған. Өздік етіс пен ырықсыз етіс жұрнақтарының ұқсастығы:

1)қосымшаларының бірдей болып келетіні, тек контекст арқылы ажыратамыз.

2)екеуі де сабақты етістікті салт етістікке айналдырады.

Айырмашылығы: Өздік етісте логикалық субьект(іс иесі) субьект-грамматикалық субьект(бастауыш) болады да, ал ырықсыз етісте грамматикалық бастауыш логикалық обьект болады.

35-билетпен байланыстыру айту қажет!!!

№13-Зат есім, лексика-грамматикалық сипаты.

Зат есімдердің қай-қайсысы болсын заттық ұғымды білдіретіндіктен, олар, негізінен алғанда, біркелкі болғандарымен іштей нақтылық және абстрактілік, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және топтық сияқты семантикалық категорияларды да қамтиды. Мысалы: ағаш, су,шөп,темір тәрізді сөздер, әдетте көзбен көріп, қолмен ұстап тануға боларлықтай нақтылы, деректі ұғымдармен байланысты ұғымдарды білдірсе, ақыл,сана, ой,ықпал секілді сөздер ойлау, топшылау қабілеттері арқылы танылатын абстрактілі заттармен байланысты ұғымдарды білдіреді.

Зат есімдердің ішінде даралау және жинақтау ұғымын білдіру қабілеті де жоқ емес. Мысалы: құрт, құмырсқа, апа, қарындас, төсек,орын тәрізді дара сөздер белгілі заттардың аты болса, құрт-құмырсқа, апа-қарындас, төсек-орын сияқты қос сөздер белгілі бір ұғымдарды жинақтап, олардың топ-тобының атын білдіреді. Керісінше, мая-мая, қора-қора, жал-жал, тау-тау, төбе-төбе сияқты қос сөздер бөлу я даралау ұғымын білдіреді.

Зат есімдерді іштей семантикасының өзара орайлас астас болуларына қарай, әлденеше топқа бөлуге болады. Мысалы: семантикалық ерекшеліктеріне қарай, зат есімдерді іштей мал атаулары, өсімдік атаулары, құрт-құмырсқа атаулары, үй мүліктерінің атаулары, қоғамдық тұрмыстың, саяси-әлеуметтік саласында қолданылатын атаулар деген сияқты неше алуан топқа жіктеуге әбден болады.

Дегенмен, зат есімнің ішінде өздеріне тән семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар кейбір топтар да жоқ емес. Ондай семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар топтарға: адамзат (кімдік) және ғаламзат (нелік) есімдерін, жалқы есімдерді, көптік мәнді есімдерді, эмоциялы-экспрессивтік зат есімдерді, көмекші есімдерді жатқызуға болады.

(А. Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі». Алматы «Ана тілі»,1991).

Лексикалық-семантикалық өрісі аса кең сөз таптарының бірі осы – зат есімдер. Мұны аңғару үшін осы орайда оның құрамына енетін сөздердің мына секілді топтарын ішінара санамалап атап өтудің өзі-ақ жеткілікті. Олар: күнделікті тұрмысымызда жиі айтылып, жиі қолданылатын түрлі бұйымдар мен нәрселердің аттары (ыдыс-аяқ, киім-кешек, табақ, қалам, қағаз); тағамдардың аттары (сорпа, қазы-қарта, жент, тұз); жан-жауарлар атаулары (жылқы, түйе, ақбөкен, киік); өсімдік атаулары (қайын, баялыш, тобылғы, бидайық); табиғат денелері мен құбылыстардың аттары (жауын-шашын, ай, жұлдыз, боран, аяз); адамның кәсібін,тегін, мамандығын, қабілетін, қоныс-тұрағын білдіретін сөздер (мұғалім, тілші, диқан, қаламгер, алыпсатар, қызметкер, саятшы,керей, найман, қазақ,орыс); тұрмыс-салтқа, әдет ғұрыпқа байланысты айтылатын сөздер (көкпар, шілдехана, жар-жар).

1. Адамзат және ғаламзат;

2. Жалпы және жалқы есімдер;

3. Көптік мәнді есімдер;

4. Реңдік және үстеулік мәнді есімдер;

5. Эмоция-экспрессия реңі бар есімдер;

6. Көмекші есімдер;

Өзге сөздермен сөйлем ішінде грамматикалық қатынасқа, байланысқа түсуіне орай зат есімге тәуелдік, септік, жіктік жалғаулары жалғанады, сондай-ақ олар сөйлемде не жекеше, не көпше тұлғада айтылады. Осыған сәйкес оның түрлену жүйесін зат есімнің тәуелденуі, септелуі, жіктелуі, көпше түрде қолданылуы деп аталатын ірі-ірі грамматикалық категорияларға бөліп көрсетуге болады.

(Қазақ грамматикасы,2002ж.)

Проф. А.Ысқақов зат есімдерді семантикалық жағынан іштей нақтылық және абстрактілік, жаппылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және топтық деген түрлерге бөлсе , С.Омарбекұлы "Табиғат пен қоғамдық тіршіліктің қыр-сыры қаншалық алуан түрлі болса, олардың бас-басына дерлік атауыш ретінде жұмсалатын тілдегі сөздер де соншалық алуантүрлі. Зат есімдер тікелей сезім арқылы тануға болатын дүниедегі нақтылы нәрселерден (су, жылқы, тағам, жел, дауыл, жейде, тал, терек, у-шу, айқай, қойын, қоныш) бастап, адамның тек ақыл-ой қабілетінің жәрдемі нәтижесінде ғана түсінілетін түрлі абстракт ұғымдардың (наным, шама- шарық, ынсап, нарық, мінез-құлық, кәде-жора, ырым, пікір) аттарын да білдіре алады « ,-дейді.Сонымен қатар ғалым зат есімнің жалқы, жалпы, жиынтық мәнді, адамзат, ғаламзат есімдер деген түрлерін де атаған. Зат есімдерді семантикалық топтарға бөлуде Ә.Төлеуов нақтылы және абстрактілі, жалқы және жалпы (жинақты, жіктемелі) деген топтармен шектеледі.Осылайша, ғалымдардың зат есімдерді лексика-грамматикалық жағынан бірнеше топтарға бөліп көрсетулері ол топтардағы зат есімдердің өзіндік ерекшеліктері бар екенін байқатады. Сонымен зат есімдер адамзат және ғаламзат есімдері, жалпы және жалқы есімдер, көптік мәнді есімдер, эмоциялы-экспрессивтік реңді есімдер, көмекші есімдер деген ірі топтарға жіктеледі.Қазақ тілінде зат есімдер кім? не? сұрақтарына жауап беруіне байланысты үлкен екі топқа бөлінеді. Зат есімдердің осылай екі топқа бөлінуі басқа тілдердің зат есімдерінен өзіндік ерекшелігі болып табылады. Осымен байланысты А.Ысқақовперсондық және бейперсондық деген атаулар енгізді, яғни персондық зат есімдерге кім? деген грамматикалық сұраққа жауап беретін сөздер, ал бейперсондық зат есімдерге не? деген сұраққа жауап беретін сөздерді жатқызды. Ғалым бұл терминдерді "Қазіргі қазақ тілі» оқулығының 1974 жылғы басылымында адамзат есімдері мен ғаламзат есімдері деп өзгертті. Сондай- ақ кім? деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерді өз ішінде тағы да бірнеше мағыналық топтарға бөліп көрсетті: а) адамға тән атаулар: бөпе, бала, ұл, қыз т.б. ә) туыс атаулары: аға, іні, нағашы, жиен т.б. б) іс-әрекетпен кәсіп-мамандық иелерінің атаулары: студент, оқытушы, дәрігер, заңгер т.б. в) әр алуан қызмет баптары мен лауазым атаулары: ректор, әкім,директор т.б. г) кісі атаулары: Арман, Дәурен, Әлия, Раушан т.б.

Проф. А.Ысқақов не? деген грамматикалық сұрау, әдетте адамнан өзге барлық жануарлардың және күллі заттар мен нәрселердің атауларына қойылады дей келіп, оларды-деректі я дерексіз заттар мен заттық ұғымдардың атаулары, өсімдік атаулары, ас пен ішімдік атаулары, хайуанаттардың, аң мен құстың атаулары, балық аттары, құрт-кұмырсқа, бақа-шаян аттары, мекен, қопсы, құрал-жабдық атаулары секілді бірнеше түрлерге бөлген.Ғалымның бұл пікірлерімен келісе отырып, ғаламзат есімдерін өз ішінен жанды заттар атаулары және жансыз заттар атаулары деп, екі мағыналық топқа бөлуге болады. Сонда жанды зат атауларына адамнан басқа кеуд-сінде жаны бар тіршілік атаулары жатады да, жансыз зат атауларына өлі табиғат денелері мен өсімдіктер дүниесіне қатысты есімдер жатады.Бірақ тілімізде бұл қағидалардан ауытқитын да жайттар кездеседі. Мысалы, егер адам есімдері жер-су, мекен атауына ауысса, соңғы атауға не? деген сұрау қойылады: Алтай- екінші курс студенті. Алтай-кенге бай өлке. Бірінші Алтай сөзіне кім?, екіншісіне не? деген сұрақ қойылады. Ал керісінше, не? деген сұрауға жауап беретін жай ғана жалпы есім кісі аты ретінде қолданылғанда, кім? деген сұрауға жауап береді . Мысалы: бақыт, қуаныш-БақытХасенқызы, Қуаныш Үсенұлы,

Ә.Төлеуов бұдан басқа кім? не? сұрауларының ауысып жұмсалатын мынадай орындарын көрсеткен: «Өзіміз кісі туралы сөйлей тұрсақ та, сөйлемнің мағынасына қарай ауызекі тілімізде, ертегілерде не күлдіргі әңгімелерде ретіне қарай кім? не? сұраулар бірінің орнына бірі ауысып жұмсала береді. Мысал үшін, мен енді кім болдым? деудің орнына, мен енді не болдым? деп, ренжіп айта береді. Бұл жерде әңгіме кісі туралы екенін сөйлемдегі сөздің контекстегі мағынасынан байқаймыз. Мұндай жағдайда не? деп сұрау коя тұрсақта, контекстегі мағынасына қарай, әңгіме кісі туралы екенін аңғарамыз «, - дейді.Қазақ тіл білімінде зат есімдерді жалпы есім және жалқы есім деп екі топқа бөлу А.Байтұрсынов оқулығынан басталады. Ғалымның өз сөзімен айтқанда, «зат есім екі түрлі болады: біреулері-нәрсенің дербес өз басына ғана қойылған: жалқы есім. Екіншілері-нәрсенің біріне емес, барлық табына қойылған: жалпы есім»,-дей келіп, жалқы есімдерге- Ахмет, Ашымтай, Ағытай, Қызылжар, Семей, Қырым, Қытай, жалпы есімдерге: кісі, еркек, қапа, дала, ел, жұрт, ұлт, өлке секілді мысалдар келтірген .Зат есімдерді семантикалық және грамматикалық жағынан осылайша жалпы және жалқы есімдер деп бөлу кейінгі оқулықтар мен зерттеулерде жалғасып келеді. Мысалы, проф. А.Ысқақов жеке я дара заттарға берілген зат есімдерді жалқы есім деп, тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды білдіретін зат есімдерді жалпы есімдер деп атаса, Ә.Төлеуов "Кейбір зат есімдер тобы жеке нәрсенің өзіне арнай қойылған атын көрсетсе, кейбіреуі жинақты, жалпылама нәрсенің атын көрсетеді. Мәселен, тау, ағаш, жусан, сексеуіл деген сөздер бірыңғай көптеген заттардың жалпылама аттарын көрсетсе, Асан, Алатау деген сөздер- көптеген заттардың ішінен бөліп алынған жеке нәрсенің арнаулы аты. Осындай мағыналық ерекшеліктеріне қарай зат есімдер жалқы есім, жалпы есім болып екіге бөлінеді „ -деп сипаттаған. Осы пікірмен үндестікті 2002 жылы шыққанакадемиялық грамматикадан да кездестіреміз. "Жеке адамдарға, дүниедегі жеке заттар мен құбылыстарға атауыш болып келетін сөздер жалқы есімдер, ал бір-біріне ұқсас нәрселер мен құбылыстардың, жан-жануарлардың жалпылама атауышы, ортақ атауы ретінде жұмсалатын сөздерді жалқы есім " деп аталған.

Зат есімдердің семантикалық топтарының бірі-көптік мәнді есімдер. Тілімізде өзі арқылы аталатын заттың біреу емес, жиынын топтап я қамтып атайтын зат есімдер бар екендігі белгілі жайт. Мысалы, шұбат, адыраспан, өрік, күміс, қуаныш секілді зат есімдер көптік ұғымды білдіреді. Сондықтан, ғылымда "затты жеке-даралап атамай, оның жиынын жобамен атайтын зат есімдер көптік мәнді есімдер ,, деп аталады. Олай болса, көптік мән деген ұғым заттың санымен байланысты екенін көруге болады. Бірақ көптік мәнді есімдер заттың санын дәл атамайды, сол заттың саны көп екендігін байқатады, яғни бұндай есімдердің лексикалық мағынасының өзінде көптік мән бар, тек қана тұлғасы жекеге ұқсайды. Мысалы, шаш, дән, кітап деген зат есімдер арнайы грамматикалық көрсеткіші болмаса да, көптік мәнді білдіреді.Проф. А.Ысқақов көптік мәнді есімдерді мынадай түрлерге бөледі:

1. Сұйық заттардың атаулары: айран, боза, шай т.б.

2. Газ тектес заттардың атаулары: азон, бу, түтін т.б.

3. Уақ, ұнтақ заттардың, ұйысқан заттар мен бытыранды, таранды, үгітінді заттардың атаулары: ұн, шаң, тозаң, бетегет.б.

4. Дерексіз ұғымдарды білдіретін заттардың атаулары: айла, алғыс, ақыл, дау т.б.

5. Өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардың атаулары: алтын, қола, құрыш т.б.

б.Жаратылыс құбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қарт.б.

№14-Сөз және оның морфологиялық құрылымы, оған кіретін морфемалар жүйесі.

Әрбір сөздің өзіне тән тұлға-тұрпаты болады. Сол тұлға-тұрпаттың арқасында әрбір сөз бір бүтін тұлға (единица) ретінде қызмет етеді. Ал, сөздің тұлға-тұрпаты (құрылымы) оның лексикалық және грамматикалық сипаттарымен байланысты. Осы себептен сөздер морфологиялық құрылысы жағынан әр қилы болып келеді. Ал, сол әр қилылық, әрине, сөздердің құрамдарының әр түрлі болуына байланысты да, сөздің құрамының түрлі-түрлі болуы оның бөлшектеріне байланысты.

Сөздің лексикалық я грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектері морфемалар деп аталады. Морфеманың өзіне тән мағынасы (мазмұны) және өзіне тән сыртқы дыбыстық жамылышы (формасы) болады. Ендеше, морфема деп сөздің өзіне ғана тән мағынасы бар ең ұсақ бөлшегін айтамыз. Сөздің морфологиялық құрамындағы морфемалардың мағыналары мен қызметтері, әрине, бірдей емес. Морфемаларды ең алдымен түбір морфема және қосымша морфема деп негізгі екі салаға (түрге) бөлуге болады.

Түбір морфема-сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі. Түбір морфема дара түрде де, қосымша морфеманы қосып алып та жеке сөз ретінде қолданылатыны сияқты, қайталанып та (тау-тау, қора-қора), басқа түбір морфемамен қосарланып та (тау-тас, қора-қопсы), бірігіп те (белбеу, басқұр), тіркесіп те (он екі, қара сұр) жеке сөз ретінде жұмсала береді.

Қосымша морфемалар деп түбірге қосылып, оған қосымша мағыналар үстейтін морфемаларды айтамыз. Қосымша морфемалар өз ішінде жұрнақтар, жалғаулар және қосалқы сөздер деген үш топқа бөлінеді. Бұл қосымшалардың жұрнақтар деп аталатын түрі жалаң сөздерді жасау үшін қолданылады да, қосалқы деп аталатын түрі сөз тіркестері мен құранды сөздерді жасау үшін қолданылады. Қосымша морфемаларда мағыналық дербестік те, тұлғалық дербестік те болмайды.

Мағыналары мен қызметтеріне қарай, сөзден сөз тудыратын және сөзден жаңа форма тудыратын қосымшалар (морфемалар) жұрнақтар деп, ал сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшалар (морфемалар) жалғаулар деп аталады. Сөз тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөздерінен жаңа туынды сөз жасайтын болғандықтан лексика-грамматикалық категория қатарына жатады, форма тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөзінің белгілі бір сөз табына тән грамматикалық қызметін анықтау үшін қолданылатын болғандықтан, функционалды-грамматикалық категория қатарына жатады.

(А. Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі». Алматы «Ана тілі»,1991).

Сөздің морфологиялық құрылымы – морфологияның маңызды мәселелерінің бірі,өйткені қазақ тілінде сөздер сөйлемде әр түрлі құрамда қолданылады, кейде сөздердің өте күрделі құрамда қолданылуы да кездесе береді. Сөйлемде сөздің бір тұтас бірліктен тұруы өте сирек кездеседі. Сөздің морфологиялық құрылымы морфемалардан құралады. Морфема деп сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналы бөлшегі аталады. Морфемалар екіге бөлінеді: 1) негізгі морфемалар; 2) көмекші морфемалар.

1. Негізі морфемалар деп әрі қарай бөлшектеуге келмейтін лексикалық мағынасы бар морфема аталады. Мысалы: ат, ақ, бөл, бар, кел, жас, өс т.б.

2. Көмекші морфемалар деп өздігінен жеке қолданылмайтын, сөйлемде сөздің құрамында ғана қолданылып, оған түрлі грамматикалық мағына үстейтін морфемалар аталады. Көмекші морфемалар әр түрлі: 1) қосымшалар; 2) көмекші сөздер.

1. Көмекші морфеманың қосымша түрі сөздің дыбыстық құрамына кіріп, яғни сөзбен бірге жазылып, оған түрлі мағына қосады. Осымен байланысты көмекші морфеманың қосымша түрі екіге бөлінеді: 1) грамматикалық мағыналы қосымшалар; 2) сөзжасамдық қосымшалар. Грамматикалық мағыналы қосымшалар деп грамматикалық категориялардың мағынасын білдіретін, грамматикалық категориялардың көрсеткіші саналатын қосымшалар аталады. Грамматикалық мағыналы қосымшалар іштей 2-ге бөлінеді: 1) жалғаулар; 2) грамматикалық жұрнақтар.

2. Көмекші морфеманың екінші түрі – көмекші сөздер. Көмекші сөздердің грамматикалық қызмет атқаратын бірнеше түрі бары жоғарыда айтылады. Олар – септік категориясының аналитикалық формасын жасайтын көмекші есім және септеулік шылаулар.

(Н. Оралбай «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы», Алматы ,2007).

Белгілі лингвист ғалымдардың «морфема тілде дербес қолданылмайтын, тек сөз құрамында қолданылатын сөз бөлігі» дейтін анықтаманың флективті тілдерге бірдей ортақ қағида екендігіне назар аударады. Орыс тілі – флектив (жүйелі) тіл, ал қазақ тілі – аглютинативтік (жалғамалы) тіл. Орыс тілінің сөздік құрамына енетін атауыш сөздер лексика-грамматикалық формалар (словоформа), яғни орыс тіліндегі сөздер түбір сөз және сөздің грамматикалық формалары деп екі топқа бөлінбейді. Ы.Е.Мамановтың көрсетуінше, қазақ тіліндегі негізгі түбір сөздерді, орыс тілінің үлгісімен механикалық түрде, морфемаға жатқызу дұрыс емес. Орыс тілінде түбір сөз (корень) дербес сөз емес, ол – «сөз мұқылы» ғана. Орыс тілінде сөз бөлшектеріне бөлінбейтін мужской род формасындағы зат есімдер ғана. Олар грамматикалық формалармен түрленгенде, қазақ тіліндегі түбір сөздер тәрізді өзінің бастапқы қалпын сақтайды. Бірақ бұлар зат есімнің мужской родын білдіретін грамматикалық форма болып саналады. Ал, қазақ тіліндегі түбір сөздер грамматикалық форма емес, олар сөз таптарының форма тудырушы қосымшаларымен түрленгенде ғана грамматикалық формаға енеді . Грамматикалық құбылыстар жөнінде пікір алалығы түркі тілдерін зерттеушілер арасында жиі кездеседі. Осымен байланысты форма тудырушы қосымшалар мен жалғауларға берілген түсініктемелер әлі де жеткіліксіз бе деген ойға саяды. Сөйтіп, қазақ тіліндегі қосымшаларды тілдік материалға сәйкес, тілдің аглютинативті табиғатына сүйенген ғалым Ы.Е.Маманов сөз тудырушы және форма тудырушы деп екі топқа бөліп қарау арқылы ғана сөздің морфологиялық құрылымын лингвистикалық тұрғыдан дұрыс тануға болады деп есептейді.

(Ы. Маманов «Қ.т.б.-нің мәселелері», Алматы «Арыс» баспасы,2007).

№ 15-Зат есімнің септік категориясы, септеу түрлері

Қазақ тілі грамматикасының негізін қалыптастырған ғалым Ахмет Байтұрсынұлы «Тіл тағлымы» еңбегінде сөздерді атауыш және шылау сөздер деп бөліп, зат есімді атауыш сөздердің ішінде қарастырады.Сөздердің кейбіреуі нәрсенің өзін атайды. Кім? Не? Деген сұраққа жауап береді десе, ғалым Қ.Жұбанов «Есім-(мағынаша) заттың өзін не тұрғылықты белгісін көрсетеді,морфологияда көптеледі, септеледі, тәуелденеді, жіктеледі; синтаксисте сөйлем мүшелерінің қайсысы да бола алады» дейді. Ал ғалым Н.Оралбай з.е-жалпы грамматикалық мағынасы бойынша заттық ұғымды білдіретін сөздерден тұратын, олардың сандылық, тәуелдік, септік категориялары бар, баяндауыш қызметінде жақ категориясының көрсеткіштерімен түрленетін сөз табы дейді. Ғалым қазақ тілінде септік категориясының екі түрін көрсетеді: 1) синтетикалық септік 2)аналитикалықсептік. Олардың жасалу жолы мен мағынасында өзгешелік бар. Септік категориясы-зат есім сөздерді сөйлемдегі басқа сөздермен байланыстыру қызметін атқаратын категория. Септік категориясының қызметі синтаксиспен байланысты саналады. Олай болса септік к. Сөйлемдегі сөздерді байланыстыру қызметін атқаратын, зат пен заттың, зат пен қимыл-әрекеттің қарым –қатынасын білдіретін, синтаксиске қызмет ететін кат-я.7септіктен тұрады:1)атау 2)ілік 3) барыс 4)табыс 5)жатыс 6)шығыс 7)көмектес. Септік жалғаулары с.кат-ң грамматикалық бірліктері.Сөздің септік кат-ң жалғаулары арқылы түрленуін синтетикалық парадигмасы дейді. Түбір сөздің септелуін –жай септелу, тәуелденген сөздің септелуі-тәуелді септелу деп аталады.Септіктердің әрқайсысының өзіндік мағынасы бар, ол мағынаны білдіретін көрсеткіштері бар. С.к. көп мағыналық құрамнан тұрады, кейде бір септіктің өзі бірнеше мағынаны білдіруі жиі кездесетін құбылыс.

1)субъектілік мағына-септік қимылды кім жасағанын білдіреді :балық жүзедісамолет ұшады

2)нысан(объект) мағынасы-септік қимылға түскен затты, қимылдың қай затқа бағытталғанын білдіреді: жемісті жина, кітапты оқы

3)пысықтауыштық мағына-қимылдың жасалатын орнын, мезгілін, себебін, қалай жасалатынын білд-ді: бөлмеде отыр, көшеден өтті

С.к. мағынасының тек септік жалғаулары арқылы берілуі синтетикалық септік деп аталады.

Атау с. Бұл септіктің жалғауы жоқ.А.септіктегі сөз нөлдік формада болады, сөйлемнің бастауышы қызметін атқарады.

Ілік с. Грамматикалық белгісі-меншікті заттың иесін білдіру.(Сәкеннің үйі,Абайдың өлеңі). Септіктің бұл түрі тәуелдік категориясымен тығыз байл. Ол тәу-к жалғаулы сөзбен әрдайым синтаксистік бірлікте айтылады.З.е ілік жалғауында келгенде тәуелдік жалғаулы сөзбен тіркессе тиянақтылықты білдіреді және ылғи 3-жақта тұрады. І.с нөлдік тұлғада да қолданылады: ауыл баласы, мәдениет үйі.

Барыс с. Заттың, қимылдың кімге, неге бағытталғанын, яғни қимылын, қимылдың аяқталар жерін, мекенін, мақсатын, мезгілін, сандық белгінің қатысты затын білд-ді. Барыс с.нөлдік формада қолд,өте сирек.

Табыс с. Қимылға түсетін затты,яғни қимылдың нысанын білд.Мыс:өлеңді айт, биді биле. Осы мағынасына сәйкес ол сабақты етістікпен тіркеседі,сөйлемнің тура толықтауышы болады.

Жатыс с. Істің қимылдың жасалу орнын, мезгілін, мекенін, көлемін білд.Сөйлемнің мекен, мезгіл толықтауыш қызм атқарады.

Шығыс с. Қимылдың қайдан басталғанын,яғни шыққан орнын, себебін, мезгілін,мөлшерін білд.Нөлдік формада сирек қолданылады,бірыңғай мүшеге қатысты болады.

Көмектес с. Тілде кеш қалыптасқан септік,мағыналық құрамы күрделі.Көптен аталып жүрген мағынасы-құралын білдіру.Сонымен қатар: қимылдың тәсілін; ортақтық мағынаны; қимылдың мекенін; мезгілін де білдіреді. Бірыңғай мүшелерде нөлдік формада қолд. К. С жалғауы мезгіл мағыналы сөзге жалғанғанда ол сөздер үстеулік мәнге ие болады. Есім сөздерден тыс етістіктің есімше тұлғасына жалғанып, қарсылық мәнін білдіреді: Ол сені көргенмен, мені көрген жоқ.

Аналитикалық септікте әр септіктің негізгі мағынасы сақталады да, ол мағынаның үстіне қосымша мағына үстеледі. Көмекші есім мен септеулік шылау көрсеткіштері септік категориясының мағынасын кеңейтіп, нақтылай түседі.

№16 - Адамзат және ғаламзат есімдер, жіктелуі

Тілдердің өзге жүйесінен, айталық, славян текті орыс тілінен түркі жүйелі тілдерді, соның ішінде қазақ тілін ерекшелеп, даралап көрсетіп тұратын белгілердің бірі-адамзат есімдері мен ғаламзхат есімдеріне тән қасиеттер мен белгілер. Лексикалық мағынасы тек адамды, кісіні білд зат есімдер ғана жіктеу есімдіктерінің барлық түрімен предикаттық қатынаста айтыла алады,ал зат есімнің басқа түрлері болса, олар еш уақыт жіктеу есімдіктерінің бірінші, екінші жағымен предикаттық қатынасқа түсе алмайды. Солай болғандықтан да мағынасы жағынан «адам» деген жалпы ұғымның ішіне кіретін з.е үш жақта бірдей жіктеп айтуға болғанымен, з.е қалған тобы бірінші, екінші жақта жіктелмей айтылады.Мысалға әйел, ұшқыш жіктеледі де, өзен, сай жіктелмейді.Мұндай з.е бірден бірі өзінің тура мағынасында жұмсалғанда жіктік жалғауының бірінші, екінші жағын қабылдамайды, бұлай болуы жіктеу есімдіктерінің тек адамға, кісіге байланысты қолд.сөздер екендігінен. Мінекей, осы сияқты қасиеттері тұрғысынан алғанда үш жақта бірдей жіктелу қабілеті бар адамға байланысты зат есімдерді шартты түрде жақты з.е, үш жақта бірдей жіктелу қабілеті жоқтарды жақсыз з.е деп атаймыз.Нәрселер мен құбылыстардың жан жануардың аты болып келетін з.е адамға тән әр алуан қасиетті бейнелі түрде көрсету үшін кейде көркем әдебиетте, көбінесе поэзияла, жоғарыда аталған адам ұғымындағы з.е орнына жүретін кездер болады.Мысалы: Хан емессің қасқырсың,...Қара шұбар жылансың.

Орыс тілінде кім?дегенді барша кеудесінде жаны бар мақұлыққа, не? Дегенді өлі табиғатқа қатысты қолданатыны белгілі.

№17-Сабақтылық және салттылық категориясы

«Қазақ грамматикасы» бойынша: Етістік жалпы грамматикалық мағынасы жағынан нені білдірсе де, іс әрекетті, қимылды, қозғалысты, көңіл күйін, сапалық белгініәң өзгеру процесін, туу, өсу сияқты қимылды, амал, әрекетті, қалыпты т.б. мағыналарды және қандай тұлғада негізгі және туынды түбір қосарланған, біріккен, тіркескен күрделі түбір, лексика грамматикалық етіс және болымсыз етістік таза грамматикалық рй, шақ тұлғалары жікетліп тұрса да, я сабақты, я салт мәнін білдіріп тұрады. Яғни етістіктің салттылық, сабақтылық мәні оның біріншіден семантикалық сипаты, екіншіден тумысына тәгн ерекшелігі екенін баса көрсеткен жөн. Мысалы,негізгі түбір деп танылып жүрген оқу, жазу, көру, туынды түбір деп танылып жүрген ойлау (ой-ла), шегелеу (шеге-ле),ескеру (ес-кер). Күрделі түбір деп танылып жүрген жек көру, келемеж ету, оқып отыру, әңгіме құру етістіктер сабақты және әртүрлі тұлға түрлері де, оқыған,оқыдым,оқыпсың,жазыпты, жазады, көргісі келді сабақты етістік болып табылады. Өйткені бұлардың барлығы да тура объектіні тікелей талап етеді. Бұған кімді, нені деген сұрақ қойылады да, онымен тіркесетін табыс септікті зат көрініп тұрады: кітапты нені деген сұраққа жауап береді, оқу, оқып, отыру, отырған, баласын кімді немесе артық сөзді нені, жек көр, жек көретінсіз, жек көргісі келді. Сол сияқты түбір тұлғасы келу, жүру, тұру, күлу туынды түбір ойнау (ойна), бозару (бозар) күрделі түбір таң қалу, тарс ету, бармақ еті, келе жату етістіктер салт болып, бұлардан басқа да әр түрлері, мысалы, келгенмін, келсе, келіп отыру,сабақты емес салт етиістік боып табылады. Өйткені бұлардың барлығы тура обьектіні қажет етпейді, табыс септікті зат есіммен тіркеспейді. Сондықтан да кімді, нені келді, ойнады, бозарған, таң қалды деп айтуға болмайды. Әрине бұдан салт етсітікті де, сабақты етістікті де тудыратын грамматикалық тұлға топ бүтіндей жоқ екен деуге болмайды.

Ахмет Байтұрсынов «Тіл құрал» бойынша:

Сабақты етіс еткен іске бірнесе сабақтаулы болса, мәселен хат жаздым, шөп шаптым, қармақ салдым дегенде: жаздым, шаптым, салдым істер хат жаздым дегенде, жазу ісіне хат сабақталып тұр. Шөп шаптым дегенде шабу ісіне шөп сабақталып тұр. Қармақ салдым дегенде салу ісіне қармақ сабақталып тұр. Жаздым, шаптым,салдым деген сияқты нәрсе сабақталатын істі көрсететін сөздерді сабақты етістік дейміз.

Салт етіс өткен іске сабақталып, байланып тұрған һешнәрсе болмаса, мәселен: мен жүрмін, сен тұрсың, ол отыр. Менің жүргеніме, енің тұрғаныңа, оның отырағанына сабақталып тұрған һешнәрсе жоқ. Ержан күлді. Нұржамал жылады. Бірман жүгірді. Ержан күлгеніне. Нұржамалдың жылағына, Бірманның жүгіргеніне сабақталып тұрған ешнәрсе жоқ. Жүрмін, тұрсың, отыр, күлді, жылады, жүгірді деген сияқты сабақсыз істі көрсететін сөздерді салт етіс дейміз.

Ахмеди Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» бойынша:

Етістіктердің ішінде кімді, нені деген сұрауларға жауап күтпейтін, табыс септіктегі сөзге сабақталмай ақ жұмсалатын етістіктер көп. Мысалы: ау, бар, жат, жет, жүр, кел, көн, қал, қаш т.б. мұндай табыс септіктіктег» сөзге тура толықтауышқа сабақталмайтын етістіктер әдетте салт етістіктер деп аталады.

Аш, айт, бақ, бер, жаз, жай, тер, үз, шеш, ыс, сыз, тап, тер, айда, апар, етістіктерін алсақ бұлардың бәрі де кімді нені деген сұрақтарға жауаап беретін табыс септікті сөзге сабақталады. Әдетте сөйлеу тілінде табыс септіктегі сөзді демек тура толықтауышты қажет ететін семантикасы бар осындай етістіктер сабақты етістіктер деп аталады.

Етістіктердің бәрі де салт сабақты бола бермейді. Олардың ішінде әрі салт, әрі сабақты болатындары да бар. Мұндай қасиеттер не омоним етістіктерде, не поисемиялы (көпмағыналы) етістіктерде болады. Мысалы, арт, жүр, тара...етістіктерін қолдана қалсақ, олардың әрқайсысының жүкті арттық, және ақылы арттық, «сен жетілік қарғаны жүр» және «үйді үйлеріңе тараңдар» деген сөйлемдер құрауға болады. Ал ондағы етістіктің әрқайсысы әрі салт, әрі сабақты болып қызмет атқарады.

Н.Оралбай «Қазіргі қазақ тілі» бойынша:

Салт етістіктер тобын құрайтын етістер: өздік етіс пен ырықсыз етіс.

Салт етістік жасайтын өздік етістік жұрнақтары:

-Ын,ін, н. Мысалы: сен жуын, таран, ора;

-Ыл,іл,л жұрнағы өздік мәнін білдіріп, салт етістік жасайды. Мысалы: бұрыл, жазыл, керіл, басыл.

Ырықсыз етіс жұрнақтары:

-Ыл,іл,л. Мысалы: үй тазартылды,жіп есілді, үй жиналды, қора сыпырылды.

-Ын,ін, н: майлан,байлан, жалдан, қора тазаланды.

-Лын,лін,ныл,ніл құранды жұрнақтары өнімсіз. Мысалы: ас желінді, ұрыс үделенді.

Сабақты етсітік жасайтын етіс өзгелік етіс жұрнақтары:

-Т өнімді жұрнақтардың бірі. Мысалы: санат, қанат, сұрат, тыңдат, сөйлет.

-Дыр,дір,тыр,тір. Мысалы: қондыр, қойдыр, жаздыр.

-Қыз,ғыз,кіз,гіз өнімді жұрнақ. Мысалы: айтқыз, жатқыз, өткіз, алғыз.

-Ыр,ір, дар өнімсіз жұрнақтар. Мысалы: асыр, кетір, өшір, түсір, өсір, пісір.

-Т жұрнағы салт етістіктен сабақты етістік жасайды. Мысалы:

Шырқатып, шығындатып, шалықтатып,

Шапшытып, шүмектетіп, нөсерлетіп.

Орғытып, орағытып, бас өрлетіп,

Самғатып, саңқылдатып, сар желгізіп (І.Жансүгіров)

Осы мысалдағы шырқатып, шығындатып, шалықтатып, шапшытып, шүмектетіп, нөсерлетіп, орғытып, орағытып, өрлетіп, самғатып, саңқылдатып, желгізіп.

- Дыр, дір, тыр, тір салт етістіктен сабақты етістік жасайтын өзгелік етістіктің өте өнімді жұрнағы. Мысалы: екі пәуескені осында қалдырды. Өзгесін үлкен отауларға таратып берді. Осы мысалдағы қалдыр сабақты етістігі салт етістіктерден қал өзгелік етістің дыр жұрнағы арқылы жасалған сабақты етісітіктер.

-Ыр,ір,дар жұрнақтары салт етістіктен сабақты етістік жасайтын өнімсіз жұрнақ. Мысалы: өшір үніңді, жауыз. Осы мысалдағы өшір деген сабақты етістіктер, өш салт етістіктерінен өзгелік етістіктің ір жұрнағы арқылы жасалып тұр.

№18- Одағай сөздер, сөз табы ретіндегі ерекшелігі, мағыналық топтары

Ахмет Байтұрыснов «Тіл құрал» бойынша:

Одағай сөздерді шылау сөздерге жатқызған.

Одағай одағайланып, оңаша айтылатын сөздер. Одай сөздер қазақ тілінде көп. Барша шапшаң болған істі көрсету үшін айтылатын барша шабыттау үшін айталатын, барша жек көру, ақыру, тыю, қайыру, тоқтату, басу, жұбату үшін айталатын, барша қуаныш, реніш, кейістік, уайым, қайғы, күйінгенде, қорыққанда, шошығанда, таңдандағанда, тамсанғанда айтылатын сөздер һәм шығатын дыбыстар бәрі одағай болады. Солай болған соң одайғай бірнеше топқа бөлінеді.

1. Ілездік одағай: лап,шап,жұлт,жалт,сып, тік, күмп, күрс, мырс, қалт, пырт.

2. Еліктеу одағайы: шыр- шыр, пыр- пыр, сықыр- сықыр, сылдыр -сылдыр, күлдір- күлдір.

3. Шақырыс одағайы адамды шақырғанда әй! «аттан!» һәм ұран сөздер, һәр жүздің, һәр рудың шақыратын өз ұрандары болғандықтан қазақ ұран сөздері басқа басқа бәріне бірдей жалпы ұраны «Алаш!».

Малды шақырғанда, түйеге күс- күс, жылқыға қырау -қырау, сиырға ау- қау.

А. Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» бойынша:

Одағайлар өз алдында ерекшеліктері бар сөздер. Ал ол мына ерекшеліктер:

1. Одағай сөздердің мағыналары адамның әртүрлі сезіміне байланысты шығатын дыбыстық ишараттар. Мысалы: Япырмау, қайда сол күндер! Дегендегі япырмау өкінгендікті арманды білдіреді.

2. Адамның көңіл күйі құбылмалы болғандықтан, одағай сөздердің көпшілігінің мағыналары құбылмалы ауыспалы, көпмағыналы болып келеді. Мысалы: уай, жараңдар, мен бір ақыл айтайын ба? Деген сөйлемдегі айтылған ойдың мағынасына аңғар сарынына қарай одағай сөздер дауыс ырғағы арқылы сөйлеуші адамның көңіл күйін қабаттастыра білідіріп тұр.

3. Одағай сөздер сөйлемнің басқа мүшелерімен грамматикалық жағынан байланыспайды. Олай болса, өзі жарыса айтылған сөйлемнің мүшесі болмайды. Дауыс ырғағы арқылы оқшауланып, бөліп тұратын сөздер. Мысалы: Қап, барлық еңбектері далаға кетті ау! Дегендегі қап одағайы сөйлемдермен жарыса айтылып, тоылқытар түсіп тұр.

Одағайлардың түрлері

Одағайлар негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.Негізгі одағайлар: ау, па, ей, әй, уау, уай, я, пай, охо, әй, аха.

Туынды одағайлар: массаған, бәрекелді, әттеген ай, о тоба, астапырала, япырмай, ойпырмай, о дариға сияқты одағайлар жатады.

Адамға арнайы айтылатын одағайлар бар. Мысалы: кәне, міне, әні, мә, жә,әйдй, тек, тәйт. Бұлардың мағыналары жоғарыдағы одағайлардан гөрі басқаша. Демек олардың кейбіреулері көрсету, я нұсқау кәні, міне, әні кейбіреулері ұзын мә, әйдә мағыналарын береді. Бұларды ишарат одағайлары деген дұрыс.

Қ.Жұбанов «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» бойынша:

Одағай

1. Таптасқан сөздер: Мен бүгін келдім.

2. Таптаспаған сөздер: Әй, е, бәсе; заттың өзі, ісі, сипаты айрылмай, түйдек күйінде жүреді.

Таптасқан сөздер –атау сөздер. Бұлар заттың өзін, сипатын, ісін айырып, атау үшін қажет; таптасқан сөздер жеке тұрып хабар беру үшін емес, бірнешеуі қосылп барып, хабар беру үшін жасалған.

Таптаспаған сөздер – заттың өзін, сипатын, түйдегін жазбай атау үшін қажет. Ол хабарлаушы сөздер, жеке тұрып ақ хабар беру үшін жасалған. Бұлар құрылысы жағынан жеке сөз, атқаратын қызметі жағынан сөйлем не сөйлемдер жинағы. Таптасқан сөзді сөйлемдерде бұлар одағайланып тұрады. Оның түрлері:

1. Шаруашылық одағай тілге тән сөз емес, өйткені ол адамдар арасында қолданылмайды. Адамнан басқа жан жануарларға қолданылады. Мысалы: жылқыға айтылатын одағайлар құрау құрау, (шақырғанда), құр құр, лық лық, (асауды тоқтатқанда )кіш-кіш (суарғанда )

2. Көңіл одағайлар. Тілде көіл райын қоса білдіретін амалдар өте көп. Өйткені көңілдің әр түрлі райынын өзіне тән әр тұрлі райы бар. Айтушының көңіл райын сөйлемнің әніне қарай танимыз. Көіл райын білдіру үшін қосымша, қосалқылар да қолданылады. Таптасқан сөздерден құралған сөйлемдер арқылы да көіл райы білдіреді. Мәселен ақындар өз өлеңдерінде суреттеу арқылы көңіл райын танытады.

3. Қатынас одағайлары. Сәлемдесу, жөн сұрау қоштасу формулаларынан құралған қатынас одағайлары бар. Мысалы: әй, ау, о, мә, деген одағайлар тындаушының көңілін өзіне аудару үшін айтылады.

«Қазақ грамматикасы» бойынша:Одағай. Одағайдың түрлері

Тілімізде одағай сөздері үш топқа бөлінеді:

Көңіл күй одағайы:

1. жағымды көңіл күйді білдіретін одағайлар. Мысалы: алақай, охо, жолдас болатын болдым;

2. Жағымсыз эмоцияны білдіретін одағайлар. Мысалы: әттең ай, қап, Уай, қайдасындар? Түге бар болғырлар.

3. Әрі жағымды, әрі жағымсыз эмоцияны білдіретін одағайлар. Мысалы: а) пай- пай, қандай жарасады, ә!

4. ә)ренжу, наразылық мағынасында: пай- пай, осы бір емізіп тартаның ай!

Императивті ишара одағайлары:

1. адамға бағышталып айтылатын одағайлар бұған адамның адресіне бұйыру, жекіру, тиым салу мақсатымен қолданылады. Мысалы: Тек, танымай сөйле! Былғама Нұрғанымды.

2. Мал, үй хаиуанаттарына бағышталып айтлатын одағайлар. Мысалы: әукім әукім, ақ бұзау ертерек өс! Құтты бол, сиыр бол да, сүтті бол!

Тұрмыс салт одағайлары бұған адамдармен амандасу, қоштасу т.б. сыйластық белгісі ретінде қолданылады. Мысалы: Құп деді де, қоштасып жүріп кетті агороном.

Одағайдың мағыналық ерекшеліктерін екі үлкен топқа бөлуге болады:

1. Бір мағыналы одағайлар. Бұл топқа одағайлар қай ситуация болмасын, қай контекске түспесін, қандай интонациямен айтылмасын үнемі бір ақ мәнде жұмсалады. Алақай, ура сөздері тек шаттану, қуану сезімін білдіру үшін жұмсалса, қап, әаттең, әттеген ай сөздері әр уақытта өкіну мағынасында жұмсалады. Мысалы: Әттеген ай, неғып біз былай болып қалдық деген ой әрқайсысымызды қинады.

2. Көпмәнді одағайлар. Бұл топқа екі үш, не одан да көп мәнде жұмсалатын сөздер жатады. Пәлі, бәлі одағайы үш түрлі мәнде қолданылады.

Одағайлардың интонациялық ерекшеліктері:

Қазақ тілінде барлық дыбыстар бәрі бірдей одағай мағынасында жұмсала бермейді. А,ә,о дыбыстары ғана одағай мәнде жұмсалады. Ұ,ү,у,ө,і дыбыстары одағай жасай алмайды. Ал ы дыбысы одағай қызметінде сирек кезедседі.

Одағайлардың грамматикалық ерекшеліктері:

Одағайлар негізінен түрленбейтін сөздер одағайлардың өзіне ғана тән жұрнақтар жоқ. Олар субстантивтенгенде ғана болмаса, жалғауда да көп қабылданбайтын сөздер. Кейбір одағайларға ла, ле, шыл, шіл жұрнақтары жалғанады: ойбайлау, тәйір айшыл.

№19 - Қосымша морфема, түрлері, қызметі.