13. Ғұн, авар, хазар тайпалық бірлестіктерінің дүние жүзі өркениетіне қосқан үлесіне талдау жасаңыз

Антикалық дәуірде Азия мен Шығыс Еуропаны мекендеген ежелгі халықтардың бірі ғұндар болды. Түрлі тарихи жазбаларда ғұндардың рулық және тайпалық бірлестіктері түрліше аталады. Бізге тарихта ғұндар құрған үлкен және шағын мемлекеттер белгілі. Ең үлкен және осыған байланысты неғұрлым белгілілері болып табылатын зор тарихи із қалдырған ғұндардың екі империясы бар. Олардың біріншісі - Тұман (Тумань, Теоман жабғу) мемлекеті, оны қытайлар Шаньюй Тұман (б.д.дейінгі 209 жылы қайтыс болған) деп атаған. Оның тұсында ғұндар мемлекеті біршама әлсірейді, бірақ оның есесіне мұрагері құдіретті Мөде шаньюй б.д. дейінгі 209-176 жылдары "Ғұндардың ұлы империясы" деген мемлекетті басқарды. Ал, екінші империя – Еуропадағы Ғұн империясы. Кей әдебиеттерде ол Аттила империясы деген атаулармен кездеседі. Оның кезінде ғұндар Шығыс Еуропадан Сырдарияға дейін өмір сүрген халықтар мен аумақтарға иелік етті. Оның мемлекеті "Ғұндардың батыс империясы" деп те аталды.

Ең алдымен ғұндар (гунну) неліктен осылайша аталды, оларды кімдер осылай атады дегенді айтуымыз керек. Ғалымдар арасында бұл мәселеде бірауыздылық жоқ. Еуропалық та, қытайлық та тарихшылар сонау алыс уақыттағы көшпенділерді түрліше атаған. Әрбір жүзжылдықта жылнамашылар мен тарихшылар өздерінің ыңғайына қарай атаған, ал қытайлықтар біздің дәуірімізге дейін және одан кейін де бір халыққа 32 атау берген. Батыстық ертедегі тарихшылар өз кітаптарына ғұндарды гун-гунний, хун-хунну, кун-кунну, хон-хэн, хун-ху-гуз, сюнну және тағы басқа сол сияқты мәліметтер берген. Біз барлық осы атау-этнонимдерден біреуін - хунну дегенді немесе Аттила ғұндары туралы сөз қозғалғанда гунндар дегенді шығарып аламыз. Қазақтар мен басқа түркі халықтары оларды "ғұндар" деп атайды, өйткені ғұндар шын мәнінде қазақтардың, жалпы түркілердің алыстағы ата-бабалары, сондықтан оларды біздер де осылайша атаймыз. Оған біздердің дәлелдеріміз жеткілікті [32. 152 б.] Осы орайда біз тақырыбымызға арқау ету мақсатында, ғұндардың шығыстағы арғы тектерінен бөлініп, Батысқа қарай жылжуының алғышарттарына кішкене шолу жасауды жөн көрдік. Ал, Шығыстағы ғұндардың саяси ахуалына келсек, олар Мөде шаньюй тұсында күшейгені белгілі және Қытайдағы Хань династиясының билеушілері одан сескеніп, оған өз қыздарын әйелдікке бергені тарихтан мәлім. Алайда, Мөде кайтыс болғаннан кейін ғұндар бұрынғы құдіретінен айырыла бастайды. Тіпті ғұн тайпалары арасында билік үшін өзара қырқыстар болып жатты, кейде бірігіп, күшейіп жатса, кейде бытырап, қытайлықтардан жеңіліп жатты. Бұл үдерістердің өзі елу жылдай уақытты қамтыды. Біздің дәуірімізге дейінгі 119 жылы орасан мол қытай армиясы ғұн тәңірқұтысының тұрағы мен оның ордасын басып алып, 90 мыңға жуық ғұндарды қырып салды, қытайлықтардың өзі де үлкен шығынға ұшырады.

Сонымен бірге қытай армиясы батысқа, Орта Азия бағытына жылжи бастады, ол жерде біздің заманымыздан бұрынғы 101 жылы Ферғана қалалары тоналып, ғұндар Шығыс Түркістан алқаптарынан бөлініп қалған еді. Б.з.б. 99-97 жылдары хандықтар (қытайлар) ғұндарға қарсы тағы ірі екі шабуыл жасады. Жетпіс мыңдай қытай армиясы қолбасшы Ли Гуанлидің басшылығымен ғұн жеріне басып кірді. Бірақ, бұл жолы қытайлар өз күштерімен ғұндарды жеңе алмады, тек жиырма жылдан соң ғана олар басқа көшпелі халықтардың батыстағы үйсіндердің, шығыстағы дунхулардың және солтүстіктегі Енисей динмендіктерінің көмегімен жеңіске жетті. Жан-жақтан жау анталаған ауыр соғыста ғұндар көп қырғынға ұшырады. Ғұндардың саяси дағдарысы басталды. Б.з.б. 47-48 ж.ж. ғұндар оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлінді. Оңтүстік ғұндар Қытай бодандығын қабылдады, ал солтүстігіндегілер орталық азиялық тайпалармен одақтасып батысқа кетіп, өз тәуелсіздіктерін сақтады. Алайда, үнемі Қытайдың қысымына түскендіктен Тянь-Шаньды асып өтіп, қаңлыларға келді. Бұл ғұндардың Орта Азия мен Қазақстанға алғашқы қоныс аударуы болды.

Екінші қоныс аудару біздің заманымыздың 1 ғасырында болды. 93 жылы Қытайлар ығыстырған солтүстік ғұндар тағы да батысқа қарай жылжыды. Олар Қазақстан территориясы арқылы батысқа бет алды. Бұл көшпенділердің Қазақстанға енуіне байланысты шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі басталады. Біздің заманымыздың 1 мыңжылдығы басында Жетісу, оңтүстік Қазақстан тайпаларының кескін-келбеті монғолдана бастады. Ғұндар жергілікті тайпаларды бағындырып, Сырдария бойымен Арал өңіріне, орталық және батыс Қазақстан аймақтарына барып енеді. Ғұндардың біздің заманымыздың 4 ғасырда Шығыс және Орталық Еуропа жеріне келуіне үш ғасыр уақыт керек болды [100. 2 б.]

Тарихта бұл жылжу тек ғұн тайпаларында болып қойған жоқ, басқа да ірі тайпалармен жаңа құрыла бастаған халықтардың да жылжуына әсерін тигізген. Бұл тарих сахнасына «халықтардың ұлы қоныс аудару» мезгілі деген атпен белгілі. Бұл қоныс аудару Қазақстанға өзінің үлкен әсерін тигізді. Ол, біріншіден, жергілікті сақ, қаңлы сияқты тайпалардың шығыстан батысқа қарай жылжуына немесе орын ауыстыруына әсер етсе, екіншіден, ол тайпалардың антропологиялық жағының өзгеруіне әсерін тигізген, үшіншіден, түркі тілінің таралуына және оның жергілікті диалект болып орнығып нығаюын күшейтеді. Соңғы екі жағдай б.з. V ғ. Қазақстанға түркі тайпаларының жаппай келе бастауы тереңдей түсті. Шығыстан Батысқа, Жайық-Еділ арқылы Еуропаға қоныс аударуды түркі нәсілдес ғұндар жалғастырды

Авар қағанаты қаз Венгрия, Рум, Серб, Словак, Укрн айм мекендер, 562-823жж өм сүрген түркі тайпасы .Баян-жоғарғы билік-қаған,онң ізбасарлары-тудун,салық жинауш-тархан.Олар Туралы-Эрдели И.Исчезнувшие народы, Л. Н. Гумилёв Древняя Русь и Великая степь. Иордан-Гетика-скрыжинский аудар.Вернанский-Древн Русь. Орыс жылн-обыр,грек-абар,этник жағынан Орталық Аз шыққан. ИштванЭрдели-ерт отр ғас венгр ғыл акад сектр,Гдосы,Аварлар Еуропаға келуін3 кез бөлед. 1-ерте авар-6орт-7бас,2-7аяг,3-8 бас-9бас. Авар-ң европада көп жорық сәттіболуы-әскери жағ.А.1-атты әскер-ң болуы,басты қаруы-садақ и жебе-ң кең қолданыс табуы боды. А.арқ европалық-р темір үзеңгілер мен бір жақты ұсталармен, сосын қылышпен танысты.А-ң әскери соғ жүргізу тактикасы кейінгі моңголдар әдіс.ұқс болды.Шаршату мен жауыннан ұрысты м.лдем қолданбады.Тек шабуыл не қайа кету.Жаудырып садақпен оқ атты сосн кенеттен атты әскерді жіберіп отырды.Бұл әлсіреп тұрған қатарды жарып өту мақс болды. А.слав жаяу әскер сист да менг.орман ішінде,батпақты жерде д жақсы соғысты.Менандр-аварл қамалдарды бұзатын сполион-6 адам бойымен тең маш пайд-қорытынды! Такт пайд- 555 ж аварлар тарих саһнасынан шығ. 557 ж Едыл бат жылжид.сонда аландармен бірге савир и утигур қарс шығ.. 565—566 жж а.солт Карпатқа жетіп,Григорий Турский франктерды талқандайды,олардың короліСигиберта I тұтқ алад.567 ж а.лангобардармен гепидтерді талқандайды. Солай Дунай терр толығымен иеленеді. В 578 годуәскербасы Иоанн көмегімен Баян славян ққарсы шығ.Менандр айт- Баян 60мын куралғ славян отряд талқ, негізгі қаруланған әскер Грецияға қарс кеткен болған өзінде.А.Орт Дунай-Паннонияға орналасып, өз әскери арисократиясын құрады....Кигізу және қағанаттың аламанының қару-жарағында жиі емес қойыртпақтау авардың, германдық және византиялық стильтердің бақыланады, бұл тур ол халқының саясатымен толығымен қисынды көрінеді. Авар құдыреттілігінің ығымен алдынгы барлық жөн уйымдаскан салтаттылар сауыт болып табылды. "Серіліктің" өзінің ұғымының Европада ту- тап салт аттының осы үлгісінде. Авары тұңғыш рет Европаны темірдің үзеңгісінің және біржақты лезвия - ең бер қылыштың туримен таныстырды.Тактика...авар әскери тактикасында монгол тактикасымен ортак болып келеди : қарсыласын әлсірету- шексіз бұлтарыстарының бер ұрысты("аламаңдық - атып кету-") болды. Осы әрекеттер жиі үйлесімділік жалған тамашаның гипнозымен қарсылас туралы оның жеңісінің және дұшпанның қайратсыздығының жатпай-тұрмай иілдіруге мәжбүр. византиялыктар мұқият осы әдістермен танысты және оларды ең тиімдісін мойындады, тек оның "революцияшыл" үзеңгілерін - мықты шап- дүрелерді және, төзімді ара ер-тоқымда ұста- - бірақ және мынадай саптың үлгісі бас аварлардан заттана турды, безеу қой-, қашан алда - атты нұсқағыш без ауыр ат-жарақ(бер ұрыстың аулақта- "айғайшылар"), ілгек авар сүңгі және киіз қорғаныстық элемент. Басқа барлық өзге, авары біл- қарсы авар үлгісінің атты әскерлерінің әлсіз славян жаяу әскерді пайдаланған.

Хазар қағанаты— ортағасырлық түркі тілді халық.С.А. Плетнева. Хазары, Заходер Б. Н. Каспийский свод сведений о Восточной Европе,Кёстлер А. Тринадцатое колено: Крушение империи хазар и её наследие Л. Н. Гумилёва о Хазарии, Владимир Петрухин, Хазары: между Русью и иудеями Комментарий о хазарах В. Ф. Минорского по сообщениям арабских авторов,Артаманов –История Хазар,Петр Голден-Орижин оф зэ Хазарэс. Хронология-650-969 жж. Мамандардың есептеуінше Шығыс Еуропада 4 ғ-да ғұн шапқыншылығынан кейін пайда болған. 6 ғ-дың 60-жылдары Батыс Түрік қағандығына бағынды. Түрік қағандығы ыдырағаннан кейін Солт. Кавказ бен Қара т. жағалауында 7 ғ-дың орт қарай Хазар қағандығын құрды.Астанасы-Семендер,сосын Итиль .558ж сасанид-р соғ, 586ж Византтан қарсы шығ,7ғ Азов айм болғар,сосын Дағыс савирлерді бағындғ.735 ж Каспий жағ бас кірген арабт соғ,женіліп,исл дін +. 8 — 9 ғ-ларда Шығыс Еуропада жетекші мемлекет шегіндегі, құрған Хазарлар 10 ғ-дан бастап өз ішінде жікшілдікке ұшырап, әлсіреп кетті. Осыны пайдаланған көршілес Киев Русі мен басқа да түркі тілдес ұлыстар оғыз, печенег, т.б. тарапынан шапқыншылыққа ұшырап, 10 ғ-дың соңына қарай, тарих сахнасынан мүлдем жойылды. Мемлекеттілік жойылғаннан кейін жергілікті тайпалар басқа көшпелі түркі халықтарына сіңіп кетті. Х.құлауының тағ бір себебі-көп дінді болуы,Араб жиһангезі әл-Масуди Х-дың мұсылман, христиан, иудей дінін қатар ұстанғанын жазған. Белгілі тарихшы М.И. Артамонов Хазар жеріне 8 ғ-дың басында, 9 ғ-дың орта шенінде Византия, араб миссионерлері христиан, ислам дінін енгізуге әрекеттенгенімен, қағандықты басқарған хазар нәсілі Обадия иудашылдықты мемл. дін ретінде жариялағанын дәлелдеді. Декарт трактат-Христиан Рим-ң құлауына,иудаизм-хазар-ң құлауына алып келді.Иудаға табынушы ел билеушілерінің мұсылман, христиан дініндегі, сондай-ақ тәңіршілдікті тұтынған бұқара халықтан оқшау өмір сүруінің, басқару тетіктерін пайдалана алмауының салдарынан мемлекет ішінде этн.-діни алауыздық өршіп, тұрақсыздық ахуалы белең алған.