16. Империя кезеңіндегі Римнің қоғамдық-саяси құрылысы. Принципат жəне доминат.

Б.д. дейінгі I ғасырда Цезарь Римде принципат белгіледі. I ғасырдан III ғасырға дейін республика органдары сақаталса да, олардың дербестігі жойылды. Цезорь сенаторлардың санын 600-ге дейін азайтып, олардың цензін бір миллион сестерцияға дейін көтерді. Сенетың құқығы кеңейді. Олар заң алатын болды, магистрлардың орнын белгілеп, сот функциясын орындады, принцепсті сайлады. Магитрлар принценпстің көмекшілер болатын. Диоклетиан императордан дейінгі монархия «принципат» деп аталды. Рим республикасының органдары жұмыс атқарғанымен, олардың олардың әділ шешім шығартын маңызы жойылды. Магистратуралардың бәрін «принцепс» деген жаңа лауазым адам басқарды. Принцепсті бұрын сенат сайдайтын, соңынан бұл қызметті әскери адамдар сайлайтын болды, ақырында бұл қызмет орны әкесінен баласына мұра ретінде берілетін болды.

Принцепстің белгілі заңды титулы жоқ еді, оны августул, император және принцепс деп атайтын. Принцепс – жоғарғы республикалық магистр қызметін өмір бойы атқаратын, төтенше әкімдік билігі бар адам.

Монархияның пайда болуын Диоклетиан деген императордың атымен байланыстырады. Диоклетиан табиғатынан ақылды, мемлекеттік қызметке қабілетті болды. Жалғыз өз Рим тәрізді аса зор империяны басқара алмайтынын түсіне отырып, ол өзіне қосалқы әміші тағайындады. Имперотордың жанында мемлекеттік кеңес құрылды. Ипреотордың сарайында көп шенеуліктер жиналып, оларға орталық басқару функциялары берілді. Императордың сүйенетін жалғыз органа оның әскерлері еді. Әскер басшыларының бәры императорға бағынды.

Б.з ІІІ ғасырдан бастап, Римде шектелмеген монархиялық режим − доминат дәуірі келеді. Доминат жалпы құл иеленушілік құрлысты нығайтуға бағытталды. Ол бүкіл империяның билігін, императордың билігін күшейтіп бюрократиялық әкімшілік аппратты гүлдендіруге тырысты. Мемлекеттік басқару мемлекеттік бірнеше ведомстваның қолына шоғырланды. Римде екі екі ведомства мемлекеттік басқаруда үлкен орынға ие болған. Бұларға император жанындағы мемлекеттік кеңес пен қаржы ведомство жатады. Әскери ведомстваны император тағайындаған оған бағынышты әскери генералдар басқарады.

Император тағайындаған шенеуніктерге ерекше үлгідегі киімдер берілді, белгілі артықшылықтарға ие болады және қызметі аяқталғаннан соң зейнетақы тағайындайды. Империяның тұтастығын нығайту үшін Диоклетиан жаңа аумақтық әкімшілік бірлікті енгізді. Бүкіл империя аумағын 100провинциядан тұратын төрт бөлікке тетрархияға бөлді. Оларды Диоклетиан, Геркуии, Галерий және Константин Хлор басқарған. Бұдан басқа викарилер басқаратын он екі ірі аумақтық округтер пайда болды. Рим ерекше 101 провинцияны құрды. Рим империясы Батыс және Шығыс деп екіге бөлінді. Әрқайсысының басында император отырды, олардың көмекшілерін цезарь деп атаған.

17. ХІІ-кесте заңдары бойынша шарттық жəне деликтілік міндеттемелер. ХІІ-кесте заңдары бойынша шарттардың түрлері.

12 кесте заңдары Рим құқығының негізгі қайнар көзі болды. Олар 12 кесте созылып жазылып, қаланың басты алаңы Форумда қойылған еді. Бұл заңдарды әрбір азамат білуге міндетті болды. 12 кесте заңдары плейберлерден жасырын сақталынған патрицийлардың рулық салтына негізделіп жасалынды. Бұл тақталарда негізінен мүліктік, отбасылық және мұрагерлік қарым қатынастарды реттейтін нормалар енгізілген, бұл номиналдардың бір бөлігін қылмыстық құқыққа жатқызуға болады. Меншіктік құқық 12 тақта заңдарында толық жарияланбады. Алғашқы ғасырлар бойындағы римдік республикада жер римнің барлық толық құқылы азаматтарының меншігінде болды және оның қоғамдық алқап деп атады. Белгілі бір руға кіретін отбасы жерге ие болып отырды. Қоғамдық меншікпен қатар жеке меншік пайда болып , қалыптаса бастады, бірақ ол нормадан тыс және қоғамдық меншікке бағынышты нысанда көрініс тапқан.

Міндеткерлік құқық. Шарттардың ең көп тараған түрі несие шарты болды. Ол манципация арқылы қабылданды. (5 куәгер, таразы ұстаушы, формуланы айту) Көп уақыт бойы несие шартының кепілі ретінде несие алушының өзін ұсынып отырған. Мұндай шарт пехит деп аталған. Мүліктік қатынастардың дамуы аманат хаттың заңды нысанымен қатар ол бойынша мұрагер қалдыруды бекітуге әкелді. 12 тақта заңдары аманат хаттың мұндай нысанын да қарастырды. Мұра қалдырушы адам өз шешімін халықтық жиналыста, кейін халық алдында хабарлады. Жолға шыққан немесе халықтық жиналыста, кейін халық алдында хабарлады. Жолға шыққан немсес ұрыс алаңындағы әскерлер өз шешімін сап алдында айтқан. Өз баласын мұралық құқынан айыру Римде экстраординарлық құбылысқа жатқызылып, фурор деп аталды. Әйелі мұндай шешімнің себептерін жариялау тиіс еді.

Мідеттеме құқықтық бұғау. Мұның мәні заң бойынша әрекет ету керек дегенге жатады.Міндеттеме бойынша екі адам бір біріне жұпталады.Он екі таблица заңы бойынша адамға кәдімгі бұғау кигізетін еді.Міндеттеменің негізі шарт пен деликт. Шарт - әр түрлі жағдайлардаңы шарттардан туындайтын міндеттемелер.Ал деликт (зиян келтіру) д\з тек қана заң бұзушылық жағдайларында ғана жаза ретінде қолданылатын міндеттемелер.Классикалық кезеңде шарттың төрт түрі болған: вербалдық, литералдық, нақты, консенсуадық деп бөлінді.Вербалдық шарт (латынша «вергум» - сөз) ауызша жасалды. Литералдық шарттар («литерра» - әріп) жазбаша түрі. Ол әсіресе сауда айналымдарында, теңіз саудасында жүргізілді.Реалдық шарттар («реал» -зат, мүлік) бойынша зат бір жақтан екінші жаққа берілгеннен кейін ғана күшіне енді. Консенсуалдық шарт («косентус» -келісім) бойынша ол міндеттеме қабылданғаннан кейін белгілі уақытқа дейін күшіне енді.Бұл әдет бойынша заттың берілгені н/е берілмегені есепке алынбады.

Реалдық келісім шартттар.

1.Қарыз.Бұл шарт бойынша бір жақ екінші жаққа ақша береді.Екінші жақ уақыт өткеннен кейін сол ақшаны,затты қайтып беруге тиіс.

2.Несие шарты.Бұл шарт бойынша бір жақ екінші жаққа уақытша пайдалану үшін белгілі бір жеке затты береді де,екінші жақ уақыты өткеннен кейін сол затты қайтарып береді.Ол затты сол күінде свақтауға тиіс.