15. Рим республикасының мемлекеттік құрылысы. Сенат жəне магистраттар.

Рим жергілікті патриархалдық қауымға жататын. Патрицийлер ру, курия жəне трибаларға бөлінетін. Рим үш трибаның одағы болатын. Бір курия он рудан, триба он курийден тұратын. 3 трибаның əрқайсысы жүз рудан, ал бүкіл қауымның халқы үш жүз рудан құралатын. Ру бірлестіктеріне кіретін азаматтар өз əскерлерін құратын. Халық жиналысына қатынасып, қауымның алғашқы мүшелері болып саналатын. Алғашқы толық құқықты азаматтықты тек патрицийлер иеленді. Рим халқының төменгі жігі құлдар болды. Бұлардың көбі соғыс тұтқындары еді. Басқалары көршілес тайпалардан немесе осында келген құл сатушылардан сатып алынатын. Құлдарды толықтырып отырудың маңызды көзі – кіріптарлық құлдық болды. Мемлекеттік құрылысы Б.д. дейінгі V-VІ ғасырлар бойында патрицийлік аристократиялық республика конституциясының бірте-бірте қалыптасып, даму процесі өрістеді. Б. д. д. 510 жылы Римде республика құрылды. Патшаның орнына 2 консулды сайлайтын болды. Рим республикасының тарихы 500 жылдан асады. Бірақ Римде республика құрылғанымен, қоғамдық құрылыста айтарлықтай өзгерістер бола қойған жоқ. Рим ерте республикалық кезеңде полис, яғни, еркін құл иеленушілік сипатындағы азаматтық қауым болып қалды.

Құл иеленушілік жоғарғы класс екі топқа бөлінді: нобилетет және аттылар. Ең төменгі топ құлдар болды. Құл иелері құлдарға жаңа институт пекулииді ұсынды. Бұл бойынша жерді оларға жалға береді, олар алдын ала қожайынға беретін өнімін келіседі. Сонымен қоса римде колонаттық қатынас дамыды. Еркін шаруа жерді жалға алып, ақшалай немесе өніммен ақысын төлеген. Принцепс республикалық дәстүрлерді бұзып, бір мезгілде консул, цензор, әрі халық трибуны қызметін иеленді. Принцепстің консул ретінде интерцессия құқығын пайдаланып, кез келген магистрат шешімінің күшін жою, цензор ретінде Сенатты өз жақтастарынан құру. Трибун ретінде Сенат қаулылары мен магистрат шешімдеріне вето құқығына ие болды. Принципиат кезінде Рим мемлекетінің құрылымына өзгерістер енгізіліп, провинцияларды басқару императорлық және сенаттық болып бөлінді. Императорлық провинцияларды әскери, әкімшілік және қаржылық мәселелерді өз қолына шоғырландырған легаттар, сенеат провинцияларын понконсулдар басқарды. Доминат кезінде барлық провинциялар император қарамағына өтеді. Империяның жоғарғы мемлекеттік органдары принцепс сарайында принцепс кеңесіне шоғырланды. Император кеңесі сенатпен қатар саяси іспен шұғылданатын ресми орган болып табылады. Адриан (117 – 138) тұсында принцепс кеңесі тұрақты қызмет атқаратын жоғарғы үкімет органы- консилумға айналды. Ол императорлық институтциялар мен эдиктілер дайындады.

Б.з ІІІ ғасырдан бастап, Римде шектелмеген монархиялық режим − доминат дәуірі келеді. Мемлекеттік басқару мемлекеттік бірнеше ведомстваның қолына шоғырланды. Римде екі екі ведомства мемлекеттік басқаруда үлкен орынға ие болған. Бұларға император жанындағы мемлекеттік кеңес пен қаржы ведомство жатады. Әскери ведомстваны император тағайындаған оған бағынышты әскери генералдар басқарады.

Император тағайындаған шенеуніктерге ерекше үлгідегі киімдер берілді, белгілі артықшылықтарға ие болады және қызметі аяқталғаннан соң зейнетақы тағайындайды. Империяның тұтастығын нығайту үшін Диоклетиан жаңа аумақтық әкімшілік бірлікті енгізді. Бүкіл империя аумағын 100провинциядан тұратын төрт бөлікке тетрархияға бөлді. Оларды Диоклетиан, Геркуии, Галерий және Константин Хлор басқарған. Бұдан басқа викарилер басқаратын он екі ірі аумақтық округтер пайда болды. Рим ерекше 101 провинцияны құрды. Рим империясы Батыс және Шығыс деп екіге бөлінді. Әрқайсысының басында император отырды, олардың көмекшілерін цезарь деп атаған.

Б.д.д V-111ғ.Рим мемлекеттік құрылысының тұжырымдалу процесі жүрді.Мемелекеттік үкімет органдары халық жиналыстары,магистратуралар,Сенат болатын.Рим республикасының жоғарғы мемлекеттік органы б.з.д.1 ғ басына дейін 300 адамнан тұратын Сенат.Сенаторларды цензорлар тағайындайтын.Сенаторлардың көбі өмір бойына сенатор болып қалды.Кез келген адамдар сенатор бола алмайтын.Ақсүйек рудан шыққан,жасы 60қа толған,әуелі диктатор,консул яғни,претор болып істеген адам ғана бұл лауазымға сайлана алатын.Сенат заң қабылдамайтын,бірақ ол заңды талқылыу құқығын иеленген еді.Бұл функцияны ол жаңа заң қабылдағандай шебер қолдана білді.Сенатта магистраттар ғана шақыра алатын.Мәжілістерге төрағалық етуші Сенаттың қызмет бабы өте жоіары еді.Ол мемлекет мүлкіне басшылық жасады,қазынаға иелік етті,бюджетті салықты белгіледі. Ол комиция қаулыларын,ол сайлаған қызмет адамдарын бекітіп,сыртқы саясатқа басшылық етіп,діни тәртібін бақылады.Сенат республиканың әскери өмірін басқарды.Жауынгерлерді жинау мерзімін әскерлер контингентін,әскери бастықтар өкілдігін белгіледі.Бақылау мақсатын көздеп елшілерін өзі соғыс жүргізіп жатқан магистратқа жіберіп отырды.Рим респб.аристократиялық ерекшелігі Сенаттың рөлінен ақ көрініп тұрды.Сенаттың ықпалы орасан зор болды.Аристократиялық респб.халық демократиясын көп белгісін сақтап қалды.Халық жиналыстары сол демократияның бір көрінісі.Ең маңыызды мемлекеттік органдары халық жиналыстары.Олар комиция д.а.Римде комициялардың 3 түрі бар.

Куриялар жиналыстары (комициясы).Римде ежелден келе жатқан комиция жиналыстары болатын.Бұған үкіметтің жоғарғы иесі,әкесі мен шешесінің азаматтық құқығы бар,толық құқылы рим азаматтары(патрицейлер) жататын.Рим азаматтары халық жиналысына қатысып,мемлекеттік қызметке алынып,жеке меншікке ие болып,Рим әскерлерінде қызмет ете алатын.

Төменгі магистраттар.Эдильдер қаладағы тәртіпті қадағалады,қала сақшыларына басшыдық етті,көркейту істерін бақылап отырды,азық түлікпен үздіксіз жабдықтауға жауап берді,халық мерекелерін ұйымдастырды ж/е өрт сөндірушілер қызметін орындады.Квесторлар бұлар төменгі магистраттар қатарынан саналды.Олар трибут комицияларында сайланды.Квесторлар консулдардың көмекшілері,олардың міндеттері анықталмаған.Олар қазынашы міндеттерін атқарды,провинция номестниктерінің көмекшілері болды,әскери қазынаны басқарып отырды.Магистратура экстроординарлы төтенше ж/е ординарлы болып бөлінеді. Экстроординарлы магистратор диктатор, триумвилер, децимвилер мемлекетке қандай болсын қауіп төнгенде азамат соғысында ерекше жағдайларда сайланады н/е тағайындалады.Диктаторды тағайындау туралы Сенат қана шешім шығара алатын.Кейде цеттурияттық комициялардың диктаторды тікелей тағайындау құқығы,диктатура алқалық емес бірден бір магистратура еді.