79. Кəмелет жасқа толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жəне жазалаудың жалпы мəселелері.

Кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адамдар танылады.

Заңшығарушы мемлекеттің әділеттілік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алады. Осыған орай қылмыстық заң кімелетке толмағандарға ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы б.т. Сондықтан кәмелет жасы толмағандарға қылмыстың заң жаза болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын кеңінен қолдануды белгілеген. Егер кәмелетке толмаған адамның есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды, бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жайй ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады.

Кәмелет жасқа толмағандарға жаза тағайындау мәселесін қараған кезде соттар қылмыстық жазаның мына түрлерінқолданады: а) айыппұл; б) белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру; в) қоғамдық жұмыстарға тарту; г) түзеу жұмыстары; г-1) бас бостандығын шектеу; д) бас бостандығынан айыру жазалары. Кәмелетке толмағандарға қатаң жаза түрлері (өлім жазасы, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазалары) тағайындалмайды. Кәмелетке толмағандардың статусының ерекшеліктеріне байланысты оларға белгілі бір лауазым атқару құқығынан айыру, мүлікті тәркілеу, бас бостандығынан немесе әскери қызметінен шектеу сияқты жазалар тағайындалмайды.

80. Кəмелет жасқа толмағандарға қатысты қолданылатын жазалар.

Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазаның мазмұны өзіндік арнайы ерекшеліктеріне ие. Кәмелет жасқа толмағандарға жаза тағайындау мәселесін қараған кезде соттар қылмыстық жазаның мына түрлерінқолданады: а) айыппұл; б) белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру; в) қоғамдық жұмыстарға тарту; г) түзеу жұмыстары; г-1) бас бостандығын шектеу; д) бас бостандығынан айыру жазалары. Айыппұл кәмелетке сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп алуға жарайтын мүлкі болған жағдайда ғана тағайындалады. Осыдан көретініміз ересектерге қарағанда кәмелетке толмағандар үшін айыппұлдың төмендетілген мөлшерде орнатылған. Белгілі бір қызметтен айналысу құқығынан айыру кәмелетке толмағандарға бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімде тағайындалады. Қоғамдық жұмыстарға тарту 40 сағаттан 60 сағатқа дейін мерзімді тағайындалатын қылмыстық заңдарда жазаның жаңа түрі болып табылады. Осы кәмелетке толмағандар үшін күшіне қабілетті жұмыстар орындалуына және оқудан немесе негізгі жұмыс уақытынан бос болуында айналысады. Жазаның осы түрін орындаудың уақыты 16 жасқа дейінгі жаста күніне екі сағаттан аспайтын, ал 18 жасқа дейінгілерге күнініне үш сағаттан аспауы қажет. Осы жағдайда ересектерге қарағанда кәмелетке толмағандарға мерзімі азырақ. Кәмелетке толмаған сотталушыларға түзеу жұмыстары сот үкімінің шығару сәтіне 16 жасқа толған жағдайда бір жыл мерзімде тағайындалады. Кәмелетке толмағандарға бас бостандығын шектеу бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады. Кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру он жылдан аспайтын, ал ауырлататын мән жайларда кісі өлтіргені үшін немесе қылмыстардың жиынтығы бойынша қылмыстардың біреуі ауырлататын мән жайларда кісі өлтіргені үшін он екі жылдан аспайтын мерзімге тағайындалуы мүмкін. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейін ауыр емес қылмысты және он төрт жастан он алты жасқа дейін орташа ауыр қылмысты бірінші рет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру тағайындалмайды.

Кәмелетке толмаған жас жеңілдететін мән жай ретінде басқа да жеңілдететін және ауырлататын мән жайлармен жиынтықта ескеріледі.