77.Қылмыс жасаудан ерікті түрде бас тартудың түсінігі жəне белгілері.

Адамның дайындау iс-әрекеттерiн немесе қылмыс iстеуге тiкелей бағытталған дайындалу iс-әрекетiн тоқтатуы не iс-әрекеттi (әрекетсiздiктi) тоқтатуы, егер адам қылмысты ақырына дейiн жеткізу мүмкiндiгiн ұғынған болса, қылмыс iстеуден өз еркiмен бас тарту деп танылады. Егер адам бiр қылмысты ақырына дейiн жеткізуден өз еркiмен және бiржола бас тартса, ол осы қылмыс үшiн қылмыстық жауапқа тартылмауға тиiс. Қылмысты ақырына дейiн жеткізуден өз еркiмен бас тартқан адам оның нақты жасаған әрекетiнде өзге қылмыс құрамы болған жағдайда ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс. Егер оның әрекетінде басқа бір қылмыс құрамы болмаса, онда ондай адам қылмыстық жауапқа тартылмайды. Қылмыс істеуден бас тартуға мынадай екі белгінің: а) өз еркімен бас тарту, б) түпкілікті бас тарту орын алғандығында ғана жол беріледі. Өз еркімен бас тарту дегеніміз алдын ала қылмысты әрекет істеуге кіріскен адам өз еркімен оны одан әрі дамытудан бас тартады. Бұл жерде адам қылмысты ақырына дейінжеткізуге мүмкіндігі барын біле тұра, осы мүмкіндікті пайдаланудан ерікті түрде бас тартады. Өз еркімен бас тартуда басшылыққа алынған ниеттер әр түрлі болуы мүмкін. Заң ниеттердің түріне мән бермейді. Қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту қасақана істелген қылмыстың тек дайындық немес оқталу сатыларында болады және өз еркімен бас тарту сол қылмыс істеліп бітпей тұрып, түпкілікті және біржола болуы тиіс. Егер қылмысты істеуден бас тартуды біраз уақытқа тоқтата тұрса, мысалы инкассатордың ақшаны тек жеке өзі алып жүрген уақытын күтіп, оған сол кезде шабуыл жасауды ойласа, онда бұл жерде қылмыс істеуден біржола бас тартушылық болмайды. Қылмыс істеуден бас тартудың қылмыс істеуге даярланғандық немесе қылмыс істеуге оқталғандық сатысында болуы мүмкін. Бұл жағдайларда бас тарту белсенді түрде қылмыстың зардабын болғызбауға, тойтаруға бағытталуы тиіс.

78. Шын өкінудің қылмыстық құқықтық мəні.

Заң шығарушы қылмыстық жауаптылықтан босатудың мүмкін боларлық әр түрлерін бірегей ұғым — шын өкіну ұғымымен біріктіре отырып, нақтылай түседі. Шын өкіну — дегеніміз қылмыстық іс-әрекет жасаған адамның қылмыстан кейінгі оң мінез-құлқын дәлелдейді, ал ол "істелген әрекеттің нақты да залалды зардаптарын жоюға немесе азайтуға, не құқық қорғау органдарына жасалған қылмысты ашуға көмектесуге бағытталады. ҚР Қылмыстық кодексі шын өкінуге өзгеше қылмыстық-құқықтық мән мағына береді. Біріншіден, бұл мән-жайлар көрсетілген қылмыстан кейінгі мінез-құлық кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасалған соң орын алғанда ғана қылмыстық жауаптылықтан босатуға негіз бола алады. Яғни, басқадай қылмыстар (орташа ауыр, ауыр және аса ауыр) жасалған жағдайда мұндай мінез-құлық тек жазаны жеңілдететін мән-жай ретінде, оның ішінде осы қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі жеңілдеу жаза тағайындау үшін негіз ретінде бой көрсетеді. Екіншіден, кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасалған күнде де айыпкерді шын мәнінде өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатудың міндетті шарты бұл қылмыстың бірінші рет жасалуы болып табылады, ал ол шын өкінуді жазаны жеңілдететін мән-жай ретінде тану үшін талап етілмейді.

Қылмыстық жауаптылықтан босатудың бұл түрі ҚК ЕБдегі жеке қылмыс құрамының санкцияларында көрсетілген реттерде ғана қолданылады. Мұның өзінде шын жүректен өкіну деп тану үшін кінәлінің кінәсін мойындап, өз еркімен келуі, шын жүректен өкінуі қылмысты ашуға жәрдемдесу және келтірілген зиянның орнын толтыруы белгілері болуы шарт. Кінәсін мойындап келу деп біткен немесе дайындық арасындағы қылмыстарды істегеннен кейін кінәлі адамның өзінің айыбын мойындап заңда көрсетілген органға келуін айтамыз.Шын жүректен өкіну деп, істеген кінәлінің қылмысы үшін ағынан жарылып өкініш білдіруі; өзін өзі айыптауы; ітеген ісі үшін қандай да болсын жазаны адал өтеуге даяр екендігіне көз жеткізу, іштей қатты күйзеліп, қайғылануы сияқты әрекеттерін айтамыз. Келтірілген зиянның орнын толтыру деп кінәлінің өз еркімен ешкімге айтқызбай ақ келтірілген моральдық зияны үшін кешірім сұрап, істеген іс әрекеті үшін өзінің айыбын толық мойындап, болашақта оны қайталамауға уәде беруі және тағы басқа әрекеттер жатады. Ал қылмысты ашуға жәрдемдесу деп тергеу органдарына болған мән жайларды айқын баяндауы, қылмысқа қатысқандарды дұрыс анықтап беруді, қылмыстық құралдарды, қолды болған затты табуға көмек беруін, с.а.жәбірленушіге келтірген моральдық зияны үшін одан кешірім сұрауын айтамыз.