56. Жаза тағайындаудың жалпы бастамасы.

Қылмыстық жаза тағайындау сот өндірісінің тамамдайтын және көбіне жазаның мақсатына жеткізетін қылмыстық заңныңең басты элементі болып табылады. Бұл туралы ҚК 52 аитылғанға сәикес, қылмыс жасауға аиыпты деп танылған адамға осы кодекстің ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы кодекстің жалпы бөлігінің ережелері ескеріне отырып, әділ жаза тағай тағайындағанға және қылмыс жасаған адамға оның түзелуі сондай-ақ жаңа қылмыстың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс.Қылмыстық кодекстің 52 бабында көрсетілген негіздер сотқа жаза тағайындаудың жалпы ережелерін белгілейді, яғни соттың нақты іске жаза тағайындау кезінде қолданылуы керек заңмен белгіленген (критерии) ҚК 52 бабына сәйкес жаза тағайындалдың жалпы негіздері 4 критериден тұрады. Сот жазаны орнатады: 1) ҚК ерекше бөлігінің тиісті бабында белгіленген шекте; 2) ҚК жалпы бөлігінің ережелері ескеріне отырып; 3) қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу үшін қажетті; 4) қылмыстардың сипатты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі айыпталушының жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететінжәне ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған адамдардың түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайның ықпалы ескеріледі.Жоғарыда аталып кеткен критерилердіқарастырыныз.1.Бірінші критерий, бәрінен сотқа қылмыстық ізге түсу оргындарымен сараланған қылмыстарды дұрыс бағалауды міндет етеді. Сотталушының қандай нормамен жауап беру керек екенін анықтап, сот сол норманың санкциясын бастылыққа алады. Егер санкция альтернативтік болса, онда сот жазаның қандай түрі сотталушыға қолданылатын шешеді, ал содан кейін баптың санкциясында көрсетілген шектерді басшылыққа ала отырып оған осы жазаның мөлшерін тағайындайды.Сот қылмысқа жазаны тағайындайотырып, заңның санкцияларда көрсетілген жаза мөлшерінің ең жоғарғы шегінен шыға алмайды. Қандай ауыр қылмыс болмасын санкцияда көрсетілген жазадан басқа жазаның қатаңырақ түрінде тағайындай алмайды. Бұл талаптарды орындамау заңдылық принципін бұзу болып табылады.2.Екінші критерий сот жаза тағайындау кезінде ҚК жалпы бөлімінің ережелерін де бастылыққа алуы керек, мысалы, қылмыстар туралы, оның сатылары, заңның уақыттағы, кеністіктегі әрекеті, қылмысқа қатысу туралы, жазаның ұғымы мен мақсаты қылмыстардың, үкімдердің жиынтығы үшін жаза тағайындалдың тәртібі. Осыған орай ҚК жалпы бөлімінің институтарының барлық ережелері ескерлу қажет.3. Үшінш критерии сот жаза тағаиындаиды да ҚК 38б 2 бөлігінде көрсетілген жаза мақсаттарын жүзеге асыруы қажет, қоғамдық әділдікті қалпына келтіру, сондаи-ак сотталушыны түзеу және қылмысты жасауды соталушыға және басқа адамдарға ескерту.4. Төртінші критерии, сот жаза тағаиындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін, қылмыстың ауырлығын ескеруі қажет, осылай қоғамдық қауіптілік сипаты жөнінен тонау, ұрлыққа қарағанда қауіптілігі көбірек, кісі өлтіру, денсаулыққа қасақана зиян келтіруге қарағанда қауіптілігі көбірек. Осыған сәйкес бұл қылмыстарды жасағаны үшін жаза әр түрлі болуы керек. Ауырлығы көп қылмыстарға қатаңдығы жоғары жазаны еске салады және керісінше басқа мән-жайларға қарағанда ауырлығы төмен қылмыс жасағаны ушін жазаның жеңілірек турі қолданылуы қажет. Сонымен қатар сот жаза тағайындағанда істегі жауаптылықты және жазаны ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайларды ескеруіге міндетті.Кәмелеттік жасқа толмағанға жаза тағайындау кезінде сот қарастырылған мән-жайлардан басқа оның өмір мен тәртібінің жағдайын, психикалық дамуының деңгейін, тұлғаның басқа ерекшеліктерін сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың әсер етуін ескереді (ҚК 80 бабы).