34. Қылмысқа бірге қатысушылықтың түсінігі жəне белгілері.

ҚК-ң қылмысқа қатысу деп қылмысқа бірнеше адамның қасақана қатысуы.Қатысудың анықтамасынан мына түсінік шығады, қатысу ерекше нысан ретінде белгілі объективті және субъективті белгілерден тұрады.Жаңа қылмыстық заңда қылмысқа бірлесіп қатысудың ұғымы,оған қатысушылардың(орындаушылар,ұйымдастырушылар,айдап салшылар мен көмектесушілер) жекелген іс әрекетін сипаттайтын белгілер және оларға жаза тағайындаудың негізгі қағидалары,сондай ақ қылмысқа қатысу нысандарының анқтамасы берілген.(ҚК тің 27,28,29,31 баптарында).Қылмысқа қатысу қылмыстық құқық бойынша қылмыс істеудің ерекше нысаны ретінде қарастырылады,өйткені жеке дара қылмыс жасауға ұарағанда қылмысты осы нысанда істеудің қауіптілік дәрежесі мен келтірілген залалы да зор.Бірнеше адамның күш біріктіріп бір немесе бірнеше қылмысты істеуі олардың,қатысушылардың өзара бірін бірі ққолдауы,қылмыс істеуді жеңілдетіп қана қоймаймды,сонымен бірге қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға үлкен қауіп келтіреді немесе соны келтір қаупін туғызады.Қылмыс стеуді осылай жүзеге асыру қылмысты іс әрекетін өзін жоюға,қайсыбір жағдайларда бір адамны қолынан келмейтін қылмысты стеуді дайындауа немесе жүзеге асыруға мүмкіндік береді.Көптеген ауыр қылмыстарды атап айтұанда,бөтен біреудің мүлкін өте көп мөлшерде талан таражаға салу,валюталық операциялар жөнінде ережелерді бұзу,парақорлақ,әйел зорлау,кісі өлтіру сияқты қылмыстар бірлесіп істеу арқылы жүзеге асырылады.Қылмыс істеудің ерекше нысаны болып табылатын қылмысқа қатысудың өзіндік об. Және суб. Белгілері бар.

Қатысудың объективті белгісіне жатады:

• қылмыс жасауда екі не одан да көп адамның қатысуы.

• Қылмыстық маңызы ретінде жүзеге асқанын тілейді.

• Қосымша деген әрекетті жасау сөйлесіп бірнеше адамның жасаған жағдайында көмек болуы және бәрі де қылмыс нәтижесінің жүзеге асуын тілеуі.

Соған қатысты әр қатысушы мен қылмыстық нәтиже арасындағы қажетті себепті байланыс атқарушы да болады. Қатысудың субъективті белгісіне заң көрсетілгендей "қатысу" ол қылмыс жасауда қасақана қатысу осыған байланысты қажетті:

• өзі емес біреумен жасағаны туралы сезіну

• жасаған әрекеттердің қоғамға қауіптілігін сезінуі

• қатысушы, атқарушы орындаған қылмыстың элементін сезіну

• қылмыстық нәтиженің бәріне бірдей тіленуі

Қылмысқа қатысу тек қана қасақана істелетін қылмыстарда ғана болады.Абайсыздықпен істелетін қылмыстарда қылмысқа қатысушылық болмайды.Қылмысқа қатсыудағы басты шар:барлық қатысушылар қылмысты орындаушының істейтін қылмысының мәнін сезе отырып,әр түрлі ниетпен соның болуын тілеп,қылмысты жүзеге асыру үшін өздерінің қылмысты әрекеттерін біріктіреді.

35. Бірге қатысуылардың түрлері.

Қазіргі қылмыстық заңға сәйкес қатысушыларды түрлерге бөліп саралайды. Оларды атқаратын қызметіне байланысты бөледі. Орындау әрекетіне байланысты оларды орындаушы, ұйымдастырушы, көмектесуші және айдап салушыға бөледі. Қылмыстың орындаушысы болып тікелей қылмыс жасаған адамды айтады, яғни ҚК-ң Ерекше бөлімінде көзделген белгілерді оның әрекетіне жатады.Қылмыстың орындаушысы болып жауапкершілікті көтере алатын және қылмыстың субъектісіне сай келетін тұлғаны айтамыз. (Кәмелетке толуы), (есі дұрыстық) және соған көзделген қосымша белгілері бойынша жататынын көрсетуге болады. Осының мәні былай талқыланады: егер кінәлі адам қылмыс жасап, сол әрекет ҚК-ң ерекше бөліміне сәйкес арнайы субъектінің белгілері болуы керек десе бірақ кінәлі де ол белгілері болмаса лауазымды тұлға болмаса онда ол сол қылмыс үшін арнайы субъект ретінде атқарушы бола алмайды.Қылмыстың орындаушылары болып қылмыстық мақсатта субъект белгілері жоқ адамды (қылмыстылық жауаптылыққа толмаған адам) санаймыз. Соған сәйкес абайсыз немесе шатасып қылмыс жасаған кезде немесе оларды қолданған кезде сұрақтар осылай шешіледі.Қылмыстың объективтік жағы бірнеше адаммен жасалуы мүмкін. Бұл жағдайда атқарушылық органға ие болады. Орындаушы болып қылмыс жасамаса да, бірақ тікелей көмек көрсеткен адамдарды санауға болады. (Яғни қылмыс жасау кезінде жәбірленушіні ұстап не байлап жатқаны). Атқарушының әрекеті ҚК-ң Ерекше бөліміне сай сараланады. (28 б сілтелейді). Қылмыстың аяқталуына байланысты әр қатысушының әрекет сараланады. Егер атқарушыны оқталу үшін жауапқа тарту керек (мысалы, ҚК-ң 24, 28, 96 б б сәйкес). Жауапкершіліктің шектері, саралануы әр қатысушының жасаған әрекетіне байланысты бағаланады.Қылмыстың субъективті жағы атқарушының жасағанына байланысты тікелей және жанама оймен негізделеді. Орындаушы өз әрекетінің қоғамға қауіпті екенін екнін сезеді және барлық қатысушылармен бірге оның жүзеге асуын тілейді.Қылмыстың ұйымдастырушысы - ол қылмысты ұйымдастырған және басқарған адамдыайтамыз .Бұл ең қауіпті қатысуша ретінде қатысады. Әлеуметтік зерттеулердің мәліметі бойынша (52% көбі) сотталған ұйымдастырушылардың көбі қылмыстық сотталғандар бар. Олар көбінесе жасы үлкен адамдар және қоғамдық жұмыстардан жалтарған адамдар.Ол ереже сияқты қылмыстық ұйымның негізгі мүшесі ретінде болады. Бірақ бұл басқа қатысушы кезінде де болады. ҚК-ң 28 б сай жауапкершілікті екі нысанды мүмкіндік үшін тартылады: қылмысты ұйымдастыру және оны басқару.Қылмысты ұйымдастыру қатысушыларды біріктіріп, жоспар құрып, бұл әрекеттерді басқаруда мінезделеді. Ұйымдастырушы қылмыстық топты құрып, оның ішінде өзінің күшімен, деңгейімен тәртіп орнатып басқарады.Қылмысты ұйымдастыру басқару нысанында қылмыстық мақсатқа жетудің жүзеге асады. Ұйымдастырушы барлық қылмыстар үшін қылмыстық ұйымның мүшесінің жасаған әрекеттері үшін толық жауапты болады, егер осы қылмыстар оның қасақана ойымен қоршалса. Осы ережеден кету жеке жауапкершілік қағидасын бұзады. Әр қашанда ұйымдастырушы қасақана түрде жасайды. Ол өзінің әрекетінің қоғамға қауіптілігін сезеді және қылмыстың аяқталуын алдын ала көреді. Кейбір кезде заңнамашы қылмыстық әрекеттің қауіптілігін ескере отырып жауапкершілікті ҚК-ң Ерекше бөліміне сай сілтеуі мүмкін емес. Сілтеу мүмкін емес егер ұйымдастырушы ұйымдастыру әркееттен басқа атқарушынының әрекетін орындамаса. Егер ұйымдастырушы қылмысты ұйымдастырып немесе басқарса, бірақ объективті жағының орындалуына тікелей қатыспаса, онда оның әрекеті 28 б бойынша сараланады. Айдап салушы деп біз басқа адамды қылмысқа алдап, қорқытып немесе басқа әдіспен итерсе айтамыз. Айдап салушы - ол қатысушы адам, ол қылмысқа тікелей қатыспайды, яғни жасырынды түрде қатысады. Оның қызметі басқа адамдарда қылмыс жасауға ниет туғызып, нақты қылмыс жасатуын айтамыз.

Итермелеу - басқа адамды қылмыс жасауға, одан пайда көретініне бұрғызу. Нақты түрде оның қызмет психикалық түрде: қорқытып, сатып алу, алдау қорқыту ретінде жүзеге асады. Көмектесуші ретінде біз қылмыс жасауға жағдай жасаған адамды айтамыз. Ол жағдайлар былай мінездейді: ақыл айту, қару тауып беру, кейін қылмыскерді жасырып қойған адамды, қылмыс іздерін жойған жағдайлар. ҚК-ке сай көмектесушіліктің 3 түрі бар:

• нақты түрде көмектесу

• алдын ала жасырамын деп уәде беру

• қылмыстық жолмен алынған заттарды сатуға көмектесу.

Әдебиетте көмектесушілікті: құралдарды ұсыну, қару беру, қайшылықты жою (яғни қылмысты қалай жақсы түрде жасау).Тікелей көмектесу осыда мінезделеді. Ал интеллектуалды көмектесу (ақыл айту, жарлық айту) осымен мінезделеді.