2. Халықаралық туризмнің әлемдік және аймақтық нарықтары

Әлемдік халықаралық туризмде ДТҰ 6 туристік аймақты бөледі: Еуропа, Азия – Тынық мұхит аймағы, Оңтүстік Азия, Америка, Қиыр Шығыс, Африка.

Әлемдік туризм ауданы бойынша салыстырмалы түрде шығын шоғырланудың жоғарғы деңгейімен сипатталады. ХХІ ғасырдың басында әлемдік туризмнің үздіктері Франция, Испания, АҚШ, Италия, Қытай, Ұлыбритания, Канада, Мексика, Австрия, ГФР болды. Бұл елдердің алтауы Орталық және Батыс Еуропада орналасқан: Франция, Испания, Италия, Ұлыбритания, Австрия, ГФР.

Еуропа. Еуропалық туризмнің белсенділігі ең алдымен аймақтық жақындығымен және туристік ресурстардың жеткіліктілігімен түсіндіріледі. Еуропаның ішкі аймақтық туризм көлемі бойынша да озық екендігі таңқаларлық емес. Еуропалық континентте қымбат емес жер үсті транспорттарын (автомобиль, автобус, поезд) қолданумен көрші немесе жақын жатқан елдерге саяхат жасауға, ауданы бойынша салыстырмалы шағын өте көп мемлекеттер орналасқан. Мысалы, Испанияға баратын барлық қонақтардың 90%-ы Еуропадан өтеді. Қонақжайлық индустриясы кәсіпорынын жаңартуды күшейту, қызмет көрсету саласын, жарнама компаниясын кеңейту, сол сияқты мемлекетаралық шекараларды оңай кесіп, туристерді тарту және Еуропалық рекрациялық ресурстарды белсенді пайдалануды қалыптастырады.

ХХ ғ. 90 жылдардың ортасында Еуропалық аймақтың дәстүрлі лидерлеріне (Франция, Испания, Италия) Израиль және Турция жақын келді бұл елдердегі кіру туризмі неғұрлым жылдам қарқынмен дамыды.

ХХІ ғ. басында Еуропалық туризм динамикасы бәсеңдеді және 2001 ж. 11 қыркүйегіндегі оқиға – бұның жалғыз себебі емес. Еуропалық кіру туризмінің көлемі 2001 ж. қыркүйек – желтоқсан айларында 6%-ға қысқарды. Сиыр құтыруы мен аусыл індетінің (эпидемия) өршуі Ұлыбританияға, Ирландия мен Нидерландыға сұраныстың 5-6%-ға түсуіне алып келді. Израилдың – палестиналық кикілжіңі аймақ кикілжіңі әсер еткен туристік индустрияда теріс жағынан көрінді.

Бірақ, әуе транспортымен саяхаттаушының санының қысқаруы қандай да бір шамада темір жол және автомобиль транспортымен саяхаттаудың санының өсуінен алып келді. Еуропа елдері 2010 ж. туристік ағымның бар болғаны 0,7%-ға ғана түскенін көрсетеді. Шығыс Еуропаның бірқатар елдері өзінің бағыттарын тұрақтандырды. 2010 ж. Болгарияға барған туристікистер саны 14%-ға, Эстонияда 9%-ға, Словакияда 13%-ға өсті. Қазіргі уақытта позитивтік тенденциясы сақталған.

Оңтүстік – Шығыс Азия және Тынық мұхиттық аймақ. Бұл 2009 ж 7,5% құраған, өсу қарқыны бойынша Еуропаны басып озған неғұрлым динамикасы дамушы туристік аймақ. 2009ж бұл аймақтың елдері 93,7 млн. туристерді қабылдады.

Бұл жерде сол сияқты, үлесіне келудің 70%-ы сәйкес келетін интрааймақтық туризм үлкен рөл атқарады. Тынық мұхит аймағының лидері 1995 ж Қытай болды, оған жақын Сингапур тұрды. Қазіргі уақытта Индонезия мен Малайзияда туризм тез өсуде. Камбоджа мен Ветнамға қатысты жаңа бағыттар танымал болды.

Қытай кіру туризміне 1978 ж қақпасын ашты. Содан бері оған осы елдің ежелгі тарихы, оның мәдени мұрасының әртүрлілігі, табиғатының әсемдігі қызықтыратын миллиондаған туристер келді. Қытай үкіметі шетел туристерін тарту үшін мемлекеттің демеулік жасауымен жарнамалық акциялар жүргізіп, белсенді саясат өткізді және елдің дамуын шектеуді болдырмайды. Туристік қызмет көрсетудің сапасы Қытайда үнемі жақсарады.

Тіпті әлемдік туристік индустрия үшін дағдарысты 2010 жыл Қытай үшін сәтті болды - өсім 6%-ды құрады. Қазір бұл көрсеткіштің өсуі жалғасуда. Қытайға келу туризмінде Сянган мен Тайвань басым, олардың артынан Жапония және бұрынғы Кеңес Одағы елдері еріп келеді, лидер топтардың ең артында АҚШ-тан келген туристікистер тұр.

Оңтүстік Шығыс Азияның туристік ресурстарын белсенді түрде пайдаланудың неғұрлым айқын факторы, өсуінің орташа жылдық қарқыны 4-5% болатын осы аймақтың тез өсуші экономикасы. Бұл аймақтағы туристікизмнің болашағы жақсы. Оны авиакомпаниялар мұқият бақылайды, себебі бұл аймақ елдердің қашықтығы әуе транспортын ең қолайлы етеді.

Оңтүстік Азия. Бұл аймақта туристік қатынаста неғұрлым дамыған елдер Үндістан, Мальдива және Шри – Ланка болып табылады. Бұл аймақта болатын бес адамның төртеуі Үндістанға бағыт алады. Сол сияқты жаға жайда демалу мен су астында жүзудің тамаша мүмкіндіктері бар жерде орналасқан Мальдиваға келуші туристер саныда артуда. Бұл аймақтағы туризм дамуының маңызды факторы – белсенді халықаралық сауда.

Америка. Америка құрлығында туристер келуінің 75%-ы аймақ ішінде қалыптасады. Лидер, 2009 ж мысалы, 47 млн. турист қабылдаған АҚШ болып табылады. Соңғы жылдары Куба мен Мексикаға туризм қарқынмен дамыды. Оңтүстік Америкаға туризмнің өсу қарқыны орташа әлемдік көрсеткіштерді 2 есеге өсірді. Бұл ағым негізінен америкалық және канадалық туристермен қалыптасады.

11 қыркүйектегі оқиға ең алдымен Америка құрлығының туристік индустриясына әсер етті, онда туристердің келуі 2010 ж. алдыңғы жылдармен салыстырғанда 24%-ға қысқарды. Дегенмен, БТҰ эксперттерінің пікірінше, дағдарысты тенденциялар бұл жерде 11 қыркүйектен көп бұрын байқалды. Өз кезегінде, мұнда көбінесе оңтүстік америкалық мемлекеттердегі тиімсіз экономикалық жағдай рөл атқарады, соның нәтижесінде Бразилиядағы қонақтар жыл қортындысы бойынша 8%-ға, Аргентинадағы 9%-ға, Уругвайдағы қонақтар 4%-ға төмендеді.

Таяу Шығыс. 2008ж. бұл аймақтың туризмі, негізінен Египеттегі туризмнің өсуінің арқасында едәуір өсті, одан түскен пайда бір жылда 95%-ға және келушілер 27%-ға өсті. 1999 ж. Египетте келу бойынша тағы да үлкен өсу байқалды: 2009 ж. салыстырғанда 39,7%.

Басқа танымал бағыттар Иордания, Бахрейн және Ливан болды. БТҰ мәліметтері бойынша, бұл елдердегі өсу факторлары қауіпсіздік пен саяси тұрақтылықты жақсарту шаралары, сол сияқты осы елдің мәдени – тарихы ескерткіштеріне жоғары қызығушылық болды. Иордания осы аймақтың 2001 жылды 4%-дық өсіммен аяқтаған жалғыз ел болды.

ТаяуШығыс елдеріне туристердің келу динамикасының толық өсуі 2009 ж. 17,5%-ды құрады, бірақ 2010 ж. ІV кварталында, 11 қыркүйектегі террорлық актіден кейін осы аймақ елдеріндегі туристікизм көлемінің қатты төмендегені (-30%-ға) белгілі болды. Қазір жағдай түзелді.

Африка. Бұл құрлық үлкен туристік потенциалға ие, бірақ қонақ жайлық индустриясына әлсіз инвестициялармен сипатталады. Саяси тұрақсыздық пен жұқпалы аурулар мәселесі осы аймақтың беделіне теріс әсерін тигізеді. Рекреациялық және іскерлік туризмге арналған жақсы көрсеткіштерді ОАР көрсетеді. Солтүстік Африкада 2001 ж. қаңтарынан тамызға дейін келушілер саны 10 және 8%-ға сәйкес өскен, Тунис пен Мароккода туризм қарқынды өсті. Тұтастай алғанда Африка елдеріне келушілер саны 2001 ж. алдыңғы жылмен салыстырғанда 3%-ды құрады. Қазіргі уақытта бұл құрлыққа туристер тарапынан қызығушылық өсе бастады .

3. Халықаралық туризм нарығының мотивациясы және нары құрылымы Саяхатшылардың мотивациясын зерттеу саяхаттың жеке мотиві мен мақсаты туралы мәлімет алуға мүмкіндік береді. Мұнда әртүрлі тәсілдер қолданылуы мүмкін, оның ішінде мынандай сұрақтарға жауап ретінде бірнеше моделдерді құру: адамдар не үшін саяхатқа шығады немесе адамдарды саяхаттың белгілі бір түрін неғұрлым дәл шешім қабылдауға алып келеді.Мотивацияны зертеудің көздері:

Туризм даму тарихы және әлеуметтанушының мотивацияны салыстырмалы зерттеуі;

Мінез – құлық пен іс - әрекеттер мотивациясын зерттейтін психология саласы Маркетингтік зерттеулер.

Саяхаттың мотивациясын анықтауда қателеспес үшін, индивидуумды өзінің тілегі, дағдысы, сипатының күшіне итермелейтін факторлар және белгілі бір демалыс орнына әуестену факторларын ажырату қажет.

Америка және Канада туристікистік әкімшілігінің тапсырысы бойынша “Pleasure Travel Market Survey” мекемесі үй шаруашылығындағыдан сұрақ алу негізінде өткізілген зерттеу шығу туризмінің мотивациясын бағалау үшін қызықты мәліметтерді ұсынады. Бағалауды респонденттер төрт балдық жүйе бойынша өткізеді. Ең жоғары баллды мынандай мотивтер алды:

әртүрлі адамдармен танысу – 3,11;

өзінің ой өрісін кеңейту мүмкіндігі – 3,10;

өзінің жеке қауіпсіздігін ойлау – 3,01;

басқа өмір сипатын сынап көру мүмкіндігі – 2,97;

ұйымдастырылған немесе формальды емес көңіл көтерулерге

қатысу – 2,92;

барлық жанұямен бірге болу мүмкіндігі – 2,84;

қайтып оралу бойынша саяхат туристікалы сөйлесу мүмкіндігі – 2,55;

бірдей мүдделері бар адамдармен кездесу – 2,55;

күнделікті күндізгі жұмыстан көңілін басқаға бұру мүмкіндігі – 2,47;

үйдегілердің қамқорлығынан көңілін басқаға бұру мүмкіндігі – 2,36;

ләззат алу және жаңа күш жинау мүмкіндігі – 2,33:

сән – салтанатта тұру мүмкіндігі – 2,20;

неғұрлым арнайы өмір сүру сипатын бастан кешу мүмкіндігі – 1,91;

ештеңе істемеу мүмкіндігі – 1,83.

Қонақжайлық индустриясы саласындағы белгілі зерттеушілер Филип Котлер, Джон Боуен және Джеймс Мейкенз сұраныстың мынандай психологиялық детерминаттарын белгілейді .

Сұраныстың психологиялық детерминаттары. Мәртебе (престиж). Жасалған саяхаттар туристікистке беделдің белгілі бір деңгейін құрайды, тіпті өзінің көз алдында болсада.

Қашу. Күнделікті өмір ырғағынан қашқысы келу – адам қажеттілігінің негізгілерінің бірі.

Туризм саласының қызмет ету жағдайы. Туристік іс-әрекет – ол саяхатқа шығатын адамдарға қызмет көрсетуге тікелей бағытталған экономикалық іс-әрекет ортасы. Туристер әртүрлі тауар мен қызметті тұтынушылар болып табылады. Мемлекет, ұйым және әр бір адамның мінез-құлқын айқындайтын ұлттық өнімнің барлығын жүзеге асырумен қамтамасыз ететін қоғамдық өндірістің өндірушілер мен бөлімдері, тұтынушы мен өндіріс арасындағы байланысты - нарық қалыптастырады.

Төмендегідей үш негізгі жағдай ескерілсе, нарық тиімді жұмыс істейді деп саналады:

• Өндірушілердегі ашық бәсекелестік;

• Көрсетілетін қызмет пен шығарылатын өнімнің қауіпсіздігі мен сапа шеңберіндегі ереженің бірдей болуы;

• Тұтынушылардың ерікті талғам мүмкіншілігі.

Нарық баға мен ұсыныс, сұранысты баланс жасауға мүмкіндік беретін механизм ретінде көрінеді. Дамыған елдердің экономикасы нарық қозғалысына алып келеді, яғни ол экономикалық ортаның маңызды, үй шаруашылығы,компания, мемлекеттік мекемелер мемлекетпен қабылданады. Сатып алушылар мен сатушылардың іс-әрекеті сұраныс пен ұсыныс, тұтынушылық пен өндіріс арасында тепе-теңдікті ұстайтын баға механизмі арқылы реттеледі.

Айырбас – ол қажеттілікті қанағаттандыру әдісінің бірі. Еңбектің қоғамдық бөлінуі мен оны мамандандыру нәтижесінде адамдарда өнімді көптеп шығару мүмкіншілігі пайда болды, сондықтан бір тауарды басқа тауарға айырбас кезінде қажеттілік толығымен қанағаттандырылады. Ойдағыдай тауарға қол жеткізу үшін айырбасқа өзіңнің жаңа бір заттыңды – басқа тауар немесе ақша ұсыну қажет. Демек, осы жоғарыда айтылғандар нарықта өтілетін процес б.т. Әдеттегідей айырбас үшін келісетін екі жақ және оларман өтілетін сауда операциясының болуы қарастырылады. Ақша делдал ретінде (тауар-ақша-тауар) кез-келген қызмет пен тауарды иеленуге мүмкіндік береді (жалпы төлем құралы болып табылғандықтан).

Нарық функциясы. Нарық – ол қоғамдық өндірісті реттеуші. Ол тұтынушылық пен өндіріс арасында диспрпорцияның (үйлеспеу, сәйкестенбеу) орын алмауына мүмкіндік туғызады және өндірісті қоғамдық қажеттілікке сәйкестендірілуіне алып келеді. Нарық адами факторды белсенді етуімен бірге адамның жеке қабілетін арттыру мен дамыту, өзіндік шешім қабылдауы үшін мүмкіншілігін кеңейту, ынталандыру арқылы қоғамдық өндірістің тиімділігін жоғарылатудағы стимулятор ретінде көрінеді. Барлық өндірушілер нарықтық қатынасқа түсуі үшін бірдей мүмкіншілікті иемденеді, бірақ, өндірістің өндірушілік факторының жоғарылығы мен аз шығынды құрайтын қоғамның дамуын нақты айқындаушы ғана табысты болуы сөзсіз.

Нарықтың маңызды функциясының бірі – ақпараттылығы болып табылады. Әр кез бағаның өзгеріп тұруынан нарық экономиканың жағдай туристікалы өндірушілер мен тұтынушыларды ақпараттандырып тұрады. Өндірушілер нарықта тұруы үшін шығын деңгейі жайлы әрқашан ойлануы тиіс, егер ол белгілі қоғамдық нормалардан шектен тыс шықса, онда ол тауар немесе қызметте өтім орын алмай, к\о шығынға ұшырайды. Соңында, жақсару функциясын орындайтын және нарықтан шығуына мәжбүр болады [14].

Бәсекелестіктің мазмұны мен түрлері. Нарықтық экономиканың ең басты принципі – тауар өндірушілердің еркін бәсекелестігі. Бәсекелестік – бұл өндірушілер арасындағы күрес немесе жабдықтаушылар, кәсіпорындар, фирмалар арасындағы өнім өндіру және оны тиімді өткізу үшін күрес.

ХIX ғасырдың орта кезінде нарықта еркін бәсекелестік кең өріс алды. Мұндай нарық сұраныс пен ұсыныс негізінде бағаның ауытқуымен байланысты болды. Ол тұтынушылардың талабымен есептесіп, тауардың сапасын жақсартуға, еңбек өнімділігін арттыруға, өндірісті ұлғайтуға, өнім бірлігіне шығынды азайтуға ынталандырады. Бәсекелестіктің негізгі екі түрі бар:

1. Бір сала ішіндегі бәсекелестік – бұл бір саланың тауар өндірушілері арасында болады. Онда ең жоғары еңбек өнімділігі бар, ғылими-техниканы қолданатын кәсіпорын жоғары табысқа жетеді, ал артта қалған кәсіпорындардың табыстары төмен болады, тіпті күйреуі мүмкін.

2. Салааралық бәсекелестік – бұл халық шаруашылығы салалары аралық күрес. Мұнда төмен деңгейдегі пайда табатын саладан капитал пайда деңгейі жоғары салаға құйылады. Оның қорытындысында жаңа сапалы тауарлар көптеп шығарылып, негізінде жаңа тауарлар пайда болады, сапасы жоғарылайды, халықтың табысы көбейген сайын сұраныс өседі, осылай жаңа сатыға өсе береді.

Егер нарыққа талдау жасаса, нарықтағы әрбір фирма өнімінің үлесін және сатушылар мен сатып алушылар саны сияқты көрсеткіштерге сүйене отырып, оның негізгі төрт түрін аламыз.

1. Жетілген бәсеке;

2. Таза монополия;

3. Монополистік бәсеке;

4) Олигополия.

Жетілген бәсеке нарығы – ол стандартталған өнімді сатып алушылар мен сатушылардың үлкен санын құрайтын нарықтың құрылымы. Ол нарық тауардың жоғарғы ұқсастық деңгейімен мңнезделеді және ол барлығына ашық. Жетілген бәсекеге қажетті нәрсе-баға жөнінде сатушылардың арасында келісімнің болмауы.

Нарық белгілері. Жетілген бәсекедегі негізгі нарық белгілері аталады.

1) Әр түрлі өндірушілердің қасиеті бойынша ұқсас тауарлары. Нарықта ұқсастықты иемденуші тауарларды кімнен сатып алсада тұтынушылар үшін бәрі – бір, сондықтан тұтынушылар бірдей тауарлардың ішінен бағасы арзанын таңдайды

2) Сатушылар мен сатып алушылар саны өте маңызды және оның ешқайсысы тауардың нарықтық бағасына шешімді түрде әсер етеалмайды. Әр бір жеке сауда салалық нарықтығы сатылым көлемінің жиынтығымен салыстырғанда аз, яғни бір фирманың шешімі - өзінің өнімін азайтып немесе көбейтіп өндіру арқылы нарықтық жағдайға ешқандай да айтарлықтай әсер ете алмайды, сондықтан жетілген бәсеке жағдайында жеке өндіруші нарық процесіне әсер ете алмайды. Ол нарық бағасы бойынша қаншалықты сата алса, соншалықты өнімін сатады.

3) Нарықтың әр түрлі бөлімінде бағаны туристікалау кедергісіз жүреді. Жетілген бәсеке нарығында өндірістің барлық факторы толығымен ерікті немесе максималды түрде жылжымалы. Бір – біріне тәуелсіз сатушылар нарыққа кедергісіз келеді және кетеді.

4) Сатушылар мен сатып алушылар сұраныс, ұсыныс, тауар, баға жөнінде бірдей ақпаратты иемденеді. Жетілген бәсеке нарығы анықтылықпен мінезделеді: өндірушілер өзінің табысы мен шығынын біледі, тұтынушылар барлық фирманың бағасы жөнінде жақсы хбардар болады, тұтынушылар тауарды қаншалықты бағаға сатып алып жатқаны жөнінде өндіріс факторларының иегерлері нақты ақпаратты иемденеді.

Салада лидер болу – ол нарық процесіне әсер ету үшін басқаларына қарағанда мықты мүмкіншілікті иеленуі. Өзін көшбасшылық бағытта біраз ұстап тұру үшін компания төмендегілерге жету жолына тырысады:

- тұтастай сұраныстың өсүі үшін құрал мен мүмкіншілікті іздеу;

• нарықта өз үлесінмолайту;

• әрқашанда шығынды төмендету;

• жеңіске жеткен бағытын қорғау.

Авиакомпания, темір жол фирмалары, круиздік сызық, жылдам қызмет көрсету ресторан жүйелері, автомобильдердіжалға беру жөніндегі компаниялар алдында әрқашанда нарықтың үлесін молайту мен нарықты кеңейту мәселелері тұрады .

Қызмет нарығында ұзақ уақыт бойы үстемдікті сақтау мүмкін емес. Қонақ үй бизнесі үшін ерекше қиындық капиталдың құбылуы мен нарықтан кету болып табылады. Қонақ үйге салынған капитал күнделікті шығын үлесі көп болса да, шығынға ұшырауы кезінде де ол жабылмайды. Осы салада клиенттер үшін өте өткір күрес орын алады.

Әр бір клиент нарықтағы өзінің бағытын мықты тірек етуі үшін бәсекелестердің шектелуі жөнінде әрқашанда армандайды. Салаға жаңа бәсекелестердің енуі үшін қиын жеңуге болатын барьерлерді құрудағы ең тиімді әдіс – бір немесе бірнеше фирмалардың нарықтағы үлесінің өсуіне алып келетін өндіріс шоғыры болып табылады.

Бәсекелестік – нарықтың қызмет етуіндегі қажетті жағдай. Қарапайым мағынада бәсекелестікті нақты нарықтығы екі немесе оданда көп бәсекелестердің арасындағы күрес деп түсінеміз.

Біріншіден бәсекелесте болатын фирмалар жүзеге асыруға толығымен жағдай жететін ғана қызмет немесе тауарды құрайды., яғни бәсекелестікке түсуі үшін өнімі минималды талапқа жауап беруі тиіс, егер ондай болмаса, тауар мен төмен бағада сатылуы немесе жүзеге аспауы өтімсіз қалуы мүмкін.

Екіншіден бәсекелестік өндірушілердің ресурсты орынды қолдануына және өндіріс факторының ең тиімді тәсілін таңдап, еңбек өнімділігін әрқашан көтеруіне мәжбүр етеді.

Үшіншіден, нарықтық бәсекелестік өндірушілердің тұтынұшыларға әрқашанда жаңа өнімді ұсынуына немесе жоғары пайда табу мақсатында қолда бар тауарының сапасын арттыруға, жаңа қосымшалар енгізуге мәжбүр етеді .