Mövzu 2: Bazar mahiyyəti, məzmunu və tədqiqi Plan

1. Bazar və onun tədqiqinin metodoloji əsasları: bazar anlayışı, bazarın növləri

2. Mallar: malların təsnifatı prinsipləri, malın texniki-iqtisadi göstəricilərinin səciyyəvi xüsusiyyətləri

3. Malın keyfiyyət və rəqabətə tablılığı

1. Bazar və onun tədqiqinin metodoloji əsasları: bazar anlayışı, bazarın növləri

Bazar anlayışı. Bazar anlayışına və onun təsnifatına dair bu gün müxtəlif fikirlər söylənilir: bazar - mübadilə dairəsaində daim təkrarlanan alqı – satqı aktlarının məcmuyudur; bazar – tədavül sferasında insanlar arasında iqtisadi münasibətlərdir; bazar- məhsul istehsalçıları ilə istehlakçıları arasında iqtisadi münasibətləri xarakterizə edir; bazar – istehsal olunan nemətlərin sərbəst ekvivalent mübadiləsidir; bazar- mübadilə kateqoriyasıdır. Qərbdə isə deyirlər: bazar- təklif və tələbin birləşməsidir; bazar- malların alqı- satqısında qarşılıqlı əlaqədə olan insanlar arasında iqtisadi əlaqələr formasıdır və s. bu deyimlərdə müəyyən bir həqiqət vardır. Lakin, göründüyü kimi bir tərəfdən bu təriflərin hamısı bilavasitə ticarətə aiddir, digər tərəfdən bazar heç bir iqtisadi münasibətlər məcmuyu deyil, əksinə, bu münasibətlərin baş verdiyi həm həddi- hüdudu görünməyən məkan, həm də konkret yer ola bilər. Göstərilən, alqı- satqı prosesləri , yaxud iqtisadi münasibətlər, o cümlədən , malların (istehsal vasitələri, kənd təsərrüfatı məhsulları, istehlak şeyləri və s.) alqı- satqısı, qiymətli kağızların, valyutanın, biliklərin və elmi-texniki fəaliyyətin nəticələrinin , patentlərin, elmi- texniki layihələrin və sairənin hamısı məhz həmin məkanda , yaxud məkanlarda baş verməklə ticarətin mahiyyətini şərtləndirir. Nəticə etibarilə məhz bu məkan, yaxud məkanlar məcmuyu elliklə bazar adlandırılmış və bu, ümumiyyətlə, təkcə insanlar arasında deyil,bütövlükdə fiziki və hüquqi şəxslər (subyektlər)arasındakı iqtisadi münasibətlər həmin məkanda – bazarda baş verdiyinə görə “bazar”, “ bazar iqtisadiyyatı” terminləri kimi qəbul edilmişdir. Beləliklə, bazar mal təsərrüfatının ümumi iqtisadi kateqoriyası kimi, mal mübadiləsi (mal tədavülü) sferasını təşkil edir. Bazar mexanizminin əsas ünsürləri olan tələb, təklif və qiymət isə qarşılıqlı əlaqədə olmaqla vahid bir mexanizmdir. Bazarda mallara olan tələbat, tələb ən düzgünü isə tədiyyə qabiliyyətli tələb formasında çıxış edir və əsasən malların qiymətindən və alıcılıq qabiliyyətindən asılı olur. Çünki mal

( təklif) pul münasibətləri ilə bağlı olduğu üçün bütün tələbatı tam dolğunluğu ilə ödəyə bilmir, ancaq onun pul ekvivalentliyi ilə təmin olunmuş hissəsini ödəyir.

Bazarın öyrənilməsində (tədqiqində) mühüm şərt təhlil obyektinin düzgün seçilməsidir. Bununla bağlı bazarın təsnifatının düzgün müəyyənləşdirilməsi də əsas şərtdir. Bunun əsasını isə mal mübadiləsinin və onun əhatəetmə hüdudlarının xarakterik prinsiplərini mükəmməl bilmək təşkil edir. Mal mübadiləsinin xarakteri dedikdə isə mübadilənin obyekti və mübadilədə iştirak edənlər arasında iqtisadi münasibətlər başa düşülür. Həmin prinsipə uyğun olaraq bazar aşağıdakı qaydada təsnifləşdirilir:

1.Mübadilə obyekti kimi malın sahəvi mənsubiyyətinə görə bazarlar. Bununla bağlı bazar ya həmin malın, yaxud mallar qrupunun adı ilə adlanır. Məsələn,neft bazarı, maşın bazarı, mal-qara bazarı, ayaqqabı bazarı, ət bazarı, ətriyyat malları bazarı, qənd bazarı və s.

2.Alqı- satqı (mübadilə) obyektinə və onun əhatə etdiyi hüdudlara görə bazarlar. Bu baxımdan mal bazarları ölkə və məhəlli (regional) bazarlar kimi fərqləndirilir. Məsələn, Azərbaycanın neft məhsulları bazarı, keçmiş Yuqoslaviyanın ayaqqabı bazarı, Fransanın məişət elektro-texnika bazarı, Kanadanın taxıl bazarı, Şərq ölkələrinin çay bazarı, Qərbi Avropa ölkələrinin avtomobil bazarı və s.

3.Beynəlxalq mal mübadiləsi sferasına və mübadilə obyektinin sahəvi mənsubiyyətinə görə bazarlar. Bu, bilavasitə dünya bazarlarına aiddir. Bu bazarın obyekti konkret maldan, yaxud mallar qrupundan ibarət olur. Dünya mal bazarlarını milli bazarların böyük bir qrupu, yaxud bütövlükdə onların məcmuyu əmələ gətirir. Dünya bazarlarının əsasını beynəlxalq əmək bölgüsü təşkil edir. Dünya taxıl bazarı, dünya neft bazarı, dünya əsaslı- tikinti quraşdırma bazarı (məsələn, Bakı-Ceyhan kəməri tikintisi və onun quraşdırılması) və sair bu qəbildən olan bazarları misal göstərmək olar.

4.Alqı-satqı (mübadilə) münasibətlərinin milli hüdudlarına (sərhədlərinə) görə bazarlar. Buraya konkret bir ölkənin daxili və xarici bazarlarını qeyd etmək olar. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının milli bazarı, Gürcüstanın xarici ticarəti (bazarı), Məmləkətin daxili (milli) bazarı, hansı ki alqı-satqı əməliyyatları (mal mübadiləsi sferası) onların sərhədlərilə məhdudlaşır. Xarici ticarəti( bazara) isə milli hüdudlardan (sərhədlərindən) kənara çıxarılan mal tədavülü sferasının hamısını əhatə edir.

5.Alqı- satqı obyektinin xarakterinə görə bazarlar. Bu cür bazarlar belə fərqləndirilir: mallar və xidmətlər bazarı; kapital bazarı; işçi qüvvəsi bazarı (mütəşəkkil və qeyri- mütəşəkkil); qiymətli kağızlar bazarı və s.

6.Tələb və təklifin xarakterinə və səviyyəsinə görə bazarlar. Burada alıcı bazarı və satıcı bazarı qarşı–qarşıya durur. Tələb çox, təklif isə ona nisbətən az olduqda həmin bazar təklif bazarı kimi təzahür edir və əksinə, bazarda təklif çox olduqda, o, tələb bazarıadlanır. Hər iki halda tərəflərdən ancaq biri həmin malın qiymət səviyyəsini diktə edəcəkdir.

7.Satıcı və alıcının qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterinə görə bazarlar. Bu halda bazar 3 növ olur: azad (açıq) bazar; örtülü (qapalı ) bazar; tənzimlənmiş bazar.

Azad bazarda kontragentlər arasında ticarət sazişləri bağlamaq üçün məhdudiyyətlər olmur. Buna görə də müxtəlif mallar üzrə ticarətdə azad bazarın xüsusi çəkiləri də müxtəlif olur. Məsələn, hazırki şəraitdə dünya neft bazarında azad bazarın xüsusi çəkisi 70%, dəmir filizi bazarında 30%, qənd bazarında 28% təşkil edir.

Örtülü (qapanmış) bazar dedikdə, şirkətdaxili mal bazarları nəzərdə tutulur. Tənzimlənən bazar isə ayrı-ayrı mal bazarının (məsələn, qəhvə bazarının, kauçuk bazarının və s.) sabitləşdirilməsinə yönəldilən beynəlxalq mal razılaşmalarının (sazişlərin) təsiri altına düşən bazarlar kimi başa düşülür.

Tənzimlənmiş bazar hər iki subyekt (alıcı və satıcı, istehlakçı və istehsalçı) tərəfindən dövlətin hüquqi qanunlarına, xüsusən bazara, tcarətə, istehlakçıya və istehsalçıya dair qanunlara tam dolğunluqla riayət olunan (əməl edilən) bazara deyilir. Belə olduqda dövlətin bazara müdaxilə edilməsinə ehtiyac qalmır.

8. Mal mübadiləsinin alqı- satqısının metodları və obyektlərinə görə bazarlar. Burada əsasən beynəlxalq vasitəçi bazarlar nəzərdə tutulur ki, bunlar da mal birjalarından, hərraclardan və torqlardan ibarətdir. Bu növ bazarlar (birja, hərrac, torq) onların iştirakçılarının tərkibindən və təşkilatçısından asılı olaraq yerli, milli və beynəlxalq tipli xarakter daşıyırlar.