2. Elmi–texniki biliklər ticarətinin xüsusiyyətləri

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişafının müasir mərhələləri üçün elmi- texniki biliklərin mübadiləsi, malların icarəyə verilməsi, beynalxalq turizm xidmətləri, kinofilmlərin kirayəyə verilməsi, xarici limanlarda gəmilərin təmiri, məsləhət-idarəçilik xidmətlərinin realizə edilməsi və qabildən olan sair ticarət formaları xarakterikdir.

Maddi dəyərlərin ticarətindən fərqli olaraq burada mübadilənin predmeti kimi elmi-texniki biliklər üzrə fəaliyyətin nəticələri və xidmətləri çıxış edir ki, bunları “görünməyən” mallar kimi qəbul etmək olar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xidmətlərin istehsalı və alqı-satqısı da dəyər qanununun fəaliyyətinə tabedir. Onlarda hasil olunmasına sərf olunan əməyin məcmu miqdarı da ölçülür.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə xidmətlərin ayrı–ayrı növlərinin əhəmiyyəti eyni deyil. Bunlar arasında elmi-texniki biliklərin mübadiləsi daha üstünlük təşkil edir. Bu hər şeydən əvvəl elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi və elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi ilə bağlıdır.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, elmi tədqiqatların genişlənməsi və dərinləşməsi çox böyük maliyyə məsrəfləri tələb edir. Xüsusilə baha başa gələn avadanlığın, materialların əldə edilməsinə daha çox məsrəflərin olması ilə bağlıdır. Həmçinin məsrəflərin artması eyni zamanda yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin hazırlanması ilə əlaqədardır. Elmi tədqiqatlar sferasında ixtisaslaşmanın gücləndirilməsi və sair firmalar arasında elmi–texniki biliklərin mübadiləsinin inkişafını tələb edir. Müasir şəraitdə elmi–texniki mübadilənin ( ticarətin) inkişafına ölkələrin qeyri bərabər inkişafı səviyyəsi təsir göstərir. Belə ki, ABŞ–da elmi–texniki biliklərin inkişafına vəsait sərfi, ümumilikdə Almaniya, Fransa, İtaliya, İngiltərə, Yaponiyada qoyulan vəsait sərfindən artıqdır.

Beynəlxalq elmi-texniki biliklər üzrə ticarətin artmasına ilk növbədə elmi–tədqiqat və təcrübi–konstruktor işləri üçün vəsaiti olmayan ayrı-ayrı ölkələrin digər ölkələrdəki qabaqcıl elmi-texniki nəaliyyətlərdən bəhrələnməkdə marağı olmasıdır. Digər mühüm səbəb iri firmalar tərəfindən elmi–texniki fəaliyyətin inhisara alınmasıdır. Çünki uzunmüddətli baha başa gələn elmi–tədqiqat işlərinin həyata keçirilməsinə ancaq onların gücü çatır.

Texnologiyanın verilməsi sahəsində məhdudlaşdırıcı işgüzar praktika

Texnologiyanın verilməsi sahəsində rəqabətin məhdudlaşdırılması müvafiq qanunçuluğa uyğun olaraq patent sahibi tərəfindən ixtiraya qoyulmuş inhisar hüququndan istifadə olunan metod normal işgüzar praktika hesab olunur. Işgüzar praktikanın məhdudlaşdırılması üçün transmilli korporasiyaların istifadə etdikləri metod və vasitələri aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar.

1) Texniki yeniliklərin yayılmasının şüurlu surətdə məhdudlaşdırılması. Burada firma müstəqil olaraq özü həll edir. Belə ki, patent verən ölkədə texniki yenilikdən istifadə etsin, yoxsa digər maraqlanan firma tərəfindən olan lisenziya verilməsini rədd edərək müstəqil surətdə ancaq özü bəhrələnsin.

2) Bir rəqib kimi lisenziyatın (lisenziya alanın) əməliyyatlarının məhdudlaşdırılması. Bu özü aşağıdakı kimi məhdudlaşdırılır.

a) lisenziyalaşdırılmış texnologiyanın istifadəsi üzrə əvvəla müvafiq patentin fəaliyyət müddəti bitdikdə texnologiyadan istifadəni qadağan etmək, ikincisi lisenziya satanın texnologiyada qazandığı təkmilləşdirmələrin hamısının lisenziya alan tərəfdən hökmən satılacağını öncədən xəbərdarlıq etmək;

b) lisenziyatın (lisenziya alanın) ticarət fəaliyyətinin sərbəstliyini məhdudlaşdırmaq, istehsalın səviyyəsi barədə göstəriş vermək, bazarda imkanını müəyyənləşdirmək, qiymət imkanını (qiymət limitini) nəzərə almaq, onunla rəqabətdə olan məhsulun istehsalı ilə məşğul olmağı qadağan etmək, lisenziyalaşmış məhsulun ixracına limit qoymaq, lisenziyanın dəyərinin lisenziya alanın səhmlərilə ödənilməsini tələb etmək, lisenziat tərəfindən müəssisənin idarə olunmasında iştirak etmək;

c) ödəniş rejimi qeydiyyatdan keçməmiş patentlər üçün ödənişin tələb olunması, ödənişin vaxtaşırı tutulması, ödənişə zəmanət məbləğinin qoyulması.

3) Xalis patent bazası əsasında inhisar ittifaqlarının yaradılması.

4) Patentlər “pulunun “ yaradılması. Qeyd etmək lazımdır ki, işgüzar praktikanı “pul” vasitəsilə də məhdudlaşdırmaq halları olur (“pul” inhisarın növlərindən biridir. Məsələn, Kanadada , ABŞ-da, Avstraliyada fermer korporasiyası).

Patentlər “pulu” nun əsasını öz patentləri ilə lisenziyaların autsayderlər üçün qapalı bir blokda cəmləşdirməsi təşkil edir.

Çox vaxt “pul” iştirakçıları patent və yaxud patentlər bloku ətrafında qruplaşaraq, beynəlxalq kartel yaradırlar (məsələn, elektrik lampa karteli).

Buraya müxtəlif ölkələrin 40 firması daxil edilmişdir.

Rəqabətin məhdudlaşdırılmasının vasitə və metodları transmilli korporasiyaya imkan verir ki, “texnologiya rentası” nı öz xetrinə həll etsin və yenidən bölüşdürsün.

Inkişaf etməkdə olan ölkələr transmilli korporasiyaya qarşı mübarizə aparır və çox vaxt aşağıdakı istiqamətlər üzrə texnologiyanın verilməsində qayda yaradılmasına nail olurlar:

- milli dövlətin öz maraqlarının mühafizə edilməsi tədbirlərindən istifadə olunması;

- bir regionda olan ayrı–ayrı ölkələrin güclərinin birləşdirilməsi;

- texnologiyanın satınalınması prinsipinin işlənib hazırlanması;

- texnologiyanın ötürülməsi ilə əlaqədar məhdudlaşdırıcı şərtlərin aradan götürülməsi məqsədilə beynəlxalq təşkilatların imkanlarından istifadə edilməsi;

- texnologiyanın ötürülməsi sahəsində beynəlxalq əxlaqi (davranış) kodekslərin işlənib hazırlanması.

Texnologiyanın ötürülməsi sahəsində beynəlxalq əxlaqi kodekslərin hazırlanması həllinin zəruriliyi 1974-cü ildə BMT-nin Baş Assamleyası tərəfindən qəbul edilmişdir. Bu kodekslərin məqsədi inkişaf etməkdə olan ölkələrin transmilli korporasiyanın inhisarında olan texnologiya ötürülmələrində bərabərhüquqlu iştiraketmə və beynəlxalq normalar düzgün müəyyənləşdirilsin.

Kodekslərin layihəsinə aşağıdakılar daxildir: preambula (giriş); təyinatı və tətbiqi sferası; məqsədlər və prinsiplər; texnologiyanın ötürülməsi üzrə razılaşmaların (sazişlərin) milli tənzimi; texnologiyanın ötürülməsi sahəsi; tərəflərin öhdəlikləri və məsuliyyəti; beynəlxalq əməkdaşlıq; beynəlxalq institusional (təsisat, üsul, sistem) və münaqişələrin həlli üzrə tətbiq edilən hüquqi mexanizm və sair şərtlər.