1.2. Тÿрк тилдерде бузулбас ссколбуларды шидегени

Тÿрк тилдердин фразеологиязы лингвистический дисциплина болуп öскöни орус тил билимле јуук колбулу. Орус билимчилердин фразеология аайынча иштерине тайанып, тÿркчилер кезик тÿрк тилдердин сöсколбуларын шиндеп баштагандар. Тÿрк билимчилер бу сурак аайынча база башка-башка шÿÿлтелер айдат. Темдектезе: С.К. Кенисбаев, С.Н. Муратов, Р.Р. Юсупова ла о.ö. фразеологияны бузулбас сöсколбулардын текши сурагынын бир бöлÿги деп кöрöдилер. Олор фразеологияны эжерлÿ сöсколбулар ла кеп, укаа сöстöрлö коштой кöрöдилер. Бу бузулбас сöсколбуларды бириктирип турган текши анылу темдектер – олордын бузулбазы ла ич-кöгÿстен, сагыштан белен алынып турары.

Jе кезик билимчилер К.Бабаев, Г.А. Байрамов, Д. Шукуров бузулбас сöсколбуларды öскö сöсколбулардын бÿдÿминен башка ылгагылап јат.

Ч.Г.Сайфуллин уйгур тилде ссколбуларды, С.К. Кенесбаев казах тилде чылап, кеп ле укаа сöстöрлö табышкактарла, јарандыра, кечире јараш этире айдылган сöстöрлö, цитаталар ла эжерлÿ ле колбулу сöстöрлö кожо кöрöт. Ол олордын јÿк ле бир текши анылу темдеги ле сагыштан белен алынып турганыла колбогон.

С.Н. Муратов «Устойчивые словосочетания в татарском языке» деп ижинде бузулбас сöсколбулар бдрип турган сöстöринин бÿдÿмдери идеоматизироваться эдилип калган деп кöрöт. С.Н. Муратовтын айтканы аайынча кечире јараш этире айдылбаган сöсколбу сöс бÿткеннин сурагына келижип јат.

З.Г.Ураксиннин айтканыла, «тÿрк тилдердин баштапкы артамал (толковый) сöзликтеринин ле бир кезек тÿрк тилдердин бузулбас сöсколбуларынын кöп јаны кирген бузулбас сöсколбулардын сöзликтеринин кепке базылып чыкканы тÿндештирÿ шинжÿ иш öткÿрерге тил билимге јарамыкту айалга берген. Сöзликтерде бастыра бузулбас сöсколбулардын кеми толо эмес те болзо, је ас эмес материал бир кезек тилдер аайынча эдилген монография ла диссертация иштерде јуулып калган.

Jе бастыра тÿрк тилдерле андый керектÿ иштер кепке базылып чыкпаган. База да јаны сöзликтер кепке базылып чыккан болзо, трк билим оно ары зп барарына акшы болор эди. Анайда ок тÿрк тилдердин бузулбас сöсколбулары аайынча тÿндештирÿ сöзликтер шижчилерге срекей керек, башка-башка темалар аайынча бöлÿп койгон сзликтер бистерге, текши трктерге, тдештир шиж иш открерге тузалу болор не. Андый сзликтерде кажы ла трк тилди тки зм олында трк калыктарды адын-рми, ич крм-шлтези, кылык-аы иле, арт крне берер эди. Тÿрк тилдердин бузулбас сöсколбуларынын турган сöстöринин ле олордын бöлÿктеринин (морфемаларынын) табылганын, бÿткенин ле тÿÿкизин шиндеери етире öткÿрилбей јат деп, айдарга јараар. Тоолу ла тÿрк тилдерле андый иш öдöт. Бир кезек тилдерде ткиле колбулу бузулбас сöсколбулар бткенин јартап ийер арга бар. Темдектезе: Бузулбас ссколбу Энdpэй-казнаhы «Андрейди казназы» учурында «учы-кыйузы јок јööжö» јаман кöрÿп айтканы башкир ле татар тилдерде бар.

Бу бузулбас сöсколбу куучын-эрмекте улам ла кем де та нени де сурап турза, тузаланат: «Сеге мында Андрейди казназы јок», «Андрейди казназын тапкан чылап» ла о. ö. «Казна» деген сöс јартта болзо, је бÿткÿл сöсколбу ла Андрей деп орус антропоним јарт эмес. Андрей деп атты мында тура бергени тегин эмес.

XVIII чактын бажында узак öйдин туркунына Уфимский уездти канцеляриязында каанны администрациязыны чыгартулу кижизи Андрей Жихарев иштеген. Башкирлерде калан јуурга ты ла аныланган кижи. Башкирлерден комудал барарда, Сенат Андрей Жихаревти ле онын колтыкчыларын бу керектер учун бурулаган. Бу мындый учуралдарда баштапкы планга кандый бир чын болгон керектер ле оно до склри чыга конот. Шинжÿчилерди бедреништери озогы чÿм-јандарга, улустын кудайга бÿткен јандарына, кылык-јанга, тÿÿкилик керектерге апарат. Трк калыкта отло, јерле, суула колбулу бузулбас сöсколбулар кöп учурайт. Темдектезе, башкирлерде, татарларда ут йотоу «тын санаркаар», «от тамагынан ажырар»; ногайларда от юту вол ло ут-hыу кисеу, казахтарда отка, суr а тÿс тic, алтайларда отко-сууга тштис дегени.

Кижинин эди-канынын башка-башка бöлÿктеринин ады-јолынан бÿткен бузулбас сöсколбулар эн јебрен деп чотолот. Кезик ондомолдор ло сÿр-кеберлер тÿрк ле моол тилдерди колбузы кöрÿнет. Кол салар деп айтканы кöп тÿрк ле монгол тилдерде кул палыу, кул тамгаhечк палыу «кол салар, тамга салар» дегени бисти озогы чактарга апарат. Качан да кол салардын ордына сабар салынып турган болгон. Мындый кол салыш ундылып та калган болзо, сöсколбу артып, эмдиги öйдö эрчимдÿ тузаланат.

Анайып, тÿрк билимде бузулбас сöсколбулар тÿндештирÿ ле тÿÿкилик-тÿндештирÿ иштер ткрерине арамыкту болгонын ады арлу башкир билимчи З.Г.Ураксин бойыны монография ижинде (1975) темдектеген. Оны айтканы аайынча, «тÿрк тилдердин бузулбас сöсколбуларын шиндеер теория иштер эн ле кöп азербайджан, казах, татар, туркмен ле узбек тилдерле, арткан тÿрк тилдер эмеш сондоп јат. Мен бодозом, калганчы йд бузулбас ссколбулар анынан шиж иштер Сибирьдеги трк калыкты тилдеринде элбеде айыла берген, темдектезе, Е.В. Николинаны, А.Э.Чумакаевти ле оно до склрини иштерин кычырарга илбл.

Тÿрк тилдердин бузулбас сöсколбуларын шиндеген иштерде кöп сабада керект ссколбуларды бичиичилердин чÿмдемелдерине ле улусты эрмек-куучынына алынган.

Трк тилдерди бой-бойлорыла тдештирип, бузулбас сöсколбуларды шиндееринде јÿк ле баштапкы алтамдар эдилет деп айтсабыс, астыра болбос. Тÿрк тилдерде, öскö дö бой-бойына јуук тилдерде чилеп, текши бузулбас сöсколбулардын фонды бар. Тÿрк тилдердин кезик бузулбас сöсколбулары учуры да јанынан, турган бÿдÿми де, не немени кечире айдып кöргÿскени де бир ич бÿдÿм-кепле бÿткен. Калык-онны эрмек-куучынында, бичиичилерди чмдемелдеринде анчада ла кижинин бÿткен бÿдÿми ле эди-каны, эрене-сööгиле колбулу бузулбас сöсколбулар элбеде учурайт.

Тÿрк тилдердин текши бузулбас сöсколбулары учурыла башка-башка бöлÿктерге бöлинет.

Кижинин кÿÿн-санаазын кöргÿскени: башкир тилде йоз асылу «јÿзи јарыыр», асык йоз «јÿзи ачык», озогы тÿрк тилде јиz acuqlugi , туркмен тилде йузи ачылмак «зи ачык» ла онон до öскöлри.

Кижинин куучынданарын, айдарын кöргÿскени: башкир тилде ауыз асыу «оозын ачар», озогы тÿрк тилде söz ас «айдып баштаар», алтай тилде тили чечилди «куучынданып баштаары» ла оно до склри.

Кижинин кылык-јанын кöргÿскени: башкир тилде ике йезле «эки јÿстÿ», тыва тилде ийи арынны (шырай) «эки ст», алтай тилде эки ст «арылык-берилик кижи» ле оно до клри.

Улустын бой-бойыла канай эптежип јÿрерин кöргÿскени: башкир тилде ауызына карау «кемнин-кемнин јакарузын эдери» ле о.ö.

Кижинин божогонын кöгÿскен башкир тилде йэн сыгыу «тыны чыккан», озогы тÿрк тилде zan ciq «тынын чыгарар, божоор». [Ураксин, 1975, 159-160].

М.В. Черновтын «Дефиниция фразеологизма (на материале чувашского языка)» деп ижинде мынайда айдылат: «Тилдин јанжыккан сöс бÿдеринин системазынан туура бары – бузулбас сöсколбунын темдеги (фразеологичность). Бузулбас сöсколбу болуп сöсколбу да, бÿдÿн эрмек те болор аргалу [1980, 20-22].

М.В. Черновтын «Фразеология современного чувашского языка»(1980) деп монографиязы – чуваш тилдин бузулбас сöсколбуларынын баштапкы научный јаан ижи. Бу шижчи тÿрк билимде баштапкы ла катап бузулбас сöсколбулардын бойынын учуры ла турган бÿдÿмиле сöстöрдин јанжыккан колбуларынын башка бÿдÿмдерине келижип ле келишпей турганын шидеген [1988].

Е.В. Николинанын «Компонент баш ~бас ~ пас «голова» в составе фразеологизмов, характеризующих человека, в тюркских языках Сибири, казахском и киргизском» деп ижинде мынайда айдылат: «Термин баш~бас~пас бузулбас сöсколбулардын бÿдеринде кöп туружат. Учуры јанынан баш~бас~пас деп сöс бузулбас сöсколбулардын тÿрк тилдерде кöп тÿнейи де, башказы да бар.

Бастыра шинделип турган тилдерде кижинин јÿрÿми, су-кадыгы, öлÿми керегинде бузулбас сöсколбуларда баш~бас~пас туружат. Баш јÿрÿмнин, су-кадыктын јÿрÿмдик тöзöлгöзи (тын ла коштой): алт. баж=ы эзен=де; хак. пас изен=де; каз. бас=ы есен, бас=ы кет= (голова = его уйти) «умереть»; кирг. баш=ын аман бол =со – болгону [ Кирг. РС: 1, 118]; тирÿ болорын (бажын тирÿ болор болзо); тув. Барбак баж=ым борбанайнып горда мен чуу-даа чувеге алыспас мен [Дамбыра, Ооржак] «Мен тирÿде (тегерик бажым айланганча) менле не де болбос»; каз. бас=ын элiм=ге байла= «бажын öлÿмге буулаар»; турк тилде baş=in=L=koltuğ=u=nun alt=уn=a al = (бажы ла ойноор јаман керекке кирерде); каз. жан=ы=н от=ķа сал = (тынын отко салар).

Баш кижинин бойын кöргÿзер: алт. Кара баж=ым ла албаданат «Мен ле бойым албаданып јадым»; каз. Малын багса, ķарагым, ķара бас=ын хан багар [КТФС: 321] «Сен де уй, мал ла болзо, менин кöзим, сен каан болорын».

Алтай, тыва тилдерде баш бил=ин монол тилден киргени билдирет. Бис анайда ок Е.В.Николинанын (2005) бузулбас ссклбулар анына шиж иш ткрип турарда, оны тдештир эп-аргага тайанганына аару эдип турубыс.

Алтай тилде бажы катканча «бутка јазап турбаганча». База бастыра шинделип турган тилдерде баш – кижинин сананганын кöргÿзет: алт. баш јок «тенек», бажы-меези чий «тенек»; тыва тилде бажы барбалан= 1) «узак бедирер», 2) бажыла узак ла сананар, тенексиир.

Е.В Николинанын «семантические фразеологизмы, характеризующие человека в тюркских языках Сибири и казахском» деп кандидатский диссертациязыны автореферадында Тÿштÿк Сибирьдин тÿрк албатыларынын ла база казах, кыргыс калыктардын тилинде кижинин эди-каныла, эрене-сööгиле колбулу бузулбас сöсколбуларды тÿндештире кöргöн.