2.2.6. Кижинин ижи-тожын, јÿзÿн-јÿÿр керектерин кöргÿскен

бузулбас сöсколбулар

Кижи бастыра ла јÿрÿмине иштеп јÿрер. Иш кижинин ырызы. Кижинин керектери, керек-јарагы ак та, кара да болорын бичиичинин тилинен чыккан бузулбас сöсколбулар керелейт.

рö тарткан - једимге јетирген, болужып берген

Мындый эрди öрö тарткан (JК, С, 78).

бийик öзöр - једимдерге једер

Онон öскö ол канайып бийик öзöтöн (JК, С, 33).

быжыныгып калган - кадып, быжып калган

Базгынбай изÿнен болкый, бу јÿрÿмге де, ишке де, канча уурларга – тÿбектерге де быжныгып калган кижи (JК, КТ, ЭАП, 270).

тус бол - албатызына керектÿ, санаалу, тегин улустан аныланар кижи бол деп айтканы

Jаныс та болзо – тус бол дежет ине! (JК, КТ, 38).

алакандары кычыжа берди – чыданыкпай, тÿрген ле эдерге, андаарга тураганы.

Анчы кижи кандый эди – андабаганча болбос. Алакандары кычыжа берер (JК, С, 125).

кол салар - бичикке колын салар

-Расписка? – Асканактын ачынганы коркыш. – Слерге чаазын берер. Кол салар (JК, С, 82).

Jе јамылу кол салбаган дежет (JК, КТ, ЭÖАП, 546).

тогус јылды тоголондырар – öткÿрер, јÿрер керек

Каалгага дезе пенсияга једерге эмди де тогус јылды «тоголондырар» керек (JК, КТ, 129).

сурузы канган, суруум канган - коркышту чучурагам, арыгам, иштин бажынан дегени

- А сен бала-барканды, сен бир јыл тенип јÿреринде, кем азырады? Сенизи јокко, анчада бу јаскыда не болбодыс… Уйлар экилези тöрöгöн, койлор тöрöгöн, эчкилер тöрöгöн. А мында дезе јут ла јут. Кажааннын ичи – кöл-чайык, таскактардын алды база. А öлöн дезе јок. Аш база јок. Кастар да балдарлу… Школ јаар база јÿгÿрер керек… Бот јаныскан суруум канган (JК, АJ,129).

арай öлбöй турган – ты арып турганы

Ишке арай öлбöй турган кижи бойына öлöн эдерге öйди де, кÿчти де кайдан табатан (JК, АJÖ, 326).

тöккöн тер – иштеген јалы

А кудагай: «Балагардын бистин јуртка тöккöн тери ол болгой дейле, сары атты чакыга артырып койгон (JК, КТ, 296).

сöгÿлгенче öлöн чап – тыныда, арыганча олöн чабар

Туку тан бÿрÿнкейден ала сöгÿлгенче öлöн чапкан кижи, бу серуÿÿнди, бу амырды сÿрекей јакшызынып јадар (JК, С, 3).

2.2.7. Ар-бÿткенди кöргÿскен глагол бдмд

Бузулбас сöсколбулар

Бистин бичиичинин чÿмдемелдеринен бистин кöргöнисле ас болуп калган.

сабаттан (кöнöктöн) урар – коркышту тын јанмыр аары

…Ол кÿн јанмырды чын ла сабаттан урган… дезе, јастыра болбос (JК, ТБК, 423).

чыт ла эткен (каргана) – 1) агаш катузы, койу агаш; 2) аннын семизи; 3) аргалу, чакту улусты.

Боочыда кап-карануй јыш-арка, чыт ла эткен каргана, кызылгат, јыраа-јыгын, öлöн дезе кижиле тен болордо, Кыдыр оны кöкö тÿштин бойында ажар деди (JК, АJÖ, 33).

А Ощепковтын чеденинде Машенька деп сÿрекей јараш, чыт ла эткен мыйгак бар (JК, С, 59).

кöстöринин чогын апарган – кöрбöс этирер, кзинен болгонбос

Онон ол аалунын кылгазы, билер улустын айдыжыла болзо, кижинин кöстöринин чогын алатан дежетен эмес беди (JК, КТ, 136).

то калды - учурында: тен болбозо до, тÿней ле нени-нени экелер

Jиит энези куру база јанбас: тон калды – карманына чейнебаштар сугуп алар (JК, АJÖ, 352).

нени јылыйткан – кайдаар-кайдаар барарга

[Кара:] Мен эмди Jети-Jодо јаар, байла, барбазым. Нени мен анда јылыйтып койгом?.. (JК, АJÖ, 50).

албан келген бе? – не тегин албаданар

[Jанарчы:] Менде, Кыймаштай, менде. Адам эшке, агаларым эшке барарыс. Айылдаарыс, Кыймаштай. Ол јаар бÿгÿн ле барар деген албан келген бе? Онон барып турбас па? (JК, С, 27 ).

неме адып ийер - јаман неме болбос

Сен ле јакшы јÿретен болзон – деп, Ээји öгööн танкызын камысты. – Сок јаныс уулыс… А бис јÿрÿмисти јÿрÿп койгоныс. Биске санааркаба. Бисти база неме адып ийет… (JК, С, 25)

ч сананбас – сакыбаган (кижи, санаа jер)

Бу быјылгы корон кышта келип, јакшы одор бедиреп, кан-алтайды эбирип, тегин кöчкöнбö? Тартыжар ла. А бу јут… Jуттагай ла. Jаскы јут. Онын кийнинде јылып, кöк чыгар болор бо? Онон быјыл бешјылдыктын учы – премиялар, орден-медальдар ÿлейтен јыл – деп, Калапка ÿч сананбаган санаа келди. (JК, ТБК, 36)

ÿрек барынбас – тидинбес

Ол Кайчынын «кей-кебизин чöрчöгин токтот» деп, кезеткен кижини јамандаарга кижинин јÿреги база барынбас. Jуртсоветтин башлыгы болгон. Ол кижи јаан удабай, јууда алган шырказынан улас јада калган. Канча орден-медальдарлу јуучыл. (JК, АJÖ, 159)

ÿреги болдыртпаган –тидинбеген, ары јанынан

Токтоон öгööн кöстöрин јумала, суйга онтоп јаткан сарбааны кöрÿп, чöкöйлö, туура јорто берейин деп јÿреле, јÿреги та ненин де учун болдыртпаган. (JК, АJ, 347)

зöк-бууры коскорылар - јÿрексиир

Jе јаскыда кыра сÿрÿп турала, кулагына кÿÿктин ÿни угуларда ла öзöк бууры чек коскорылган, кÿйбÿреп чыккан (JК, АJ, 345).

ÿрек-буур тÿгенерге јеткен - сакыырга кÿч, сакыыр чыдалы чыгып, божоп браатканы

Онон бир сананза, öзöктöн чыккан эки уулды кöрöргö, јÿрек-буур сакылтага чыдашпай, тÿгенерге једижип барат, арга-чагы чыгып барат (JК, АJ, 316).

- Ол тушта Садак ондо до болгон болуп айабас эмтир. Jолуккан болзоос – дейле, Килемчинин кöкси бöктöлö берди. (JК, АJÖ, 327)

Букка таптырдын – јаман кижинин колына илиндин

Сен кÿрÿм, сен бук. (JК, С, 61)

Чокко салып кайткан – бой-бойына јаман эдип, канайткан

Та не јуулажатан? Та не ööркöжöтöн? Та не јетпейт биске? Бой-бойысты чокко салып, бу бис кайткан телекей? (JК, КJ, 379)