3. Капитал мен инвестицияның қорлануы
Материалдық және рухани игіліктер қоғамдық өндірісі тоқтамайды. Күн сайын адам қандай да бір өнімді тұтынады. Қоғам тұтынуды тоқтатпайды. Демек өндіруді де тоқтатпақ емес, бірақ тұтынатын өнімдерді үнемі жаңартып отыру қажет.
Өндірістің тұрақты жаңалану процесін ұдайы өндіріс дейміз. Ұдайы өндіріс жай және ұлғаймалы болады.
Өндірістің жыл сайын өзгеріссіз ауқымда жаңару процесін жәй өндіріс дейміз.
Ұлғаймалы өндіріс жыл сайын үлкен , өспелі және ауқымды көлемде жаңарып отырады. Өндіріс ауқымы ненің есебінен өсуі мүмкін ?
Ұлғаймалы өндірістің есебінен өндіріс ауқымы өсе түседі, өндіріс ауқымының өсуі қосымша құн есебінен жүзеге асады.
Мысалы. Айталық, кәсіпкер жыл басында өндіріске 800 с мың ақша бірлігі - өндіріс құрал – жабдығын (тұрақты капитал - С) ал жұмыс күшіне (өзгермелі капитал - v) -200 мың ақша бірлігін жұмсайды. Жыл соңында өндірілген өнімнің құны мынаған тең:
800с + 200v + 200т =1200 мың ақша бірлігі
Келесі жылы кәсіпкер өндіріс ауқымын арттыруға бел буып, өндірісті ұлғайтуға 100 мың ақша бірлігінде қосымша құнға жұмсап, қалғаны 100 мың тұтынуға кетеді.
Тұрақты және өзгермелі капиталдың арасында 100 мың ақша бірлігінің бөлігі олардың ара қатынасына прапорционалды түрде жүзеге асады. Осы жағдайда бұл арақатынас 4с :1v тең. Демек тұрақты капиталды толықтыруға 20т жұмсалады. Егер қосымша құн нормасы 100% деңгейінде қалса, онда жыл аяғында өндірілген өнім құны өсіп, ол мынаған тең:
880с +220v +220т=1320 мың ақша бірлігі.
Егер келесі жылдың басында қосымша құнды осылай бөлу процесі қайталанса, онда өндіріс көлемі тағы да артпақ. Демек, ұдайы ұлғаймалы өндіріс процесі жалғасып, қосымша құнның бір бөлігі жыл сайын функционалды капиталға айналып отырады.
Қосымша құнның капиталға айналуы капиталдың қорлануын көрсетеді.
Капитал қорлануының факторлары:
-қосымша құнның нормасы.,
-қызмет атқаратын капитал мөлшері.,
-еңбек өнімділігінің артуы.,
-қосымша құн бөлігінің қорлану және тұтыну арасындағы пропорция.
Осы аталған факторлардын барлығыда бір мезгілде жүзеге асады.
Капиталдың қорлану процесі екі түрде жүзеге асады:
Капиталдың шоғырлануы,
Капиталдың орталықтануы.
Капиталдың шоғырлануы қосымша құн қорлануы негізінде әрбір кәсіпорынның жекелеген капиталдарын ұлғайтуы және осы негізде осы кәсіпорынның ауқымы мен мөлшерін кеңейтуі. Ал бұл макроэкономикада өндіріс ауқымы ұлғаюын білдіреді.
Капиталдың орталықтануы келесідей көрсеткіштермен сипатталады : бір кәсіпорында жұмыс жасайтындар санының өсуі, оның қуаттылығы, өңделетін шикізат саны, тауар айналымы көлемі, пайда мөлшері және т.б.
Айталық, қазіргі жағдайда АҚШ та барлық өндірілетін өнеркәсіп өнімдерінің жартысы 100 ірі корпорацияның үлесіне келеді.
Капиталдың орталықтануы дегеніміз бірнеше капиталдың бірігуі жолымен ірілену процесін айтамыз.
Капиталдың орталықтануы келесіде болуы мүмкін:
А) көлбеу бағытта, яғни бір саланың кәсіпорындарының интеграциялануы ( бірігуі) арқылы.
Б) тік бағытта, яғни әр түрлі кәсіпорындардың , бір біріне қызмет көрсететін фирмаларының қосылуы.
Тік бағытта орталықтандыру ( интергациялау) мысалына, өнеркәсіп кәіспорындарынан өзге өздерінің банктері, көлік, байланыс кәсіпорындары бар ірі кәсіпорындардың концернге, концерндердің- конгломераттарға айналуын айтуға болады. Орталықтандырып басқаруды қажет ететін, күрделі көп салалы ұйымдар құрылады.
Капитал орталықтануының бірден бір түрі болған акционерлік қоғамның құрылуы болып табылады.
Капиталдың орталықтандырылуы мен шоғырлануы өндірістің шоғырлануына жағдай жасайды, яғни өндіріс құралдары, жұмыс күші және ірі кәсіпорындарда өнім өндіруі орталықтандырылады.
Практикада қорлану күрделі қаржыны (инвестиция) тарту мен жүзеге асады.
Күрделі қаржы (инвестиция)- бұл жаңа құрылысқа жабдықтауға, жұмыс жасап тұрған кәсіпорынды ұлғайту мен техникалық қайта жабдықтауға, тұрғын үй, мәдени тұрмыстық құрылысқа кеткен шығындар.
«Инвестиция» немістің «іnvesіtіon» деген сөзі және бұл кәсіпорынға (фирма) пайда табу мақсатында ұзақ мерзімге салынған капитал мөлшерін көрсетеді. Осы тұрғыдан «инвестициялау» күрделі қаржыға қарағанда кең мағына білдіреді.
Инвестиция теориясын ағылшын экономисі Дж. Кейнс өзінің «Еңбек пен қамту, пайыз және ақшаның жалпы теориясы» (1936ж) еңбегінде қарастырды, онда ол инвестицияны өндіріске жан бітіретін және тиімді сұранымның басты факторы ретінде анықтайды, иИнвестицияның өсуі ұлттық табыстың ұлғаюына , өндіріске қосымша жұмыскерлерді тартуға ықпал етеді, яғни жұмыссыздықты жояды.
Батыс елдері экономикалық теория мектептері инвестициялау процесін былай түсінген: кез келген қаржыны жұмсаудың мақсаты табыс, пайда немесе пайдалылық табу.
Инвестициялар көзіне қарай ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Ішкі инвестициялар ;
-мемлекеттің және жергілікті бюджеттің қаржылары;
-фирманың, кәсіпорынның табысының бір бөлігі;
-амортизациялық аударымдар;
-акционерлік компаниялардың қайтаруға жататын инвестициялық жарналары;
-акция сату( өткізу) ден қаржылар;
-ірі корпорациялар облигацияларын сатудан түскен қаржылар;
банк несиелері.
Сондай ақ, өнеркәсіп кәсіпорынының ірі көлемдегі пайдасы , ірі банктердің еркін ақшалай қоры, тұрғындардың жинаған ақшалары, мемлекеттің ақшалай қаржылары, яғни мемлекеттік табыстары (салық,кеден,кеден салығы және т.б) барлық шығындарын алып тастағандағы жатады.
Бір сөзбен айтқанда, барлық жинақталған бірақ жұмсалмаған қаржылар жатады. Олар инвестиция ретінде жаңа кәсіпорынды салуға жол құрылысына, денсаулық сақтау, оқу ағарту, мәдени обьектілеріне бағытталады, яғни капиталдың қорлануына жұмсалады.
Сыртқы инвестициялар :
Мемлекеттің сыртқы қарыздарынан қаржылар.
Меншік түріне қарай инвестициялар мемлекеттік, жеке және шетелдік болып бөлінеді.
Мерзіміне қарай инвестициялар бір айдан бірнеше айға дейінгі қысқа мерзімді және бір жылдан ондаған жылдарға дейінгі ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Жинақтаушы инвестициялар -бұл негізгі қорды ( өндіріс қорлары мен запастар) қолдауға және ұлғайтуға салынған амортизациялық қор қаржылары қосылған жеке қаржылар.
Адам қорына салынған инвестициялар. Бұл денсаулық сақтау және білім беру салаларына салымдардың ерекше түрі.
Инвестицияның бағытталу салаларына қарай нақты және қаржылық болып бөлінеді.
Нақты инвестициялар- бұл тікелей, өндіріс құралдары мен материалдық-заттыққұндылықтардың өсіміне бағытталған инвестициялар.
Қаржылық инвестициялар- бұл акциялар, облигациялар, вексельдер мен құнды қағаздар.
Қаржылық инвестициялардың құрамында портфельді инвестициялар бөлінеді.
Портфельді инвестициялар- бұл табысты көбейту және тәуекелділікті төмендету мақсатында құнды қағаздар сатып алуға бағытталған қаржылар.
Бұнда акциялар, облигациялар, жинақтар, сертификаттар алу және сақтандыру, жинақтаушы зейнетақы қорларына шығындар жатады.
Қорлану теориясын К. Маркс «капиталдың» бірінші томында қарастырады, онда капиталдың қорлануының мәні мен механизмін ашады, ол өз кезегінде оның органикалық құрылымын өзгертеді және жұмыссыздықты тудырады.