§ 10. Правапіс прыстаўных галосных (схема 10)

У некаторых словах беларускай мовы ўзнікаюць прыстаўныя галосныя і або а. Каб лепш зразумець, параўнаем словы ў роднасных мовах – рускай і беларускай:

мгновение – імгненне

льняной костюм - ільняны касцюм

ржавый гвоздь - іржавы цвік,

ржаной хлеб – іржаны хлеб, аржаны хлеб.

Прыстаўныя гукі [і], [а] могуць узнікаць не перад усімі зычнымі, а толькі перад м, л, р, якія пачынаюць групу зычных. Збег зычных – не характэрная для беларускай мовы з’ява, нашым продкам, напэўна, цяжка было вымаўляць гэтыя словы, вось таму і ўзнік перад зычнымі галосны.

Перад м прыстаўны галосны ёсць заўсёды: Я на Поўнач імчу і імчу.

А перад л і р – толькі тады, калі папярэдняе слова заканчваецца на зычны або пасля знаку прыпынку: Ільвіца сядзьць на льдзіне. Ільдзіна трымае львіцу. Конь іржэ і ржэ.

§ 11. Правапіс д-дз, т –ц (схема 11)

Спрадвечныя словы

У спрадвечных словах гук [д] чаргуецца з [дз'], а т – з [ц'] (дзеканне), што адлюстроўваецца на пісьме.

А крамя таго, гукі [дз'], [ц'] узнікаюць і перад мяккім гукам [в']. Гэтае дзеканне-цеканне таксама перадаецца на пісьме. А ў прыстаўках і суфіксах Д і Т застаюцца нязменна: адвезці, у грамадстве, у Літве (запомніць).

Запазычаныя словы

У большасці запазычаных слоў пішуцца літары д і т, якія абазначаюць цвёрдыя гукі [д] і [т]. Гэта – АСНОЎНАЕ правіла для запазычаных слоў:

літаратура, майстар, рэйсфедар, дэлегат, дэманстрацыя, матэрыял, універсітэт, кватэра, тэхніка, медыцына, апладысменты, індык, тыраж, скептык, ерэтык, пластык, тэарэтык, авантура, дыктатура.

У даўно запазычаных словах перад суфіксамі і злучэннямі, -ір-, -ін-, -ік-, -ёр-, -ейск-, -еец- у словах іншамоўнага паходжання, а таксама ў словах, вытворных ад іх [д] і [т] чаргуюцца з [дз'], [ц'], што і адлюстроўваецца на пісьме: сульфідзін, камандзіроўка, камандзір, індзеец, індзейскі гвардзеец, гвардзейскі, манцёр, манціроўка, манціровачны, акцёр, білецёр, эпізодзік, жакецік, білецік, букецік.

білецік, білецёр,

букецік, акцёр,

індзеец, камандзір,

гвардзейскі мундзір.

§ 12. Правапіс спалучэнняў зычных (схема 13)

У беларускай мове няма невымоўных зычных (“непроизносимых согласных”). Спалучэнні зычных пішуцца так, як вымаўляюцца:

1. У спалучэнні [стн] зычны [т] не вымаўляецца і на пісьме не перадаецца: посны (пост), свіснуць (свіст), капусны (капуста), вобласць – абласны (руск. областной), баласны, фарпосны, кантрасны, кампосны.

2. У спалучэнні [дт] на канцы іншамоўных слоў зычны [д] не вымаўляецца і на пісьме не перадаецца: Кранштат, Брант, Рэмбрант, Шміт, фарштат.

3. Зычныя [д], [т], [л] у спалучэннях [здн], [рдн], [стл], [лнц], [лнц] і зычныя [к], [г] у спалучэннях [скн], [згн] не вымаўляюцца і на пісьме не адлюстроўваюцца: язда – выязны (руск. выездной), праезд – праязны (руск. проездной), шчаслівы, сонца, наўмысны; бліскаць – бліснуць, бразгаць – бразнуць.

4. У лічэбніках і дзеясловах вымаўляецца і пішацца ЦЦ: пятнаццаць, усміхацца.

5. Спалучэнні [сч], [сшч] вымаўляюцца адпаведна як [шч] і [шшч], а на пісьме абазначаюцца літарамі сч (на стыку марфем), шч і сшч (у корані): расчоска, расчапіць (кручкі), пясчаны, расшчапіць (на дзве часткі). Выключэнне: шчасце, рошчына, ушчуваць, нішчымны, пяшчота, ушчэнт і вытворныя ад іх.

6. Спалучэнні чц, дц, жц, шц, тц, тч, дч пішуцца згодна з марфалагічным прынцыпам напісання:

на рэчцы, у лодцы, у дзежцы, на дошцы, у вопратцы, ляжыць матчына пасведчанне.

Запомні: маштаб.