Склад мучных кляёў для паперы

Склад	Від клея
	вадкі	густы
Мука пшанічная в.г.	70 г	130 г
Вада дыстыляваная	1000 мл	1000 мл
Жэлацін	10 г	12 г
Гліцэрына	5 мл	8 мл
Антысептык (ніпагін)	2 г ў 15 мл 96 % этанолу	3 г ў 15 мл 96 % этанолу

Прыгатаванне:

Жэлацін замочваюць у 100-120 мл цёплай вады на 4 гадзіны (можна на ноч). Муку прасушваюць у сушыльнвй шафе на працягу гадзіны, пасля прасейваюць праз сіта. Неабходную колькасць мукі размешваюць у невялікай колькасці халоднай вады і выліваюць у кіпячую ваду пры інтэнсіўным парамешванні. Клей вараць у эмалірованым ці шкляным посудзе на вадзяной бані на працягу 20 хвілін, пастаянна размешваючы, каб пазбегнуць камкавання. Пасля сканчэння варкі ў цёплы клей уводзяць пры сталым перамешванні раствор жэлаціны (падагрэты да 50-60 °С, а пасля астывання – гліцэрыну і свежапрыгатаваны спіртавы раствор ніпагіна. Клей захоўваюць у лядоўні, для работы адбіраецца неабходная на дзень колькасць. Тэрмін захавання на холадзе – 4-5 дзён. Клей практычна нейтральны, рН каля 6.

Мучны клей можна змешваць з іншымі (крухмал, МЦ, ПВА-Д).

Крухмальны клей па клеючай здольнасці саступае мучному, але ён менш афарбаваны і больш празрысты. Для прыгатавання выкарыстоўваюць крухмал (бульбяны, кукурузны) вышэйшага гатунку. Канцэнтрацыя клея 5-10 %. Рыхтуецца як і мучны, з тым адрозненнем, што тэмпература варкі ніжэйшая – каля 60 °С. Варка клея працягваецца пакуль ён не стане празрыстым. Для павышэння эластычнасці дадаецца гліцэрына ў колькасці 5 % ад вагі крухмала. Захоўваецца аналагічна, без антысептыка – 2-4 дні, антысептыраваны (фармалін) – да 10 дзён. Аднак рэкамендуецца працаваць свежапрыгатаваным клеем.

Выкарыстоўваецца для рэстаўрацыі белай паперы, апрэтавання тканіны і скуры. Для рэстаўрацыі рэдкіх кніг не рэкамендуецца, бо з цягам часу (асабліва пры падвышанай вільготнасці) раскладацца з павышэннем кіслотнасці паперы. Пшанічны крухмал, нягледзячы на сваю неўстойлівасць да мікраарганізмаў і абмежаваную эластычнасць, аднак выкарыстоўваецца ў некаторых рэстаўрацыйных майстэрнях дзякуючы між інш. вынаходніцтву вакуумнага стала і яго пастаянным удасканаленням, а таксама дзякуючы мадыфікацыям крухмальных кляёў шляхам хімічных рэакцый ці энзіматычнай дэградацыі.

З іншых прыродных злучэнняў найбольш часта мадыфікуецца цэллюлоза – полісахарыд, пабудаваны з элементарных звёнаў ангідра-D-цэллюлозы, агульнай формулы [С₆Н₇О₂(ОН)]_n. Рэакцыйназдольнымі з’яўляюцца тры гідраксільныя групы цэлюлозы. Пры ўзаемадзеянні цэлюлозы з кіслотамі і спіртамі утвараюцца адпаведна складаныя і простыя эфіры. Са складаных эфіраў некаторае выкарыстанне ў рэстаўрацыі мастацкіх вырабаў атрымалі нітраты цэллюлозы(НЦ) і ацэтаты цэллюлозы (АЦ).

Нітрацэлюлозы [C₆H₇O₂(ONO₂)_x(ОН)_3-x]_n - прадукты этэрыфікацыі цэлюлозы азотнай кіслатой. Нізкаазотная нітрацэллюлоза раствараецца ў кетонах (ацэтон, цыклагексан), эфірах, метаноле, тады як высокаазотная – толькі ў кетонах. Нітраты цэллюлозы валодаюць добрай клеячай здольнасцю, але пажаранебяспечныя, з часам цямнеюць і адрозніваюцца нізкімі фізіка-механічнымі паказчыкамі. Для павелічэння эластычнасці, дадатковага бляску і лепшай прычэпнасці плёнак нітрацэллюлозы мадыфікуюцца. Нітрацэллюлозныя лакі выкарыстоўваліся для пакрыцця металічных прадметаў, лакіравання дрэва і кардону. Малая устойлівасць да старэння прывяла да рэдкага ўжывання нітралакаў у рэстаўрацыі ў апошні час

Ацэтат цэллюлозы [С₆Н₇О₂(ОСОСН₃)_x(OH)_3-x]_n пазбаўлены гэтых недахопаў, але дрэнна размешваюцца з мадыфікатарамі (змякчальнікамі і сінтэтычнымі смоламі. Добрым растваральнікам для ацэтацэллюлозы з’яўляецца ацэтон. Плёнкі з чыстага ацэтата цэллюлозы валодаюць жорсткасцю, таму ўсе лакі і кляі ўтрымліваюць змякчальнікі. Плёнкі эцэтата цэллюлозы выкарыстоўваюцца для ламініравання крохкай, моцна разбуранай паперы, раздзялення моцна разбураных тканін і г.д. Растворы ўжываюцца для склейкі паперы, кардону, старых фотаздымкаў.

Важкае значэнне ў рэстаўрацыі набылі простыя эфіры цэллюлозы. Выкарыстоўваюць галоўным чынам водарастваральныя эфіры цэллюлозы. Іх уласцівасці вызначаюцца ступенню замяшчэння гідраксільных груп і ступенню палімерызацыі макрамалекул, якая змяняецца у шырокіх памерах. Сумесі эфіраў цэллюлозы выкарыстоўваюцца для прыгатавання лакаў, клеяў, замазак і шпатлёвак.

Метылцэллюлоза (МЦ) [С₆Н₈О₂(OCH₂COONa)_x(OH)_3-x]_n (х = 0,4÷1,4) з’яўляецца метылавым эфірам цэллюлозы, яе атрымліваюць дзеяннем на асноўную цэллюлозу метылхларыда. У залежнасці ад ступені вылучаюцца 3 групы МЦ. Нізкаметыліраваная цэлюлоза раствараецца толькі ў моцных шчалачных растворах, сярэднеметыліраваная – у вадзе, мурашынай і воцатнай кіслаце, пірыдзіне, а высокаметыліраваная - раствараецца ў халоднай вадзе, бензілавым спірце, пірыдыне, ледзяной воцатнай кіслаце, аніліне, сумесях ніжэйшых спіртоў з вадой; пры нагрэве раствараецца ў гліколях, этаноламіне; не раствараецца ў гарачай вадзе. У рэстаўрацыі выкарыстоўваецца перш за ўсё сярэднеметыліраваная цэлюлоза. Пры падагрэве не размякчаецца і не становіцца больш эластычнай, тэрмічны распад пачынаецца пры тэмпературы каля 300 °С. Паглынанне вады з паветра у метылцэллюлозы высокая, значна большая чым у ПВС, прычым яшчэ больш павышаецца, калі для змякчэння ўжываліся ПЭГі і гліцэрын. У сэнсе устойлівасці да старэння метылцэллюлоза значна пераўзыходзіць большасць натуральных прадуктаў (крухмал, жэлацін, камедзі і інш.), аднак саступае сінтэтысным палімерам. Асноўнымі фактарамі разбурэння выступаюць святло і мікраарганізмы, асабліва цвілевыя грыбы. Растворы метылцэллюлозы ў вадзе выкарыстоўваюцца ў якасці клея, стабілізатара эмульсійных фарбаў, апрэтуры для валокнаў. У рэстаўрацыі выкарыстоўваецца з дадаткам біяцыдаў як клей для паперы (склейка, дубліроўка, успаўненне страт), як часовы клей для прафілактычнай заклейкі, уваходзіць у склад паст і змывак для ачысткі розных складанапрафіляваных паверхняў, а таксама для выдалення запісаў.

Прамыслова выпускаюцца некалькі марак МЦ з рознай ступенню палімерызацыі: МЦ-8, МЦ-16, МЦ-35, МЦ-65, МЦ-100. У залежнасці ад ступені палімерызацыі растворы МЦ маюць розную вязкасць. Для рэстаўрацыі найбольш падыходзіць метылцэлюлоза маркі МЦ-35. Добра раствараецца ў халоднай вадзе, нерастваральная ў гарачай. Растворы празрыстыя, стабільныя, доўгі час захоўваюцца без кансервантаў. Рыхтуюцца наступным чынам: навеску МЦ змяшчаюць у фарфоравую ці эмаліраваную пасудзіну, заліваюць гарачай вадой і перамешваюць. Пры астыванні МЦ раствараецца, утвараючы празрысты раствор. Гатовы раствор клея правяраюць на кіслотнасць і у выпадку неабходнасці нейтралізуюць, бо некаторыя прэпараты МЦ маюць павышаную кіслотнасць (рН 3,5-5,0).

Оксіэтылцэлюлоза (ОЭЦ) {C₆Н₇O₂[(ОСН₂СН₂)_yОН]_х(ОН)_3-x} з’яўляец-ца прадуктам узаемадзеяння цэллюлозы з этыленаксідам, які рэагуе не толькі з гідраксільнымі групамі цэллюлозы, але і з оксіэтыльнымі. Пры гэтым утвараецца прывіты супалімер цэлюлозы і поліэтыленаксіда. ОЭЦ добра раствараецца ў вадзе, сумесі этылавага спірта з вадой (30:70 па масе), мурашынай кіслаце, дыметылсульфаксідзе, этыленхлоргідрыне.

Карбоксіметылцэлюлоза (КМЦ) [С₆Н₈О₂(OCH₂COONa)_x(OH)_3-x]_n (х = 0,4÷1,4) – просты эфір цэллюлозы і гліколевай кіслаты. КМЦ атрымліваецца пры апрацоўцы осноўнай цэллюлозы монахлорвоцатнай кіслатой ці яе натрыевай соллю. Найбольшае значэнне мае натрыевая соль КМЦ (Na-КМЦ), якая як і КМЦ, уяўляе сабой белае ці злёгку жаўтаватае цвёрдае рэчыва. КМЦ нерастваральная ў вадзе, нізкамалекулярных спіртах і кетонах; растваральная ў водных растворах шчолачаў. Na-КМЦ раствараецца ў вадзе і водных растворах шчолачаў. Растворы празрыстыя, стабільныя, не патрабуюць кансервантаў.

Прыгатаванне: навеску змяшчаюць у эмаліраваны посуд, заліваюць неабходнай колькасцю гарачай вады і пакідаюць на суткі. Раствор фільтруюць (праз марлю). У рэстаўрацыі выкарыстоўваюць толькі ачышчаныя прэпараты Na-КМЦ, бо клей, утвараючы шчалачны раствор, можа выклікаць пажаўценне паперы.

Пленкі больш крохкія, чым пленкі МЦ. Для рэстаўрацыі рэдкіх кніг не рэкамендуецца.

Радзей у рэстаўрацыі выкарыстоўваецца метылоксіпрапілцэлюлоза (МОПЦ), хаця па ўласцівасцях яна амаль аналагічная метылцэллюлозе.

Нерастваральны ў вадзе просты эфір – этылцэлюлозу (ЭЦ) [С₆Н₇О₂(ОС₂Н₅)_x(ОН)_3-х]_n (х= 2,3÷2,4) атрымліваюць уздзеяннем на асноўную цэллюлозу этылхларыду. Растваральная ў бензоле, ацэтоне, талуоле, метыленхларыдзе; набрыньвае і часткова раствараецца ў спіртах, нерастваральная ў гранічных вуглевадародах. Нізкаканцэнтрыраванымі растворамі этылцэллюлозы у араматычных вуглевадародах умацоўваюць цякучыя тэксты.

Водарастваральныя эфіры цэллюлозы выкарыстоўваюць перш за ўсё ў рэстаўрацыі папяровых матэрыялаў, тканін, жывапісу ў якасці кляёў і ўмацоўваючых праклеек.

Праклейка аслабленай паперы пагружэннем у 2 %-ны р-р МЦ на 1 хвіліну падвышае яе трываласць. Напрыклад, разрыўная даўжыня газетнай паперы пры такоў апрацоўцы павялічваецца ўдвая. Таксама МЦ валодае паверхнева-актыўнымі ўласцівасцямі. Яе 0,5 % растворы ў сумесі вады, аміяку і спірту выкарыстоўваюць для выдалення забруджанняў з розных паверхняў. Работу праводзяць мяккім пэндзлем. ОЭЦ валодае такімі ж ўласцівасцямі і выкарыстоўваецца аналагічна.

Na-КМЦ выкарыстоўваюць галоўным чынам у якасці кляёў для паперы. Растворы гэтага злучэння знайшлі выкарыстанне для выдалення паверхневых забруджанняў са скульптуры з розных матэрыялаў. Выкарыстоўваюць 10-15 %-ныя р-ры Na-КМЦ ў сумесі вада : гліцэрына (70:30 і 80:20 па масе). Вязкі раствор палімера наносяць на паверхню скульптуры і пасля выдалення вады плёнку здымаюць разам з забруджаннямі, якія ёю адсарбіраваліся. Гліцэрына дадаецца і для пластыфікацыі, і для антыадгезійнага дзеяння.

Плёнкі з простых эфіраў цэллюлозы жорсткія. У якасці пластыфікатараў можна выкарыстоўваць гліцэрын, гліколі. Аднак неабходна ўлічваць, што пластыфікацыя носіць часовы характар.

Кляі з водарастваральных палімераў атакуюцца мікраарганізмамі, таму ў іх рэкамендуюць дадаваць антысептыкі – ртуцькрэмнійарганічныя злучэнні, катамін АБ, пентахлорфеналят натрыю, ніпагін і г.д.

Пытанні да самастойнай работы

1. Даць азначэнне паняццяў пластыфікацыя, паверхнева-актыўныя рэчывы.

2. Даць азначэнне паняццяў антысептыкі, таксічнасць.

3. Наколькі абгрунтавана і мэтазгодна на сённяшні час выкарыстанне ў рэстаўрацыйнай практыцы такіх рэчываў як ртуцькрэмнійарганічныя злучэнні, пентахлорфеналят натрыю.

4. Чаму у якасці кляёў для паперы выкарыстоўваюць галоўным чынам Na-КМЦ.