Вырăс чĕлхипе чăваш чĕлхи хушшинчи ударени уйрăмлăхĕсем

Вырăс чĕлхинче ударени сăмахра тĕрлĕ вырăна ÿкме пултарать, çавăнпа ăна тĕрлĕ вырăна ÿкекен ударени (разноместное ударение) теççĕ. Тĕслĕхсем: портрéт, тóполь, борьбá, бýря, телегрáмма, зрúтель, зубúло, игóлка, игрá т.ыт.те.

Вырăс чĕлхинче ударени правилисем çук. Чăваш чĕлхи ударени тĕлĕшĕнчен вырăс чĕлхинчен тĕпренех уйрăлса тăрать: кунта ударенин паллă вырăнĕ пур. Чăваш сăмахĕсене ударенипе калама виçĕ правило пĕлмелле. Вĕсем çаксем:

1. Сăмахра пурте тулли уçă сасăсем пулсан, ударени юлашки сыпăк çине ÿкет: сухáн, саламлá, каçарсáм, куриччéн, каймассерéн т.ыт.те.

2. Сăмахра пурте тулли мар уçă сасăсем (ă, ĕ) пулсан, ударени пĕрремĕш сыпăк çине ÿкет: шắллăм, йắмăк, тắлăп, пắлтăр, хĕ'рлĕ, пắхăр, (яп.я., глагол), кĕ'çĕр, çĕ'лĕклĕ, чĕ'нтĕрлĕ т.ыт.те

3. Сăмахра тулли уçă сасăсем те, тулли мар уçă сасăсем те пулсан ударени е пĕртен-пĕр тулли уçă сасă çине, е юлашки тулли уçă сасă çине ÿкет: упăшкá, çĕр-шы'в, телéйлĕ, áрăм, пы'тăм, пáрăм.

Вырăс чĕлхинчен чăваш чĕлхине сăмахсем çак асăннă правилăсене çирĕп пăхăнса кĕнĕ. Акă хăш-пĕр тĕслĕхсем:

Григóрий – Кĕркурú Áнна – Аннá

Агáфия – Укахвú Никúта – Мĕкĕтé

рóща – ращá Мáрфа – Мархвá

коры'то – куритé охóта – ухатá

капýста – купăстá грáбли – кĕреплé

Чăваш консонантизмĕпе вырăс консонантизмĕн хăйне евĕрлĕ законĕсем

Чăваш консонантизмĕн паллă законĕсем:

1. шавлă хупă сасăсем янраса тата янрамасăр илтĕнесси вĕсем сăмахра хăш вырăнта тăнинчен килни;

2) хупă сасăсен ассимиляцийĕ;

3) пĕр сыпăкра икĕ е ытларах хупă сасă юнашар тăма пултарайманни;

4) малти ретри уçă сасăсем хăйсем умĕнчи хупă сасăсене те, хыçĕнчи хупă сасăсене çемçетни;

5) р сасса сăмах пуçламăшĕнче калама пултарайманни.

Çак законсене пăхса тухнăçемĕн вырăс консонантизмĕн законĕсене те аса илме тивет.

Шавлă хупă сасăсен янравлăхĕпе янравсăрлăхĕ

Чăваш сăмахĕсенче шавлă хупă сасăсем янрамасăр илтĕнеççĕ:

- сăмах пуçламăшĕнче (пắчкă, пăтá, телéй, пĕвé, патшá, куркá). Вырăс сăмахĕсем çак йĕркене пăхăнмаççĕ (бóдрый, дóбрый, бýлка, докумéнт, геогрáфи);

- сăмах вĕçĕнче (патáк, турáт, анчáх, курáк, пăт, сĕт). Çак йĕркене вырăс сăмахĕсем те пăхăнаççĕ: обéд (т илтĕнет), подря'д (т илтĕнет), Петрóв (ф илтĕнет), дохóд (т илтĕнет), отря'д (т илтĕнет). Чăваш сăмахĕсенче çак йĕркене ялан янравлă в сасă çеç пăхăнмасть: вăл сăмах пуçламăшĕнче те, варринче те, вĕçĕнче те янраса илтĕнет (вắйлă, вắхăт, вăрáн, таврá, сăвăрá, калáв, сăнáв, хунáв);

- сăмах варринче шавлă хупă сасăсем хыççăн (утпá, тăхтá, тáпхăр, патнé, питнé). Çак йĕркене вырăс сăмахĕсем те пăхăнаççĕ (поттвердить. поттолкнуть, потпол, поткладывать);

- сăмах варринче шавлă хупă сасăсем умĕн (ашпá, хутсéм, уткалá. чупкалá). Çак йĕркене вырăс сăмахĕсем те пăхăнаççĕ (отпóр, потсéл (он), подхóдит);

- сăмах варринче ялан янравлă хупă сасăсем умĕн (аплá, çаплá, утрáв, вĕçлéн, вĕ'çкĕн, ĕ'мĕтлĕ, ĕлĕкрéн). Çак йĕркене вырăс сăмахĕсем пăхăнмаççĕ (подря'д, подлежáщее, подмéтить, погрóм).

Чăваш сăмахĕсенче шавлă хупă сасăсем янраса илтĕнеççĕ:

- икĕ уçă сасă хушшинче (адă, çабă, çăбада, тубада, тудăр, хадĕрлен, пагăлдат). Çак йĕркене вырăс сăмахĕсем пур чухнех те пăхăнмасан та пултараççĕ (отéц, óпыт, опóра, Афанáсий, батóн, брикéт, ботáника, бетóн, бесéдка);

- ялан янравлă хупă сасăпа уçă сасă хушшинче (улдáв, тумдúр, салхý (янр. х.), сáлдăн (гл.), кýлдăм, кýрдăм).

Вырăс чĕлхинче шавлă хупă сасăсем сăмах вĕçĕнче яланах янрамасăр илтĕнеççĕ: дуп, остроф, Сидороф, доклат, актиф, отрят, подрят, тетрать (орф. дуб, остров, Сидоров, доклад, актив, отряд, подряд, тетрадь). Ытти çĕрте – сăмах пуçламăшĕнче те, варринче те – янраса та, янрамасăр та илтĕнме пултараççĕ. Вырăс сăмахĕсем, чăваш чĕлхине калаçу урлă кĕрсе, кунта асăннă чăваш фонетикин законĕсене çирĕппĕн пăхăнса йĕркеленнĕ: бóчка – пичкé, бревнó – пĕренé, грáбли – кĕреплé, добрó – тупрá, родня' – ратнé.