Пĕр пекрех сасăсене вырăс чĕлхипе чăваш чĕлхинче тĕрлĕрен калани

Çак тĕлĕшрен чăваш чĕлхинчи [ç] сасăпа вырăс чĕлхинчи [с'] сасă курăмлă. Артикуляци тĕлĕшĕнчен вĕсем пĕр-пĕринчен палăрмаллах уйрăлса тăраççĕ. [ç] сасса каланă чухне чĕлхе вĕçĕ малти шăлсенчен кăшт аяккарах куçать, чĕлхе тÿрчĕн вăтаçĕр пайĕ çăвар маччин малти пайĕ патнелле çывхарать: çĕçĕ, çĕлен, çĕпре, çĕлĕк, çĕмĕрт, çĕмел...

Вырăс чĕлхинчи с' сасса (с сассăн çемçе варианчĕ) каланă чухне вара чĕлхе вĕçĕ малти шăлсем патне çывхарать. Çак сасăсене тĕрлĕрен каласси вĕсем тĕрлĕ майпа пулса кайнинчен килет, с' сасă – с сассăн çемçе варианчĕ, ç авалхи джь, дзь аффрикатăран пулса кайнă. Ĕлĕкрех вырăс чĕлхинчен йышăннă сăмахсенче чăвашсем [с'] сасса [ç] сасăпа ылмаштарнă:

семья – çемьé сени – çéнĕк

Сибирь – Çĕ'пĕр Степан – Çтаппáн

ситец – çúтсă силом – çилам

мастер – мáçтăр

Вырăс чĕлхинче те, чăваш чĕлхинче те янраса илтĕнекен шавлă хупă сасăсем пур. Вырăс чĕлхинче вĕсем сăмах пуçламăшĕнче (багóр, бюрó, батарéя, батальóн, гáлстук, дневнúк), сăмах варринчи уçă сасăсемпе ялан янравлă тата янракан шавлă хупă сасăсем умĕн (обед, добрый, бодрый, поздний, задний, отгрохать (т янраса илтĕнет), подбрасывать) янраса илтĕнеççĕ. Чăваш чĕлхинче шавлă хупă сасăсем икě уçă сасă хушшинче тата ялан янравлă хупă сасăсемпе уçă сасăсем хушшинче çеç янраса илтĕнме пултараççĕ (абат, ача, адă, тубă, пурдă, удать, кардăм).

Чăваш сăмахĕсенчи янраса илтĕнекен шавлă хупă сасăсене çурма янравлă хупă сасăсем теме пулать, мĕншĕн тесен вĕсен янравлăхĕ, вырăс сăмахĕсенчи хупă сасăсен янравлăхĕпе танлаштарсан, 70-80% таран çеç пулать. Вырăс чĕлхинчен йышăннă сăмахсенче те шавлă хупă сасăсен янравлăхĕ кăштах вăйсăрланать:

кнúга - кĕнекé одея'ло - утия'л

дёготь - тúкĕт забóр - сапýр

багóр - пакýр подóшва – патýш.

Çакăнта илсе кăтартнă чăваш сăмахĕсенче (тĕрĕсрех: вырăс чĕлхинчен калаçу урлă кĕнĕ сăмахсенче) палăртнă хупă сасăсем, вырăс чĕлхинчипе танлаштарсан, вăйсăртарах янраççĕ.

Чăваш вокализмĕпе вырăс вокализмĕн хăйне евĕрлĕ законĕсем

Çавăн пек законсем чăваш вокализмĕнче те, вырăс вокализмĕнчĕ те палăраççĕ.

Чăваш вокализмĕ çакăн пек фонетика законĕсем (уйрăмлăхĕсем) пуррипе палăрса тăрать:

1. сингармонизм законĕ;

2. хăш-пĕр чухне ă, ĕ сасăсем сăмахран тухса ÿкни;

3. икĕ е ытларах уçă сасă юнашар тăма пултарайманни;

4. уçă сасăсен пахалăхĕ (мĕнле илтĕнесси) ударенирен пачах та килменни;

5. çемçе (е малти ретри) уçă сасăсем хăйсен умĕнчи хупă сасăсене те, хыçĕнчи хупă сасăсене те çемçетни;

6. ударени (пусăм) уйрăмлăхĕсем.

Халĕ асăннă уйрăмлăхсене (фонетика законĕсене) кашнине уйрăммăн пăхса тухар.

Сингармонизм законĕ

Сингармонизм (гр. sun – пĕрле, harmonia – сасă килĕшĕвĕ) законĕ чăваш фонетикин тĕп законĕсенчен пĕри шутланать. Çак закон тăрăх, сăмахăн кашни сыпăкĕнче с малти (çемçе) уçă сасăсем, е кайри (хытă) уçă сасăсем пулмалла: илéмлĕ, хитрерéх, пĕ'чĕккĕ, хýрăн, çĕ'мĕрт, çéпĕççĕн, çемçешкé, перекéт, пắчăр, килешÿ', кĕтмéл т.ыт.те. Çак закон вырăс чĕлхишĕн характерлă мар. Çакна маларах илсе кăтартнă чăваш сăмахĕсемпе вырăс чĕлхинчи вĕсен эквиваленчĕсене танлаштарса пăхни те яр уççăн кăтартса парать:

илéмлĕ – красúвый çемçешкé – мя'гкий

хитрерéх – красúвее перекéт – эконóмия

пĕ'чĕккĕ – мáленький пắчăр – ря'бчик

хýрăн – бер'ёза килĕшÿ' – соглáсие

çĕ'мĕрт – чер'ёмуха кĕтмéл – бруснúка

çéпĕççĕн – нéжно

Илсе кăтартнă тĕслĕхсенче вырăс сăмахĕсенчен пĕри те сингармонизм законне пăхăнмасть. Вырăс чĕлхинчен калаçу урлă кĕнĕ сăмахсем вара чăваш чĕлхинче чылайăшĕ сингармонизм законне пăхăннă. Акă хăш-пĕр тĕслĕхсем:

овúн – áвăн рождествó – раштáв

скúрда – ĕ'çкĕрт Илья' – Иллé

крестья'нин – хресчéн Никúта – Мĕкĕтé

ведрó – витрé Никúфор – Микихвéр

бревнó – пĕренé крéсло – кĕреслé

обéд – апáт кýдри – кăтрá

цéрковь – чиркÿ матица – маччá.

Чăваш чĕлхинче сингармонизм законне вырăс чĕлхинчен çыру урлă кĕрекен сăмахсем вара пачах та пăхăнмаççĕ:

телегрáмма граммáтика

áдрес геомéтри

хирургú биолóги

отлúчник метóдика

патриóт матемáтика

герóй истóри

Чăваш чĕлхин çепĕçлĕхĕпе килĕшÿллĕ янăравлăхĕ чылай енчен сингармонизм законĕнчен килĕççĕ.