Наклонени (тайăм) категорийĕ

Чăваш чĕлхинче пурĕ тăватă наклонени:

1) кăтарту наклоненийĕ;

2) хушу наклоненийĕ;

3) ĕмĕт наклоненийĕ;

4) килĕшÿ наклоненийĕ.

Вырăс глаголĕ виçĕ наклоненире пулать:

1) кăтарту (изъявительнăй) наклоненийĕ;

2) ĕмĕт (согласительный, е условнăй) наклоненийĕ;

3) хушу (повелительнăй) наклоненийĕ.

Çапла ĕнтĕ, вырăс глаголĕн килĕшÿ наклоненийĕ çук, ăна сăмах майлашăвĕ палăртать: кайин, кайтăрах – пусть уходит; кайĕçин – пусть уходят.

Халĕ кĕскен вырăс чĕлхипе чăваш чĕлхинчи наклоненисене пĕр-пĕринпе танлаштарса тухар.

Кăтарту наклоненийĕ – Изъявительное наклонение

Вырăс чĕлхинчи изъявительнăй наклонение чăваш чĕлхинче кăтарту наклоненийĕ тивĕçнĕ. Унта та, кунта та асăннă наклонени пулса иртнĕ е пулман, халĕ пулакан е пулман, пулас е пулас мар ĕçе пĕлтерет. Çак наклоненин вăхăт формисем пур. Вырăс чĕлхинче те, чăваш чĕлхинче те глаголсем виçĕ вăхăт форминче пулаççĕ: хальхи, иртнĕ тата пулас вăхăт формисенче. Вырăс чĕлхинче пулас вăхăтпа иртнĕ вăхăтри глаголсем икĕ тĕслĕ: совершеннăй тата несовершеннăй видра пулаççĕ:

Я прочитаю (будущее совершенное).

Я буду читать (будущее несовершенное).

Я прочитал (прошедшее совершенное).

Я читал (прошедшее несовершенное).

Хальхи вăхăтри глаголсем яланах несовершеннăй видра пулаççĕ:

Я читаю книгу (ĕç тăсăлать).

Он учится в педагогическом университете.

Мы сегодня идем на педагогическую практику.

Чăваш чĕлхинче пулас тата иртнĕ вăхăтăн вид категорийĕ çук. Кунта пулас вăхăтăн пĕр форма çеç: эпĕ кайăп, эсĕ кайăн, вăл кайĕ, эпĕ каймăп, эсĕ каймăн, вăл каймĕ. Анчах пулас вăхăтри глагол ĕç пуласса çирĕплетсех памасть. Ĕç пуласса шаннине глаголăн хальхи вăхăт форми кăтартса парать:

Эпĕ ыран Мускава каятăп. – Я завтра еду в Москву.

Вырăс чĕлхипе чăваш чĕлхин хальхи вăхăт формисем хушшинче нимле уйрăмлăх та çук.

Чăваш чĕлхинчи глаголăн иртнĕ вăхăт формисем виçĕ тĕслĕ:

пĕрре иртнĕ вăхăт (Эпĕ ĕçлерĕм);

темиçе иртнĕ вăхăт (Эпĕ ĕçлеттĕм);

малтан иртнĕ вăхăт (Эпĕ ĕçлесеттĕм).

Вырăс чĕлхинче:

Я работал (Эпĕ ĕçлерĕм);

Я работал тогда (Эпĕ ĕçлеттĕм);

Я работал было (Эпĕ ĕçлесеттĕм).

Вырăс чĕлхинче те, чăваш чĕлхинче те пĕр вăхăт формипе тепĕр вăхăт форми вырăнне усă курнине час-часах асăрхама пулать. Çапла, тĕслĕхрен, хальхи вăхăтри глаголпа акă мĕнле усă кураççĕ:

а) иртнĕ вăхăт форми вырăнне: Выходит Петр. Его глаза сияют (Пушкин). – Петĕр тухать. Унăн куçĕсем ялкăшаççĕ. Петĕр патша тахçанах вилнĕ, ун çинчен поэт халь пурăннă пек, хальхи вăхăт формипе каласа парать;

ă) пулас вăхăт вырăнне: Он завтра куда едет? – Вăл ыран ăçта каять?

б) вырăс чĕлхинче пулас вăхăт формипе иртнĕ вăхăт форми вырăнне усă кураççĕ: Зимой, бывало, в ночь глухую заложим тройку удалую (Пушкин). Чăваш чĕлхинче пулас вăхăт формипе иртнĕ вăхăт форми вырăнне усă курмаççĕ. Пушкинран илнĕ тĕслĕх чăвашла çапла куçарăнать: Хĕлле, лăпкă каç, кÿлеттĕмĕрччĕ çивĕч тройкăна (Куçару. - А.Г.).

Ĕмĕт наклоненийĕ – Сослагательное наклонение

Çак наклонени ĕçе тума ĕмĕтленнине, анчах ăна пурнăçлама тем кансĕрленине, тем çитменнине, тем кирлине пĕлтерет.

Вырăс чĕлхинче çак наклонени иртнĕ вăхăтри глагол çумне бы татăк хушăннипе пулать:

Я пошел бы, но чувствую слабость.

Мы победили бы, но враг оказался сильнее.

Они уехали бы, но не было машины.