Айырылысар көже

Айрылысар көже (салт). Көрші қонғанда «ерулік» беріп, қыстай немесе жаздай бірге отырған, сыйласқан отбасылар қоныс аударып бөліне көшкен жағдайда олар енді «айрылысар көжеге» шақырады. «Көже» деп атағаны болмаса, сыйлы, сыбағалы табақ тартылады. Олар бір-біріне ризашылығын білдіріп, «ұрыспай айрылған ұялмай қосылар» деп тағы да аман-сау қосылуға тілек білдіреді. «Айрылысар көжені» әдетте көшетін отбасы береді.

Қазіргі таңда кейбір аймақтарда өзге ауылға, қалаға немесе жыраққа көшетін отбасы көрші-қоландарын, ағайын-туыстарын жинап арнайы құрмалдық шалады, осыған байланысты бұл дәстүрді құрмалдық деп те атай береді.

Аманат

Аманат (дәстүр). «Кісінің аманатынан уақытында құтыл. Еңбегіңе (ақыңа) қиянат жасаған адамға сен қиянат жасама» (Мұхамбет пайғамбардың хадистерінен). Бір адамның екінші біреуге сақтауға берген бағалы заттары. «Аманат»— түбірі «Альмана» деген араб сөзінен шыққан. Аманатты сақтау және оны мезгілінде тапсыру зор адамгершілікке жатады. «Аманат — аман сақтайды»— дейді халық. Аманатқа қиянат жасамайды. Ол өте ауыр күнә деп есептеледі.

Аманаттың бұрын ел аралық қатынаста да үлкен мән-маңызы болған. Көбінесе, ол бірлік, татулық, бітім жолына қызмет еткен. Тарихымызда «ақ үй аманат алып барған екен» деген деректер жиі кездеседі. Ерте кезде жауласушы екі ел татуласқан кезде аманатқа адам да қалдырып кететін болған.

Аманаттың қай түрі болмасын, қиянат жасамай, өз иесіне тапсыру, не ешкімге тіс жармау.

Ғұламалар аманатты кең көлемде түсіндірген. Ибн Масғуд сахабаның риуаятында, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай деді: «Қиямет күні» (яғни, есеп беретін күні) аманатқа қиянат жасаған адамды періштелер

Ант

Ант (ғұрып). «Антпенен тарқайды, Жиылса кеңеске» (Абай). Ант, серт, уәде — халқымыздағы сенім кепілінің көрінісі. Ант жаудан өш алу, ел аралық уәде, келісім, адалдықтан айнымау сияқты маңызы жоғары жағдайларда ғана айтылады. «Уа, айтылған ант, серттес кен уәде, алысқан қол қайда?!»— деген жерде еш адам анттан аттап кете алмаған. Ел ішінде ант бұзған адамды —«ант атқан» деп жек көреді. Ант — адалдың сөзі. Бірақ «адал болсаң да ант ішпе»— дейді қазақ.

Ақ құйып шығару

Ақ құйып шығару (ырым). «Үйге кірген жыланға да ақ құйып шығарады» (мәтел). Қазақ халқы сүтті, қымызды, шұбатты, айранды тағы басқа сүт тағамдарын «ақ» деп атайды да оны қасиетті, киелі — деп ұғады. Ақты жерге төкпейді, аяққа баспайды. Алайда, кейде, сол ақты жерге төгетін де ырымдары бар. Мысалы, қалың өрт келгенде алдына ақ шашады. Сол сияқты жылан кіріп кеткенде де оның басына ақ (сүт не айран) құйып, үйден шығарып барып өлтіреді. Мұндай әдет халықтың өз аулына немесе үйіне келген дос, дұшпанына да алдымен кұрметпен қарауынан шыққан болуы керек.

Араша

Араша (дәстүр).—«Уа, жетті, жетті ғой, Құнанбай! Араша, араша!—деп айғайлап жатты» (М. Әуезов). Екі адам жанжалдасқанда, немесе төбелескенде оның жанындағы адамдар «араша, араша!» деп басу айтуға тиіс. «Араша» деген сөзді естіген адамдар араша беруге яғни жанжалды дереу доғару керек.