Rys. 1.7. Koszt alternatywny

Kategoria kosztu alternatywnego ma także zastosowanie w teorii za­chowań konsumenta. Decydując się na pójście do kina (np. za 10 zł), rezygnujemy z innych przyjemności, możliwych do uzyskania za tę samą cenę. Kosztem alternatywnym seansu filmowego jest użyteczność, jaką przedstawia dla nas najwyżej ceniona spośród odrzuconych opcji, które można było zafundować sobie za te same pieniądze.

Koszt alternatywny to kategoria teoretyczna, subiektywna i często niemierzalna. Mimo to ma ona szerokie zastosowanie w ekonomii. Pojęcia kosztu alternatywnego nie należy mylić z kosztem finansowym (poniesio­nym wydatkiem). Koszt finansowy biletu do kina to 20 zł. Koszt alternatywny to 5 hamburgerów po 4 zł lub 2 książki po 10 zł - alternatywna korzyść, z której zrezygnowaliśmy, wydając nasze pieniądze na kino.

1.6. Systemy gospodarcze

Dwa przeciwstawne modelowe systemy organizacji życia gospodar­czego to system rynkowy oraz system nakazowy.

System rynkowy opiera się na własności prywatnej i konkurencji. O alo­kacji zasobów, towarów i dochodów decyduje mechanizm rynkowy. Rynek kształtuje ceny, te zaś decydują o tym, co, ile i dla kogo jest wytwarzane.

System nakazowy (znany także pod nazwą gospodarki planowej lub gospodarki kierowanej centralnie) to taki system, w którym główne decyzje gospodarcze są podejmowane przez państwo. Cała gospodarka podporząd­kowana jest odgórnie ustalanemu planowi, który określa, co, jak i dla kogo się produkuje.

Wszystkie systemy gospodarcze występujące we współczesnym świecie są systemami mieszanymi, które dopuszczają współistnienie własności pry­watnej i publicznej oraz łączą działanie rynku z interwencją państwa. Państwo kontroluje znaczną część produkcji poprzez własną działalność gospodarczą (sektor publiczny) oraz prowadzoną politykę gospodarczą, zwłaszcza podatkową i pieniężną. Państwo stanowi też prawa regulujące działalność gospodarczą i ograniczające samowolę jednostek.

Proporcje między udziałem własności prywatnej i publicznej w gos­podarce oraz między zakresem działania mechanizmów rynkowych a inter­wencją państwa są różne, zależnie od historycznego dziedzictwa kraju, poziomu rozwoju oraz orientacji politycznej rządów.

Dla krajów odchodzących od scentralizowanego systemu gospodar­czego w kierunku systemu rynkowego - w tym dla Polski — szukać trzeba takich odmian systemu mieszanego, które w trudnych warunkach transfor­macji (przebudowy systemu) zapewnią pomyślny rozwój. W miarę doj­rzewania gospodarki można zwiększać zakres rozwiązań rynkowych.

Podsumowanie

1. Ekonomia to nauka o gospodarowaniu, która zajmuje się przede wszystkim badaniem, co, jak i dla kogo wytwarza społeczeństwo. Ekonomia pomaga godzić sprzeczność między nieograniczonymi potrzebami ludzi a ograniczonymi możliwościami zaspokojenia potrzeb.

2. Ekonomia pozytywna opisuje i objaśnia działanie gospodarki. Ekonomia normatywna ocenia rzeczywistość i formułuje zalecenia oraz postulaty.

3. Mikroekonomia wyjaśnia postępowanie jednostek gospodarujących i funkcjonowanie poszczególnych rynków. Makroekonomia objaśnia funk­cjonowanie i rozwój całej gospodarki.

4. Prawa ekonomiczne wyrażają ważne i trwałe prawidłowości procesu gospodarczego. Teorie ekonomiczne służą wyjaśnieniu problemów i zjawisk gospodarczych. Ekonomia szeroko posługuje się modelami — uproszczonymi obrazami rzeczywistości, które pozwalają naświetlić najbardziej istotne zagadnienia i zależności.

5. W ekonomii często posługujemy się danymi liczbowymi. Dane opisu­jące wartości określonej zmiennej w różnych okresach nazywamy szerega­mi czasowymi. Dane charakteryzujące różne jednostki określonej populacji nazywamy danymi przekrojowymi.

6. Wskaźniki (indeksy) wyrażają względne wartości danej zmiennej odniesione do pewnej wartości przyjętej za podstawę. Wskaźniki opisujące zmiany określonej wielkości w czasie noszą nazwę indeksów dynamiki.

7. Ogólny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych (wskaźnik cen detalicznych) wyraża ogólną tendencję cen towarów i usług nabywa­nych przez gospodarstwa domowe. Wskaźnik ten jest powszechnie stoso­wanym miernikiem inflacji.

1. Dochód nominalny to suma otrzymywanych pieniędzy. Dochód realny to ilość towarów i usług, które za te pieniądze możemy nabyć. Aby obliczyć zmiany dochodu realnego, trzeba podzielić wskaźnik dochodu nominalnego przez wskaźnik cen.

2. Dane statystyczne przedstawiane są zwykle w postaci tablic i wy­kresów. Wykresy ułatwiają wyznaczenie tendencji rozwojowej określonej zmiennej, analizę struktury pewnych zjawisk oraz badanie zależności za­chodzących między różnymi zmiennymi.

10. Uczestnikami życia gospodarczego są gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, banki, instytucje państwowe. Gospodarowanie obejmuje trzy główne fazy: produkcję, podział i konsumpcję.

11. Do wytwarzania dóbr i usług konieczne są nakłady czynników produkcji: pracy, kapitału i ziemi. Ważna jest także technika i organizacja oraz kwalifikacje i motywacje ludzi. Zasób czynników produkcji oraz ich wydajność określa potencjał wytwórczy społeczeństwa.

12. Podstawowym problemem gospodarczym jest rzadkość (ograniczo­ność) zasobów, które nie wystarczają do zaspokojenia wszystkich potrzeb. Konsekwencją tego faktu jest konieczność dokonywania wyborów we wszystkich fazach procesu gospodarowania. Ekonomia dostarcza wskazó­wek i zasad dotyczących wyboru ekonomicznego.

13. Decyzje gospodarcze powinny opierać się na rachunku ekonomicz­nym. Rachunek ekonomiczny polega na porównaniu kosztów i efektów każdego działania.

14. Efektywność ekonomiczna oznacza minimalizację nakładów pono­szonych dla osiągnięcia określonego celu lub maksymalizację efektu osiąga­nego przy danych nakładach. Ogólną miarą efektywności jest stosunek efektów do nakładów.

15. W gospodarce poszukujemy rozwiązań najlepszych z możliwych, tzn. optymalnych. Ilustracją wyboru ekonomicznego jest model zwany krzywą możliwości produkcyjnych. Ukazuje on różne wykonalne kombina­cje ilościowe dwóch dóbr wytwarzanych przy użyciu posiadanych zasobów.

16. Dwa podstawowe systemy organizacji życia gospodarczego to system rynkowy oraz system nakazowy. System rynkowy opiera się na własności prywatnej i konkurencji. O alokacji zasobów, towarów i dochodów decyduje mechanizm rynkowy za pośrednictwem cen. W systemie nakazowym główne decyzje gospodarcze podejmowane są przez państwo, gospodarka jest podporządkowana odgórnie ustalonemu planowi, a główną formą własności jest własność publiczna. We współczesnym świecie występują przeważnie systemy mieszane, dopuszczające współistnienie własności prywatnej i pub­licznej oraz łączące działanie rynku z interwencją państwa.

2. Rynek

2.1. Rynek i konkurencja Rynek

Pojęcie rynek występuje w różnych znaczeniach:

1. miejsce i przedmiot wymiany (np. rynek pszenicy w USA, rynek trus­kawek w Grójcu),

2. suma transakcji (rynek mały, rynek duży),

3. warunki i mechanizm wymiany (stosunek popytu i podaży, cena, sposób realizacji wymiany, warunki płatności itp.).

Towar

Istotą funkcjonowania rynku są transakcje kupna-sprzedaży, dokonywa­ne między dostawcami i nabywcami towaru. Przedmiotem obrotu na rynku są towary: dobra i usługi, a także czynniki produkcji. Towarem nazywamy dobro (lub usługę) przeznaczone do wymiany.

Cena

Kluczowe znaczenie w mechanizmie rynku ma sposób kształtowania się ceny. Na rynku wolnokonkurencyjnym cena jest niezależna od indywidual­nych nabywców i sprzedawców - kształtuje się w wolnej grze łącznego popytu i podaży. Na rynku monopolistycznym cenę dyktuje producent, będący wyłącznym dostawcą danego towaru. Na rynku regulowanym przez państwo cena może być także ustalana dość arbitralnie, niekoniecznie na poziomie zrównującym popyt z podażą.

Ceny kierują decyzjami producentów o tym, co, ile i dla kogo należy wytworzyć. Ceny kierują także decyzjami nabywców dotyczącymi tego, kto, co i ;7e kupuje. W gospodarce rynkowej ceny są podstawowym narzędziem alokacji zasobów i produktów.