Długi okres - wybór wielkości zakładu

Długookresową krzywą kosztów przeciętnych wyprowadzamy z krótko­okresowych krzywych kosztów przeciętnych, odpowiadających różnym rozmiarom zakładu produkcyjnego. Wielkość zakładu produkcyjnego jest określona przez posiadany zasób kapitału trwałego (budynki, maszyny, urządzenia). Oznaczając dla każdego wariantu wielkości zakładu minimalny poziom krótkookresowych kosztów jednostkowych, otrzymujemy zbiór punktów, który wyznacza długookresową krzywą kosztów przeciętnych (rys. 6.3).

W długim okresie, mogąc zmieniać wielkość zasobu i nakładu każdego czynnika, przedsiębiorstwo może stosować najbardziej efektywne kombina­cje, o najniższym poziomie kosztów dla każdej wielkości zakładu. Dlatego długookresową krzywą kosztów przeciętnych wykreślamy łącząc minimalne poziomy krótkookresowych kosztów przeciętnych (tzn. optima techniczne odpowiadające różnym wariantom wielkości zakładu). Mając długookresową krzywą kosztów przeciętnych, możemy odtworzyć odpowiadającą jej krzy­wą kosztów krańcowych oraz wyznaczyć (w miarę potrzeby) długookresową krzywą kosztów całkowitych.

Regułą jest, iż długookresowe krzywe kosztów są bardziej „płaskie" niż krzywe krótkookresowe i obejmują znacznie szerszy przedział skali produk­cji. W długim okresie możliwości produkcyjne nie są bowiem ograniczone sztywnym zasobem posiadanych środków trwałych, a jednocześnie istnieją znacznie szersze możliwości wyboru efektywnych kombinacji czynników produkcji, minimalizujących poziom kosztów.

Długookresowe krzywe kosztów przeciętnych przyjmują różną postać (rys. 6.4). W długookresowej analizie równowagi przedsiębiorstwa posługuje­my się zwykle wykresami kosztów w kształcie litery U — podobnie jak w analizie krótkookresowej.

Korzyści I niekorzyści skali

Długookresowa krzywa kosztów przeciętnych jest podstawą do okreś­lenia korzyści bądź niekorzyści osiąganych ze zwiększania skali produkcji.

Jeżeli koszt przeciętny maleje ze wzrostem rozmiarów produkcji, to mówimy, że występują korzyści skali. Jeżeli koszt przeciętny rośnie w miarę zwiększania rozmiarów produkcji, to mówimy, że występują niekorzyści skali (rosnące koszty zwiększania skali działalności). Jeżeli koszt przeciętny jest stały bez względu na skalę produkcji, to mówimy o braku efektów ze skali lub o stałych efektach skali.

Długookresowe funkcje kosztów przedsiębiorstwa bądź gałęzi mogą mieć jedną z trzech opisanych wyżej postaci lub postać malejąco-rosnącą (w kształcie litery U). W tym ostatnim przypadku w pewnym przedziale wielkości produkcji występują korzyści ze skali, ale po przekroczeniu optymalnej wielkości zakładu dają o sobie znać niekorzyści ze skali (koszty „gigantomanii"). Ilustrację zawiera rys. 6.4.

Występowanie korzyści ze skali stwarza zachętę do rozbudowy przed­siębiorstwa i do zwiększania rozmiarów produkcji (ograniczeniem jest jednak pojemność rynku zbytu, czyli popyt). W gałęziach, w których korzyści ze skali faworyzują wielkie przedsiębiorstwa, powstają tzw. mono­pole naturalne: warunki techniczno-ekonomiczne sprzyjają koncentracji produkcji w jednym lub kilku dużych przedsiębiorstwach.

Korzyści ze skali wiążą się głównie z pełniejszym wykorzystaniem niepodzielnych składników aparatu wytwórczego, oszczędnościami na kosz­tach ogólnych oraz z głębszym podziałem (specjalizacją) pracy w dużym przedsiębiorstwie. Źródłem niekorzyści ze skali mogą być np. trudności zarządzania i kontroli w rozbudowanym, wielozakładowym przedsiębiorst­wie, zatory informacyjne, wysokie koszty magazynowania i transportu wewnętrznego.

Przykładem gałęzi, w której występują ewidentne korzyści ze skali produkcji, jest przemysł samochodowy. Wielkoseryjna, zautomatyzowana produkcja pozwala obniżyć do minimum koszt produkcji samochodu bez szkody dla jakości. Korzyści ze skali wygasają tu dopiero przy bardzo wielkich rozmiarach rocznej produkcji.

W przemyśle przetwórczym długookresowa krzywa kosztu przeciętnego często przyjmuje kształt opadający z asymptotyczną tendencją do stabiliza­cji kosztu przeciętnego (przebieg poziomy) od pewnej wielkości produkcji. W wielu przedsiębiorstwach przemysłowych, handlowych i usługowych długookresowe koszty przeciętne zmieniają się zgodnie z krzywą w kształcie litery U. Przedsiębiorstwa te mają ograniczone możliwości osiągania korzyści ze skali. Najczęściej działają one w warunkach niekorzyści ze skali. Przy próbach powiększenia produkcji potykają się one o wzrost jednostkowych kosztów produkcji.

W gospodarce rynkowej mechanizm konkurencji oraz rachunek ekono­miczny (zasada maksymalizacji zysku) wymusza na długą metę racjonalne kształtowanie rozmiarów przedsiębiorstw, a na krótką metę — wybór op­tymalnej wielkości produkcji przy danych rozmiarach przedsiębiorstwa.