- •Студентлар өчен татар теле әсбабы (Учебное пособие по татарскому языку для русскоязычных студентов)
- •Для русскоязычных студентов
- •I часть. Язык как знаковая система
- •2 Нче дәрес. Сведения об истории татарского литературного языкаСведения языка
- •2 .2. Татарстан Республикасының дәүләт символлары һәм Конституциясе
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме (текстның эчтәлегенә туры киләме)?
- •4. Сүзләрнең төшеп калган кушымчаларын язып бетерегез.
- •5. Бирелгән вариантларны сайлап, җөмләләрне дәвам итегез.
- •6. Текстның 4 нче абзацыннан фигыльләр табып, таблицаны тутырыгыз.
- •3 Нче дәрес. Основы орфографии и пунктуации татарского литературного языка
- •Т атарстан халыклары
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4 Нче дәрес. “ Татар телендә тыныш билгеләре” – үзлектән эш - һәр очракны мисаллар өстендә аңлатырга.
- •5 Нче дәрес. Основы татарской речевой культуры
- •5.1. Принципы построения диалогической речи
- •Диалогларны укыгыз.
- •1. Тәкъдим ителгән схемага, терәк сүзләргә таянып, әңгәмә жанрына характеристика бирегез.
- •2. Текстларны укыгыз. Тексттагы вакыйгаларга мөнәсәбәтегезне белдерегез. Биремнәрне үтәгез.
- •3. Теләсә кайсы сөйләшүне ( мәсәлән, гаиләдә иртәнге аш вакытында сөйләшүне яки җитәкченең үзенең ярдәмчеләре белән эшкә кагылышлы мәсьәләләрдә сөйләшеп утыруын) әңгәмә дип атарга мөмкинме?
- •Эшлекле әңгәмә
- •5. Әңгәмә темасын, аның конкрет бурычларын һәм эшне оештыруны чагылдыручы җөмләләрне тиешле тавыш белән укып чыгыгыз.
- •6. Текстны укыгыз. Телефоннан сөйләшү кагыйдәләренә карата үз фикерегезне әйтегез. Әңгәмә//бәхәс оештырыгыз.
- •6 Нчы дәрес. Принципы построения монологической речи.
- •1. М. Галиев әсәреннән китерелгән өзекне авторның әйтелгәннәренә мөнәсәбәтен тавышыгызда чагылдырырлык итеп укыгыз.
- •2. Текстта автор тарафыннан әйтергә теләгән төп фикерне билгеләгез һәм үз сүзләрегез белән сөйләп чыгыгыз. Текстны укып бирү белән сөйләп бирү процессындагы аермалы һәм уртак якларны билгеләгез.
- •3. Сез һәр алымга тагын нинди этаплар өсти алырсыз, үзегез нинди алымнардан файдаланасыз.
- •4. Сезгә тәкъдим ителгән ситуацияләрнең кайсында нинди алымнан файдаланасыз яки файдаланыр идегез? Нигезләгез.
- •7. Сезнең булачак профессиягез өчен бу жанрларның кайсылары аеруча әһәмиятле
- •Т уй йолалары
- •1. Текстны укыгыз, тәрҗемә итегез.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •( Чыгыш әзерләргә)
- •8 .1. Функциональные стили современного татарского литературного языка и их взаимодействие
- •Классификация функциональных стилей татарского языка
- •Книжные стили татарского языка
- •Научный стиль татарского языка - Татар теленең фәнни стиле
- •Официально-деловой стиль татарского литературного языка - Татар теленең рәсми-эш стиле
- •Публицистический стиль татарского литературного языка - Татар теленең публицистик теле
- •Разговорный стиль татарского литературного языка - Татар теленең сөйләм теле
- •Стиль художественной литературы - Матур әдәбият стиле
- •9 Нчы дәрес. Коммуникативные качества речи
- •Многозначные слова
- •Омонимы
- •Антонимы
- •Синонимы
- •7. Мисаллардан тел һәм контекстуаль синонимнарны аерыгыз, аларның синонимлашуы нинди мәгънәви җирлеккә нигезләнүен аңлатыгыз.
- •Архаизмы, неологизмы
- •Фразеологизмы
- •II часть. Коммуникативно-практическая Ватаным Татарстан
- •10 Нчы дәрес.Конец формы Татарстан шәһәрләре
- •1. Текстны укыгыз, тәрҗемә итегез.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •11 Нче дәрес. “ Татарстан шәһәрләре турында сөйлисем килә” – үзлектән эш
- •1 2 Нче дәрес. Дөнья һәм татарлар
- •1. Текстны укыгыз, тәрҗемә итегез.
- •2. Үз сүзләрегез белән эчтәлеген сөйләгез.
- •А) Польшада яшәүче татарлар
- •1.5.2. Германиб) Кытайда яшәүче татарлар
- •В) Германиядә яшәүче татарлар
- •Г) Төркиядә яшәүче татарлар
- •15 Нче дәрес. “Бөтен дөньяга танылган татарлар”- үзлектән эш – чыгыш яисә презентация әзерләргә
- •16 Нчы дәрес. Матбугат, мәдәният, сәнгать.
- •1. Татарстан театрлары
- •17 Нче дәрес – үзлектән эш. Тема “ Татар телендәге тапшыруга бәяләмә бирергә”.
- •18 Нче дәрес. Татарстан музейлары, күргәзмә заллары
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме (текстның эчтәлегенә туры киләме)?
- •5. Күп нокталар урынына мәгънәсенә ярашлы сүзне языгыз.
- •6. Бирелгән сүзләрне синонимнары белән алмаштырыгыз.
- •19 Нчы дәрес – үзлектән эш. Тема: “Татар язучылары һәм шагыйрьләре”.
- •20 Нче дәрес. Татарстанның истәлекле һәм тарихи урыннары
- •Татар сәнгате
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4.Татар телендә халык җырларын тыңлау.
- •2.5. Татар матбугаты: кичә, бүген, киләчәге
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •21 Нче дәрес. Татарстанда югары уку йортлары
- •1. В.И. Ульянов - Ленин исемендәге Казан дәүләт университеты
- •2. Татар дәүләт гуманитар-педагогика университеты
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Сүзләрнең кушымчаларын язып бетерегез.
- •5. Текстның эчтәлегенә туры килгән вариантны сайлап, җөмләләрне тәмамлагыз.
- •6. Текстта билгеләнгән сүзләрнең синонимнарын табыгыз.
- •22 Нче дәрес – үзлектән эш. Тема: “ Безнең уку йорты, аның тарихы”.
- •23 Нче дәрес. Казан дәүләт техника университеты
- •1. Сорауларга җавап бирегез.
- •Казан дәүләт энергетика университеты
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Кушымчаларны язып бетерегез.
- •5. Нокталар урынына мәгънәсе туры килгән сүзләрне куегыз.
- •24 Нче дәрес. Казан дәүләт финанс-икътисад университеты
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Нокталар урынына тиешле аффикслар куеп языгыз.
- •5. Нокталар урынына тиешле сүзләрне куеп языгыз.
- •Казан дәүләт аграр университеты
- •Сәнәгать.
- •1.Энергетика
- •1. Текстны укыгыз.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •5.Мәгънәсе ягыннан туры килүче сүзне сайлагыз.
- •6. Дөрес тәрҗемәне табыгыз.
- •2.Авиация
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •5. Текстның кыскача планын төзегез.
- •26 Нчы дәрес. Автомобильләр һәм азык-төлек сәнәгате.
- •Азык-төлек сәнәгате
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фикер дөресме?
- •27 Нче дәрес. С.Р. №8 “Фән һәм мәгариф” – текст белән эш
- •1. Икътисадта акча
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Нокталар урынына кирәкле аффикслар куеп языгыз.
- •5. Түбәндәге сүзләрнең синонимнарын табыгыз: кеше, бәя, сәүдә, мал-туар. Ә сез беләсезме?
- •2.Маркетинг
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Нокталар урынына кирәкле аффикслар куеп языгыз.
- •5. Нокталар урынына тиешле сүзләрне куеп языгыз.
- •3. Реклама
- •4. Визит карточкасы
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Нокталар урынына тиешле аффикслар куеп языгыз.
- •5. Брокер
- •6. Белемнәрне ныгыту
- •30 Нчы дәрес. Авыл хуҗалыгы һәм экология.
- •1.Татарстанда авыл хуҗалыгы
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Аффиксларны дөрес итеп куегыз.
- •5. Түбәндәге җөмләләрдә фигыльләрнең дөрес формаларын куегыз.
- •2. Кеше һәм табигать
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •Тест 1 вариант
- •Тест 2 вариант
- •9. Исемнәрне юнәлеш килешендә куегыз.
- •Биремнәр:
- •31 Нче дәрес.С.Р. № 9 Текст белән эш: тәрҗемә итү, редакцияләү.
- •32 Нче дәрес. С.Р. №10 “ Минем булачак һөнәрем” темасына диолог төзү.
- •3 3 Нче дәрес. Социаль өлкә. Гаилә – дәүләтнең баласы ул
- •2. Тиешле кушымчаларны куегыз.
- •Чыныккан – чирен еккан.
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •2. Тиешле кушымчаларны куегыз.
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Нокталар урынына тиешле сүзләрне куеп языгыз:
- •5. Дөрес тәрҗемәне табыгыз:
- •36 Нче дәрес. Спорт һәм яшьләр.
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Тексттан килеш һәм тартым кушымчалы исемнәрне язып алыгыз.
- •5. Шул ук сүзләр белән сүзтезмәләр төзегез.
- •2 . Сәясәттә яшьләр.
- •37 Нче дәрес. Зарарлы гадәтләр.
- •1 1.4. Интернет челтәреИнтернет челтәре.
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
1. Текстны укыгыз.
2. Сорауларга җавап бирегез.
1) Татарлар нинди кыяфәттә булганнар?
2) Татарлар терлекчелек белән шөгыльләнгәнме?
3) Азыклары нидән гыйбарәт булган?
4) Башкорт халкы кунакчыл халыкмы?
5) Башкортлар да терлекчелек белән шөгыльләнмәгәнме?
6) Чуваш халкының сөйләм үзенчәлекләре нидән гыйбарәт?
7) Чувашлар теле һәм татар теле арасында нинди аермаларны беләсез?
8) Удмуртларның икенче бер атамасы булган. Нинди ул?
9) Антропологик типлары аларны кемнәргә якынайта?
10) Ничек уйлыйсыз, удмурт, чуваш, татар телләрендә алынма сүзләр яшиме? Алар нинди сәбәпләр аркасында килеп керә?
3. Бу фактлар дөресме?
1. Татарлар ашаганнан соң чәй эчәргә яратмаганнар.
-Дөрес түгел
-Дөрес
2. Башкортлар алтын приискаларында эшләгәннәр.
-Дөрес
-Дөрес түгел
3. Татарлар белән башкортлар физик яктан бер-берсенә охшаганнар.
-Дөрес
-Дөрес түгел
4. Урта хәлле татарлар гел пилмән, токмач, майлы күмәчләр ашый торган булганнар.
-Дөрес түгел
-Дөрес
4. Беренче – өченче абзацлардагы тыныш билгеләрен аңлатыгыз.
5. Текстның соңгы абзацыннан фигыльләрне күчереп алыгыз, заман формасын билгеләгез. Аларны башка формага үзгәртеп укыгыз. Мәгънә үзгәрәме?
6. Татарларның милли ашлары турында тагын ниләр беләсез?
7. Дөрес җавапларны табыгыз.
Начало формы
Аучылык сүзенең тәрҗемәсе охота рыболовство скотоводство земледелие
Талкан ул - ... сөттә пешерелгән он суда пешерелгән он тозлы суда пешерелгән он онлы шарик
“Майлы ризык... соң чәй эчү – татарга хас төп үзенчәлек”. – ны – тан – дан – ка
4. Җир эшкәртү - ... исем фигыль исем фигыль инфинитив
5. Балыкчылык сүзендә – чы кушымчасы - ... тартым кушымчасы килеш кушымчасы кушымча түгел яңа сүз ясаучы кушымча
6. Татарстан - ... республика. көчле зур күп милләтле татарлар һәм башкортлар яши торган
7. Башкортлар белемгә омтылган халык булганнар. сыйфат үткән заман хикәя фигыль исем фигыль үткән заман сыйфат фигыль
8. Шөгыль сүзендә ничә аваз? биш алты җиде дүрт
9. Чисталык нинди сүз? тамыр ясалма парлы кушма
10. “ ... хезмәт хакын аз түләгәннәр” сыйфат рәвеш алмашлык сан
4 Нче дәрес. “ Татар телендә тыныш билгеләре” – үзлектән эш - һәр очракны мисаллар өстендә аңлатырга.
5 Нче дәрес. Основы татарской речевой культуры
Речевой этикет можно, рассматривать и как элемент культуры, и как речевое поведение. Речевое поведение говорящих на татарском языке зависит от возраста. Традиционные и специфические черты наиболее отчетливо и в относительно чистом виде выступают у людей старшего поколения. Вероятно, отдельные явления в речевом поведении татар объясняются и влиянием ислама. Речевое поведение молодого поколения характеризуется влиянием русского народа, русской культуры и русского языка.
Установление контакта при общении начинается с приветствий, которые зависят от участников. Приветствия Исәнмесез! Здравствуйте! Хәерле иртә! Хәерле көн! Хәерле кич! Доброе утро! Добрый день! Добрый вечер! более всего употребительны. Несколько просторечными и фамильярными являются приветствия Нихәл Как дела? Саумы? букв. Здоров ли? Саумысыз! букв. Здоровы ли вы, Сәлам! Привет!
Своеобразием для татарской речи является обращение к родственикам с использованием термина родства: апа сестра, абый старший брат, энем младший брат, апам сестра моя, сеңелем сестренка, җизни дядя, балдыз свояченица. Обращение детей к своим дедушке и бабушке сохранилось в форме әби, бабай, дәү әни, дәү әти
Татары выработали целую систему обращений к любимым, близким людям, отличающуюся доброжелателыюстью, эмоциональностью: кадерлем дорогой мой, сөеклем милый мой, алтыным золото мое, күгәрченем голубка моя, былбылым соловей мой, аккошым лебедь мой, акыллым умный мой, җаным душа моя, җанкисәгем частица моей души, бәгырем букв. печень моя в зн: дорогой, бәгырькәем дорогой мой и т. д.
Под влиянием русского языка вошло обращение при официальном общении в форме имени и отчества: Камил Арсланович, Наил Кадырович, Халидә Мардиевна, Алсу Гиниятовна и т. д.
Общение проходит в форме диалога, где большую роль играют вопросы неинформативного характера, для того чтобы завязать разговор, частицы для поддержания и продолжения разговора, модальные слова. При прощании татары произносят хуш - хушыгыз прощай - прощайте, сау бул - сау булыгыз букв. будь здоровым - будьте здоровыми, исән бул-исән булыгыз букв. будь живым - будьте живыми. При прощании на ограничеиный период стали употребляться калькированные с русского языка выражения кичкә кадәр- до вечера, иртәгегә кадәр -до завтра, хәзергә -пока. Сопутствующими пожеланиями являются тыныч йокы - спокойной ночи, хәерле төн- доброй ночи килегез- приходите, кергәләгез- заходите, шылтыратыгыз - звоните, әниеңнәргә сәлам әйт - передай матери привет, тагын килегез- еще приходите. При отъезде собеседника употребляются пожелания доброго пути: хәерле сәгатьтә- в добрый час, изге сәгатьтә -в добрый час, хәерле юл -доброго пути, хәерле сәфәр булсын- пусть будет добрым путешествие, юлың - юлыгыз уң булсын -пусть дорога будет удачной, ак юл сезгә букв.- белого пути вам. При уходе или отъезде нежелательного собеседника имеется пожелание - юлыңа ак җәймә скатертью дорожка.
При рождении ребенка поздравление сопровождается пожеланиями: озын гомерле булсын букв. пусть будет долголетним, тәүфыйгы белән тусын букв. пусть родится порядочным, мөбарәк булсын пусть будет величавым.
Поздравления с обновой также сопровождаются пожеланиями котлы булсын букв. пусть будет счастливым, җылы тәнеңдә тузсын букв. пусть износится на твоем теплом теле, өстәүле кием (мал) булсын букв. пусть будет одежда (богатство) с добавлениями, рәхәтен күрергә насыйп итсен букв. пусть придется испытать удовольствие, игелеге (хәере) белән булсын букв. пусть будет с добротой, с добром, өстеннән өстәлсен пусть добавится, өстеңдә киеп туздырырга язсын пусть доведется износить его на себе.
При поздравлении имеются и слова, выражающие степень добрых пожеланий: чын күңелдән тәбрик итәм (котлыйм) от чистой души поздравляю, чын йөрәктән тәбрик итәм от чистого сердца поздравляю.
Добрые пожелания всегда имеют место в разговоре. При виде обедающих обычно говорят: тәмле булсын - пусть будет вкусным, ашларыгыз (чәйләрегез) тәмле булсын- пусть будет вкусной ваша еда, чай. При появлении невесты в доме обычно говорят җиңел аягың белән с легкой ноги, бәхетең-тәүфыйгың белән с счастьем-порядочностью. Если кто-то начинает первый работу, то говорят: кулың җиңел булсын - пусть будет легкой твоя рука, кул-аягың җиңел булсын- пусть будут легкими твои рука-нога.
При виде работающих иногда говорят алла куәт бирсен- букв. пусть аллах даст силы, алла ярдәм бирсен пусть аллах даст помощи, куәтегез күп булсын- пусть вашей силы будет много, эшләр уңсын пусть дела будут удачными. Начало самой работы сопровождается выражениями типа тапшырдык букв. передали, аллага тапшырдык - передали аллаху, хәерле сәгатьтә в добрый час.
Пожелание долголетия: йөз яшә - живи сто, мең яшә - живи тысячу, күп яшә - живи много, озын гомерле бул - будь долголетним.
Выражения благодарности: рәхмәт спасибо, рәхмәт сезгә - спасибо вам, мең-мең рәхмәт сиңа - тысячу-тысячу спасибо тебе, рәхмәтләр укыйм- говорю спасибо. рәхмәт сиңа- спасибо тебе, чыгышыгыз өчен рәхмәт- спасибо за выступление.
Извинение обычно выражается словами гафу ит- прости, гафу итегез - простите, кичер- прости, кичерегез- простите, к которым добавляется слово зинһар пожалуйста. Иногда указывается причина извинения: борчуым өчен гафу итегез- извините за беспокойство, соңга калган өчен гафу ит - прости за опоздание.
Просьба обычно передается глаголами повелительного наклонения, к которым добавляются частицы -чы/-че, -сана/-сәнә, -ла/-лә, модальное слово зинһар- пожалуйста: бирче- дай-ка калсана- оставайся, сорамагыз ла- не спрашивайте әйт, зинһар скажи, пожалуйста. Кроме того, употребляются частицы әле, инде: ачуланмагыз инде не сердитесь, бирегез әле дайте-ка, карагыз әле - смотрите-ка. Более утонченная просьба выражается в форме әйтмәссезме икән не скажете ли вы, карап чыкмассызмы икән не просмотрите ли? авырсынмасагыз, килегез әле- если вам не трудно, приходите, пожалуйста. Высшая степень просьбы үтенәм- прошу, ялварам- умоляю. Ответом, реакцией на эти просьбы являются слова и выражения ярый, ярар ладно, яхшы хорошо, әлбәттә конечно, хәзер букв. сейчас, булдыра алмыйм не могу булмый не получится, була ладно.
При входе в дом произносят керегез входите, үтегез проходите, түргә узыгыз проходите вперед, әйдүк идите - более просторечно, рәхим итегез добро пожаловать, рәхим итеп утырыгыз пожалуйста, садитесь.
Татары - народ гостеприимный. Человека, вошедшего во время обеда, они встречают со словами мактап йөрисез икән вы хвалите нас, оказывается, рәхмәт төшкере в зн. пусть ты будешь благословенным. Более категоричное предложение садиться за стол сопровождается словами утырыгыз, аштан олы түгелсездер бит садитесь, вы же не выше пищи. За столом употребляются выражения авыз итегез отведайте, җитешегез букв. успевайте в зн. успейте попробовать всё.
При одобрении, комплименте возможны выражения: сез һаман яшь вы все молоды, сез бер дә картаймагансыз вы не постарели, сез бик әйбәт күренәсез вы хорошо выглядите, сез һаман яшәрәсез вы все молодеете, сез һаман шул ук вы все тот же. При одобрении внешнего вида, одежды обычно говорят: сезгә бу күлмәк бик килешә это платье очень идет вам, сезгә бу прическа бик килешә эта прическа очень идет вам.
Разговор по телефону сопровождаетея клишированными выражениями- кальками из русского языка: алло алло, әйе да, тыңлыйм слушаю; Галия, синме? Галия, это ты?, сез ялгышкансыз вы ошиблись, юк, бу Галия түгел нет, это не Галия; Розаны телефонга чакырыгыз әле Позовите Розу к телефону; сезне сорыйлар, вас просят; хәзер чакырам сейчас позову; хәзер сейчас, хәзер ул килә сейчас он подойдет; ул өйдә юк его нет дома; ул чыккан иде он вышел; начар ишетелә плохо слышно; тагын шылтыратыгыз позвоните еще и т. д.
Татарская речь эмоциональна, что достигаетея употреблением междометий: и-и-и, ай, әй, ой, ух, уф, ну, оһо; бәй, бакчи, абау, ә-ә-ә, о-о-о, ай-ай-ай, их-ма, чү и др.