1. Текстны укыгыз.

2. Сорауларга җавап бирегез.

1) Нәрсә ул табигать? Бу сүзнең мәгънәсен ничек аңлыйсыз?

2) Табигый байлыкларга нәрсә керә? Республикабызда аларның кайсылары өстенлек итә?

3) Кеше тормышында суның әһәмияте нәрсәдә?

4) Халкыбыз тарихында Идел һәм Чулман елгалары нинди роль үтәгән?

5) Борынгы Итил шәһәре турында нәрсә әйтә аласыз?

6) Текстка нигезләнеп, Идел елгасына характеристика бирегез.

7) Иделнең ничә кушылдыгы бар? Аңа нинди елгалар коя?

8) Казан шәһәре атамасына нигез булып нәрсә тора?

9) "Идел" сүзе нинди мәгънә аңлата?

10) Тексттан әйтемне табыгыз һәм тәрҗемә итегез. Мәгънәсен аңлатыгыз.

3. Бу фактлар дөресме?

1. Халыкның ихтыяҗы су чыганаклары, урман кебек табигый байлыклар ярдәмендә канәгатьләндерелә.

-Әйе

-Юк

2. Идел елгасының озынлыгы 180 чакрым.

-Әйе

-Юк

3. XIХ йөзләрдә татарларның халык буларак оешуы да Идел буйларында була.

-Әйе

-Юк

4.Тексттан парлы сүзләрне табыгыз. Аларның ясалышын күрсәтегез һәм мәгънәсен аңлатыгыз.

5. Беренче һәм бишенче абзацлардан сыйфатларны күчереп алыгыз, русчага тәрҗемә итегез. Мөмкин булган очракта антонимнарын күрсәтегез.

6.Түбәндәге җөмләдә сәламәтлек, туклану сүзләрен синонимнар белән алыштырыгыз.

Ул - кешенең сәламәтлек, туклану, гомумән, яшәеш чыганагы.

7. Түбәндәге җөмләләргә кирәкле сүзләрне куегыз.

1. Идел һәм .... халкыбызга.... һәм ..... яктан югары үсешкә ирешергә ярдәм иткән.

2. Урта гасырларда Итил исемле борынгы зур шәһәр гөрләп .... .

З. Аның атамасы Итил елгасы исеменнән .... .

Ф а й д а л а н у ө ч е н с ү з л ә р: Чулман, алынган, сәяси, мәдәни, яшәгән

Ә сез беләсезме?

Чулман атамасы "чул" һәм "ан" компонетларыннан тора. Чул, чулым-юл, ан - борынгы төрки телдә елга төшенчәләрен аңлата. Чулман бүгенге көндә Кама елгасының татарча исеме. (Ф.Г.Гариповадан)

Лексик минимум

Авыл кешесе - сельский житель

Авыл хезмәтчәннәре - труженники села

Авыл хуҗалыгы - сельское хозяйство

Авыл хуҗалыгы тармаклары - отрасли сельского хозяйства

Агач - дерево

Агач калдыгы - остаток дерева

Агачлык - роща

Агым - течение

Азык-төлек базары - производственный рынок

Азык чөгендере - кормовая свекла

Азык-төлек - продовольствие

Озон чыганагы - источник озона

Аланлык - опушка

Алма бакчасы - яблоневый сад

Алмагач - яблоня

Арыш - рожь

Аш тәмләткечләре - пряности

Ашлама - удобрение

Әрем - полынь

Бака яфрагы - подорожник

Бакча - сад

Башак -колос

Бәрәңге - картофель

Бөтнек - мята

Болын - луг

Борыч - перец

Ботак - сук, ветка

Буразна - борозда

Ипи валчыгы - хлебная крошка

Дала - степь

Дегет ясау производствосы - производство дёгтя

Дуңгыз ите - свинина

Дым - влага

Ел әйләнәсе - круглый год

Елга - река

Җиләк-җимеш - ягоды

Җиләк-җимеш -яшелчә комплексы - фруктово-овощной комплекс

Җимеш куагы - ягодный куст

Җир - земля

Җир җиләге - клубника

Җир кадастры - земельный кадастр

Җир мәйданы - земельная площадь

Җиргә саксыз карау - небрежное отношение к земле

Җирле үзидарә органнары - органы местного самоуправления

Зөя - Свияга

Игәргә, үстерергә - выращивать

Иген - хлеб

Игенче - хлебороб

Игенчелек - хлеборобство

Игенче-механизаторлар - хлеборобы-механизаторы

Идел -Волга

Илләт - Илеть

Имән - дуб

Имәнлек - дубняк

Инеш - ручей

Йомырка җитештерү - производство яиц

Каен - береза

Каен җиләге - земляника

Казан суы - Казанка

Карабодай - гречиха

Карама - вязь

Карыш - вершок

Катнаш азык - смешанный корм

Кәбестә - капуста

Кәүсә - ствол

Кислород чыганагы - источник кислорода

Кишер - морковь

Корень - тамыр

Кош-корт - птица

Көлтә - сноп

Көнбагыш - подсолнух

Көтүлек - пастбище

Ксилит - ксилит

Куак - куст

Куаклык - кустарник

Кукуруз - кукуруза

Күмәк хуҗалык - коллективное хозяйство

Кура җиләге - малина

Кушылдык - приток

Күл - озеро

Күпереп пешкән икмәк - пышный хлеб

Күрсәткеч - показатель

Кытлык - неурожай

Кыяр - огурец

Майна - Майна

Мануфактура сәнәгате - мануфактурная промышленность

Матдә - вещество

Матди-техник база - материально-техническая база

Меңьяфрак - тысячелистник

Муллык - изобилие, обилие, богатство

Нарат күркәсе - сосновая шишка

Нарат - сосна

Чыршы - ель

Нигъмәт - пища, кушанье

Орлык - зерно

Өстәмә байлык - дополнительное богатство

Продукция эшкәртү - переработка продукции

Сазлык - болото

Салам - солома

Сәнәгать - промышленность

Сөтчелек фермасы - молочные фермы

Селте үзлеге - особенность щелочи

Солы - овёс

Сөзәк - пологий

Сөрүлек җирләр - земли для вспашки

Стебель - сабак

Су чыганаклары - источники воды

Суган - лук

Сугару системасы - система орошения

Сумала кайнату - смолокурение

Сыер ите - говядина

Табигать - природа

Табигать шартлары - природные условия

Табигый байлык - природное богатство

Тавык ите җитештерү - производство курятины

Тереклек - живность

Терлекчелек - животноводство

Терлекчелек комплексы - комплекс животноводства

Төбәк - регион

Төшле җимеш - плодовая ягода

Туфрак - почва

Түтәл - грядка

Уңдырышлылык - плодородие, плодородность

Урман - лес

Урманнар сазлану - заболоченность лесов

Усак - осина

Үзән - долина

Үлән - трава

Яшелчә-овощи

Үсемлекләрне саклау - защита растений

Үсенте - росток

Ферма мөдире - заведующий фермой

Хокукларны яклау - защита прав

Хуҗасызлык - бесхозяйтсвенность

Чәчәк - цветы

Черемә, тирес - навоз

Чиксез - бескрайний

Чирмешән - Черемшан

Чишмә - родник, источник

Чулман - Кама

Чыршы энәсе - хвоя

Чыршылык - ельник

Ындыр табагы - ток (на гумне)

Юкә - липа

Ягулык-майлау материалы - топливно-смазочный материал

Яр - берег

Яфраклар - листья

Яшәү чыганагы - источник жизни

Е