Многозначные слова
Наличие у многих слов татарского языка не одного, а нескольких значений составляет богатство речи и позволяет использовать эту особенность как средство изобразительности. Многозначность особенно характерна для слов, находящихся в повседневном употреблении. Вот некоторые примеры многозначных слов: ия (хозяин) - ия (подлежащее); башлык (глава) - башлык (шапка); акыл (ум) - акыл иясе (мудрец).
Некоторые слова в татарском языке имеют не только десятки, но и сто и более значений. Например, слово күңел - душа - 260, баш - голова - 140, язык - тел - 100, бармак ‑ 30 значений.
Значения многозначных слов не равноправны. Одни из них выступают как первичные, основные, другие появляются на базе этих первичных значений.
Омонимы
Омонимы (от греч. homos - "одинаковый" и omyna - "имя") - это слова, которые одинаково произносятся, но обозначают различные, никак не связанные между собой понятия: ат ("лощадь") - ат ("имя"); агу ("яд") - агу ("течение"); йөз - ("сто") ‑ йөз ("лицо") ‑ йөз ("острие") ‑ йөз - ("плыви").
(презентация)
Авторы сознательно используют омонимы в своих произведениях:
Нурлы ул күк, моңлы ул күк,
Ул шагыйрьнең күңеле күк (Нәкый Исәнбәт).
Яхшылыкка эреп китәм балавыз мин,
Мактап сөйлим изге эшне - бал авыз мин (Габдулла Тукай).
Мисаллардан омонимик сүзләрне табып, кулланылыш максатын аңлатыгыз:
1) Болыннарда чәчәкләр күп, берсе кызыл, берсе ал.
Иртән көтәм, кич тә көтәм, сөюемне аңлап ал. (Татар халык җыры).
2) Сагындыңмы, саргайдыңмы – күзләремә бер кара,
чит-ятларга колак салма, уй-фикерләре кара. (Татар халык җыры).
3) Авыртмасын дисәң эч, кайнаган су гына эч. (Ә. Исхак).
4) Кара кара калмады кара инде караны!
Син карамасаң караны кем карар ул караны? (Халык авыз иҗаты).
5) Күзләренә аның яшь килә, шундый гүзәл үзе, яшь кенә. (Х. Камалов)
6) Һаман артыр, чигеннән дә ашар ул, кибәрсең син, йөрәк бәгърен ашар ул. (Г. Тукай)
7) Сезнең кызыл алмагыз, безнең кызыл алмабыз.
Сезнең кызыл алмагызны саргайтырга алмабыз. (Татар халык җыры)
Антонимы
Антонимы (от греч. anti - "против" и onyma - "имя") - это разные по звучанию слова, которые выражают противоположные, но соотносительные друг с другом понятия: ак - кара, җылы - салкын, акрын ‑ тиз.
Антонимы употребляются как выразительное средство для создания контраста. Многие пословицы и поговорки содержат антонимы: Дусы юкның дошманы өстен чыгар. Антономия лежит в основе аксюморона - соединения слов, противоположных по значению: сакаллы сабый (недоросль, буквально: дитя с бородой), кәбестә күк беркатлы (буквально: наивная как капуста).
Капма - каршы куеп сурәтләү нәрсәгә нигезләнүен аңлатыгыз.
1) Мин, бәлки, бер бөртек
яшеңә тормыймдыр?..
Ә Үзеңә торам!
...Безнең озын гомергә—
бер кыска юрган. (Р. Фәйзуллин. )
2) Төтене күп, ялкыны аз. (Татар халык мәкале.)
3) Шахтер лампаң тотып, бусагада
Син ничәмә тапкыр күрендең;
Җир астында йөреп исән калдың,
Җир өстендә йөреп күмелдең. (Ш. Галиев)
4) Егет күңеле – далада, кыз күңеле – калада. (И. Юзиев) Көн сүрелә, ләкин эш кыза гына. (Ф. Яруллин) 5) Ак күбәләк, әйтерсең кара мунча тирәсеннән иркен кырга очты... (Ә. Еники)