
- •Студентлар өчен татар теле әсбабы (Учебное пособие по татарскому языку для русскоязычных студентов)
- •Для русскоязычных студентов
- •I часть. Язык как знаковая система
- •2 Нче дәрес. Сведения об истории татарского литературного языкаСведения языка
- •2 .2. Татарстан Республикасының дәүләт символлары һәм Конституциясе
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме (текстның эчтәлегенә туры киләме)?
- •4. Сүзләрнең төшеп калган кушымчаларын язып бетерегез.
- •5. Бирелгән вариантларны сайлап, җөмләләрне дәвам итегез.
- •6. Текстның 4 нче абзацыннан фигыльләр табып, таблицаны тутырыгыз.
- •3 Нче дәрес. Основы орфографии и пунктуации татарского литературного языка
- •Т атарстан халыклары
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4 Нче дәрес. “ Татар телендә тыныш билгеләре” – үзлектән эш - һәр очракны мисаллар өстендә аңлатырга.
- •5 Нче дәрес. Основы татарской речевой культуры
- •5.1. Принципы построения диалогической речи
- •Диалогларны укыгыз.
- •1. Тәкъдим ителгән схемага, терәк сүзләргә таянып, әңгәмә жанрына характеристика бирегез.
- •2. Текстларны укыгыз. Тексттагы вакыйгаларга мөнәсәбәтегезне белдерегез. Биремнәрне үтәгез.
- •3. Теләсә кайсы сөйләшүне ( мәсәлән, гаиләдә иртәнге аш вакытында сөйләшүне яки җитәкченең үзенең ярдәмчеләре белән эшкә кагылышлы мәсьәләләрдә сөйләшеп утыруын) әңгәмә дип атарга мөмкинме?
- •Эшлекле әңгәмә
- •5. Әңгәмә темасын, аның конкрет бурычларын һәм эшне оештыруны чагылдыручы җөмләләрне тиешле тавыш белән укып чыгыгыз.
- •6. Текстны укыгыз. Телефоннан сөйләшү кагыйдәләренә карата үз фикерегезне әйтегез. Әңгәмә//бәхәс оештырыгыз.
- •6 Нчы дәрес. Принципы построения монологической речи.
- •1. М. Галиев әсәреннән китерелгән өзекне авторның әйтелгәннәренә мөнәсәбәтен тавышыгызда чагылдырырлык итеп укыгыз.
- •2. Текстта автор тарафыннан әйтергә теләгән төп фикерне билгеләгез һәм үз сүзләрегез белән сөйләп чыгыгыз. Текстны укып бирү белән сөйләп бирү процессындагы аермалы һәм уртак якларны билгеләгез.
- •3. Сез һәр алымга тагын нинди этаплар өсти алырсыз, үзегез нинди алымнардан файдаланасыз.
- •4. Сезгә тәкъдим ителгән ситуацияләрнең кайсында нинди алымнан файдаланасыз яки файдаланыр идегез? Нигезләгез.
- •7. Сезнең булачак профессиягез өчен бу жанрларның кайсылары аеруча әһәмиятле
- •Т уй йолалары
- •1. Текстны укыгыз, тәрҗемә итегез.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •( Чыгыш әзерләргә)
- •8 .1. Функциональные стили современного татарского литературного языка и их взаимодействие
- •Классификация функциональных стилей татарского языка
- •Книжные стили татарского языка
- •Научный стиль татарского языка - Татар теленең фәнни стиле
- •Официально-деловой стиль татарского литературного языка - Татар теленең рәсми-эш стиле
- •Публицистический стиль татарского литературного языка - Татар теленең публицистик теле
- •Разговорный стиль татарского литературного языка - Татар теленең сөйләм теле
- •Стиль художественной литературы - Матур әдәбият стиле
- •9 Нчы дәрес. Коммуникативные качества речи
- •Многозначные слова
- •Омонимы
- •Антонимы
- •Синонимы
- •7. Мисаллардан тел һәм контекстуаль синонимнарны аерыгыз, аларның синонимлашуы нинди мәгънәви җирлеккә нигезләнүен аңлатыгыз.
- •Архаизмы, неологизмы
- •Фразеологизмы
- •II часть. Коммуникативно-практическая Ватаным Татарстан
- •10 Нчы дәрес.Конец формы Татарстан шәһәрләре
- •1. Текстны укыгыз, тәрҗемә итегез.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •11 Нче дәрес. “ Татарстан шәһәрләре турында сөйлисем килә” – үзлектән эш
- •1 2 Нче дәрес. Дөнья һәм татарлар
- •1. Текстны укыгыз, тәрҗемә итегез.
- •2. Үз сүзләрегез белән эчтәлеген сөйләгез.
- •А) Польшада яшәүче татарлар
- •1.5.2. Германиб) Кытайда яшәүче татарлар
- •В) Германиядә яшәүче татарлар
- •Г) Төркиядә яшәүче татарлар
- •15 Нче дәрес. “Бөтен дөньяга танылган татарлар”- үзлектән эш – чыгыш яисә презентация әзерләргә
- •16 Нчы дәрес. Матбугат, мәдәният, сәнгать.
- •1. Татарстан театрлары
- •17 Нче дәрес – үзлектән эш. Тема “ Татар телендәге тапшыруга бәяләмә бирергә”.
- •18 Нче дәрес. Татарстан музейлары, күргәзмә заллары
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме (текстның эчтәлегенә туры киләме)?
- •5. Күп нокталар урынына мәгънәсенә ярашлы сүзне языгыз.
- •6. Бирелгән сүзләрне синонимнары белән алмаштырыгыз.
- •19 Нчы дәрес – үзлектән эш. Тема: “Татар язучылары һәм шагыйрьләре”.
- •20 Нче дәрес. Татарстанның истәлекле һәм тарихи урыннары
- •Татар сәнгате
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4.Татар телендә халык җырларын тыңлау.
- •2.5. Татар матбугаты: кичә, бүген, киләчәге
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •21 Нче дәрес. Татарстанда югары уку йортлары
- •1. В.И. Ульянов - Ленин исемендәге Казан дәүләт университеты
- •2. Татар дәүләт гуманитар-педагогика университеты
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Сүзләрнең кушымчаларын язып бетерегез.
- •5. Текстның эчтәлегенә туры килгән вариантны сайлап, җөмләләрне тәмамлагыз.
- •6. Текстта билгеләнгән сүзләрнең синонимнарын табыгыз.
- •22 Нче дәрес – үзлектән эш. Тема: “ Безнең уку йорты, аның тарихы”.
- •23 Нче дәрес. Казан дәүләт техника университеты
- •1. Сорауларга җавап бирегез.
- •Казан дәүләт энергетика университеты
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Кушымчаларны язып бетерегез.
- •5. Нокталар урынына мәгънәсе туры килгән сүзләрне куегыз.
- •24 Нче дәрес. Казан дәүләт финанс-икътисад университеты
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Нокталар урынына тиешле аффикслар куеп языгыз.
- •5. Нокталар урынына тиешле сүзләрне куеп языгыз.
- •Казан дәүләт аграр университеты
- •Сәнәгать.
- •1.Энергетика
- •1. Текстны укыгыз.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •5.Мәгънәсе ягыннан туры килүче сүзне сайлагыз.
- •6. Дөрес тәрҗемәне табыгыз.
- •2.Авиация
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •5. Текстның кыскача планын төзегез.
- •26 Нчы дәрес. Автомобильләр һәм азык-төлек сәнәгате.
- •Азык-төлек сәнәгате
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фикер дөресме?
- •27 Нче дәрес. С.Р. №8 “Фән һәм мәгариф” – текст белән эш
- •1. Икътисадта акча
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Нокталар урынына кирәкле аффикслар куеп языгыз.
- •5. Түбәндәге сүзләрнең синонимнарын табыгыз: кеше, бәя, сәүдә, мал-туар. Ә сез беләсезме?
- •2.Маркетинг
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Нокталар урынына кирәкле аффикслар куеп языгыз.
- •5. Нокталар урынына тиешле сүзләрне куеп языгыз.
- •3. Реклама
- •4. Визит карточкасы
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Нокталар урынына тиешле аффикслар куеп языгыз.
- •5. Брокер
- •6. Белемнәрне ныгыту
- •30 Нчы дәрес. Авыл хуҗалыгы һәм экология.
- •1.Татарстанда авыл хуҗалыгы
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Аффиксларны дөрес итеп куегыз.
- •5. Түбәндәге җөмләләрдә фигыльләрнең дөрес формаларын куегыз.
- •2. Кеше һәм табигать
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •Тест 1 вариант
- •Тест 2 вариант
- •9. Исемнәрне юнәлеш килешендә куегыз.
- •Биремнәр:
- •31 Нче дәрес.С.Р. № 9 Текст белән эш: тәрҗемә итү, редакцияләү.
- •32 Нче дәрес. С.Р. №10 “ Минем булачак һөнәрем” темасына диолог төзү.
- •3 3 Нче дәрес. Социаль өлкә. Гаилә – дәүләтнең баласы ул
- •2. Тиешле кушымчаларны куегыз.
- •Чыныккан – чирен еккан.
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •2. Тиешле кушымчаларны куегыз.
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Нокталар урынына тиешле сүзләрне куеп языгыз:
- •5. Дөрес тәрҗемәне табыгыз:
- •36 Нче дәрес. Спорт һәм яшьләр.
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
- •4. Тексттан килеш һәм тартым кушымчалы исемнәрне язып алыгыз.
- •5. Шул ук сүзләр белән сүзтезмәләр төзегез.
- •2 . Сәясәттә яшьләр.
- •37 Нче дәрес. Зарарлы гадәтләр.
- •1 1.4. Интернет челтәреИнтернет челтәре.
- •1. Текстны укыгыз.
- •2. Сорауларга җавап бирегез.
- •3. Бу фактлар дөресме?
Студентлар өчен татар теле әсбабы (Учебное пособие по татарскому языку для русскоязычных студентов)
Укытучы: Хайретдинова А.Н.
Для русскоязычных студентов
I часть. Язык как знаковая система
1.Типологические особенности татарского и русского языков.
2. Сведения об истории татарского литературного языка.
«Татарстан Республикасының дәүләт символлары һәм Конституциясе»
3. Основы орфографии и пунктуации татарского литературного языка.
«Татарстан халыклары».
4. С.р.№1 «Татар телендә тыныш билгеләре”
5. Основы татарской речевой культуры. Принципы построения диалогической речи.
6.Принципы построения монологической речи. «Туй йолалары».
7. С.Р. №2 “Татар халык йолалары, бәйрәмнәре”.
8. Стилистика татарского литературного языка. Функциональные стили современного татарского литературного языка и их взаимодействие.
9. Коммуникативные качества речи
- Точность и понятность речи
- Чистота и выразительность речи
- Богатство и разнообразие речи
II часть. Коммуникативно-практическая
10. Татарстан шәһәрләре.
11. С.Р.№3 “Татарстан шәһәрләре турында сөйлисем килә”.
12. Дөнья һәм татарлар
13.-14. Чит илдәге татарлар.
- Польшада яшәүче татарлар
- Германиядә яшәүче татарлар
- Кытайда яшәүче татарлар
- Төркиядә яшәүче татарлар
15. С.Р. №4 “Бөтен дөньяга танылган татарлар”.
16. Матбугат, мәдәният һәм сәнгать
-татар театрлары
17. Татарстан музейлары, күргәзмә заллары
18. С.Р.№5. “Татар язучылары һәм шагыйрьләре”.
19. С.Р. №6 Татар телендәге тапшыруга бәяләмә бирергә.
20. Татарстанның истәлекле һәм тарихи урыннары.
-татар сәнгате
-татар матбугаты
21.Татарстанда югары уку йортлары: - КДУ һәм КДГПУ
22. С.Р. №7 “Безнең уку йорты, аның тарихы”.
23. КДТУ һәм КДЭУ
24. Казан дәүләт финанс-икътисад университеты, Казан дәүләт аграр университеты.
25. Сәнәгать: энергетика, авиация
26. Автомобильләр, азык-төлек сәнәгате.
27. С.Р. №8 “Фән һәм мәгариф»
- татар мәгарифе
- мәгариф системасында үзгәрешләр
- фән үсеше
28-29. Икътисад, сәүдә һәм менеджмент
- игътисад, акча
- маркетинг
- реклама
- визит карточкасы
- брокер
30. Авыл һәм урман хуҗалыгы. Экология.
- Татарстанда авыл хуҗалыгы
- Кеше һәм табигать
- Лексик минимум
31. С.Р. № 9 Текст белән эш: тәрҗемә итү, редакцияләү
32. С.Р. № 10 “Минем булачак һөнәрем” темасына диолог - сөйләргә
33. Социаль өлкә
- гаилә – дәүләтнең баласы ул
- лексик минимум
34-35. Медицина.
-чыныккан – чирен еккан
- яшел даруханә
- сәламәт килеш озак яшик
36. Яшьләр тормышы
37. Зарарлы гадәтләр
- интернет челтәре
- яшьләрнең шөгыльләре
Әдәбият
1 нче дәрес: ТИПОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ТАТАРСКОГО И РУССКОГО ЯЗЫКОВ 1. Каждый язык имеет свои особенности, свою структурную специфику. Некоторые языки похожи между собой грамматически, другие же резко различаются. Татарский и русский языки принадлежат к разным типам языков, и это накладывает свой отпечаток при изучении татарского. На Земном шаре около трех тысяч языков. Вместе с диалектами некоторые ученые насчитывают более 5000 языков. По происхождению языки делят на семьи, потом на группы и т.д. Например, русский язык входит в индоевропейскую семью, в славянскую группу, восточнославянскую подгруппу и т.д. А татарский язык входит в алтайскую семью, тюркскую группу и т.п. По типологическому строению все языки делят на четыре большие типа: флективные, агглютинативные, изолирующие и инкорпорирующие.
Четыре группы языков представляют четыре различных типа связи слов. Флективные языки свои грамматики (т.е. способы связи слов) строят при помощи флексий. Это почти все европейские языки: английский, французский, немецкий, русский и т.п. Между флективными языками есть внутренние различия: например, английский более аналитический, а русский чаще использует синтетические средства. Иначе говоря, английский язык чаще использует предлоги, нежели приставки.
Совсем иначе связываются слова в изолирующих языках, которые отказались от флексий. Роль суффиксов в таких языках выполняют порядок слов в предложении, другие слова, которые играют роль служебных, интонация и т.п. (китайский язык).
Агглютинативные языки не имеют приставок и предлогов, они просто приклеивают один к другому суффиксы к концу слова. Роль предлогов в таких языках выполняют послелоги (тюркские языки: татарский, башкирский, турецкий, казахский и др.).
Татарский язык по своему типу относится к агглютинативным (приклеивающим) языкам, а русский – к флективным. Это означает, что суффиксы, последние из которых выполняют роль окончания в татарском языке просто приклеиваются к слову, а в русском одно окончание может сочетать несколько значений. Отсюда первое правило татарского языка: корень слова остается без изменений, корень обычно равняется слову.
Сравните:
Трамвай, трамвайлар, трамвайларда, трамвайларымда, трамвайларымдагы
Трамвай, трамваи, в трамваях, в моих трамваях, тот, что в моих трамваях
Это простое, но базовое правило. Вы обязательно должны помнить, когда попытаетесь заговорить на татарском языке. Обратите внимание, что смыслонесущая часть словоформы в татарском языке всегда стоит впереди. Перед ней не бывает ни приставок, ни предлогов, кроме усиливающих смысл частиц, с которыми Вы познакомитесь в соответствующих разделах.
Примеры: очарга – лететь, очмаска – не лететь, очу – полет, лететь (начальная форма, выражает действие как таковое) очып керү – влететь, очып үтү – пролететь, очып чыгу – вылететь, очып китү – улететь... китап – книга, китаплар – книги, китапларда – в книгах, китапларымда – в моих книгах китабым – моя книга, китап кибете – книжный магазин, Различие наблюдается также в том, что начальная форма слова в татарском языке остается без изменения (разумеется, если не брать во внимание фонетические изменения по звонкости-глухости). Это особенно хорошо заметно на примере заимствований. Например, русские заимствования в татарском языке сприсоединяют свое русское окончание к корню слова: Татарский язык: машина – машиналар – машинада – машинасыз; Русский язык: машина – машины – в машине – без машины. 2. В татарском языке, в отличие от русского, преобладает система однозначности аффиксов. Это явление намного упростит Вам задачу освоения грамматики всех частей речи. Очень важно, что каждая грамматическая категория имеет, как правило, один или два аффикса для своего выражения (мы не считаем фонетических вариантов аффиксов:
-лар/-ләр/-нар/-нәр): Множественное число: книги, стулья, дома, числа
Күплек сан: китаплар, урындыклар, өйләр, саннар, кемнәр? УПРАЖНЕНИЯ а) Поставьте слова во множественном числе: хәреф – хәрефләр (буквы); сүз – ...; күз – ...; ишек – ...; такта (доска) – ... .
б) Поставьте слова в единственном числе: китаплар – китап; балыклар – ...; машиналар – ...; саннар – ...; сүзләр – ...; аяклар (ноги) – ...; җөмләләр (предложения) – ..., урындыклар – ..., хәрефләр – ... . в) Поставьте слова в местно-временном падеже (-да/-та/-дә/-тә – после звонких и гласных: -да/-дә; после глухих: -та/-тә): сыйныф – сыйныфта (в классе); машина – ...; такта – ...; өстәл – ...; җөмлә – ...; сүз – ...; урындык – ..., автобус, эскәмия – ..., авыл – ... . 3. К важнейшим правилам татарского языка относится также то, что сказуемое, как правило, находится в конце предложения. Это правило наиболее трудновыполнимо для русскоязычного читателя, так как сказуемое в русском языке идет обычно сразу после подлежащего, и говорящий на русском языке начинает мысленное построение предложения со сказуемого. Татарскую фразу также надо начинать мысленно со сказуемого, но сказать его в самом конце. Этот момент непросто преодолеть психологически. Я работаю много. Марат пишет письмо. Мин күп эшлим. Марат хат яза. Но с другой стороны, это помогает при переводе текстов с татарского языка. Основной глагол, выпоняющий функцию сказуемого, легко находится обучающимися.