1.5 Институционалдық талдау

Институционалдық талдау инвестициялық жобаның ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкімшілік тұрғыда есепке алынуы мен сәтілікпен орындалу мүмкіндігін бағалайды. Инвестициялық жобаны осы бөлімі сандық та, қаржылық та емес болып табылады. Оның негізгі мақсаты- инвестициялық жобамен бірге жүретін сыртқы және ішкі факторларынның жиынтығын бағалау.

Ішкі факторларды бағалау әдетте келесі нұсқау бойынша жүреді.

1. Өндірістік менеджмент мүмкіндігін талдау. Менеджменттің нашар болуы кез келген, тіпті жақмы жобаны күйретуі мүмкін екені белгілі.

2. Еңбек ресурстарын талдау. Жобаны іске асыру үшін тартылатын еңбек ресурстары, жобаның ішінде қолданылатын технологиялардың деңгейіне сәйкес болуы керек. Кәсіпорын үшін жаңа отандық немесе шетелдік технологияны қолданған жағдайда бұл мәселе өзекі болып табылады. Кәсіпорындағы өндіріс мәдениеті жасалған жобаға сәйкес келмейтін жағдайлар қалыптасуы мүмкін,ол кезде не жұмысшыларды оқыту, не жаңа жұмысшыларды жалдауға тура келеді.

Ұйымдастырушылық құрылымын талдау. Инвестииялық жобаның осы бөлімі неғұрлым қиын, өйткені бұл мәселе бойынша қазақстандық кәсіпорында тәжірибе толығымен жоқ. Кәсіпорында қабылданған ұйымдастырушылық құрылым жобаның дамуын ұстап қалмауы керек. Кәсіпорында шешім қабылдау процесі қалай жүріп жатқаны мен оларды орындау жауапкершілігінің бөлінуі қалай қалй жүзеге асып отырғанын талдау қажет. Әзірленіп инвестициялық жобаны басқаруды дербес басқару құрылымына бөлуіміз керек екендігін ұмытпауымыз керек, яғни кәсіпорын бойынша иерахиялық құрылымның матрицалық иерахиялық басқару құрылымына тұтас өту керек.

Сыртқы факторларды талдағанда негізгі басымдылықтар келесі аспектімен шартассылған:

1. Мемлекеттік саясат, мұнда нақтырақ талдау үшін келесі позициялар бөлінеді:

• тауарлар мен шикізатты импорттау және экспорттау шарттары;

• шетелдік инвестициялар үшін құралдарды салу және тауарларды экспорттау мүмкіндіктері;

• еңбек туралы заңдар;

• қаржылық және банктік реттеудің негізгі ережелері;

• бұл позициялар батыстық стратегиялық ивесторлардың тартылуын керек ететін жобалар үшін неғұрлым маңызды болады.

2. Мемлекеттің мақұлдауы. Берілген факторды мемлекеттің экономикалық масштабтарының маңызды міндеттерін шешуге бағытталған ірі инвестициялық жобалар үшін қарастыруы қажет. Бұл мақұлдау үшін уақыт факторы неғұрлым маңызды. Кейде жоба техникалық, қаржылық және экономикалық жағынан мінсіз болса да, жобаға ақшаларын қазір салуға дайын инвесторлардың болғанымен, мемлекеттік шешім 1-2 жылға тоқтатылған немесе кешіктірілген жағдайы ең қауіпті болып көрінеді. Нәтижесінде инвестор ақшасын басқа жобаға салады.

1.6 Тәуекелді талдау

Тәуекелді талдаудың мәні мынада. Жіберілген сапасына тәуелсіз болашақтың әрқашанда белгісіздік элементі бар. Мысалы, керекті мәліметтедің көп бөлігі қаржылық талдау үшін ( шығындард элементтері, бағалар, өнімнің сатылу көлемі және т.с.с. ) белгісіз болып табылады. Болашақта болжаудың жақсы жаққа да жаман жаққа да (пайданың төмендеуі) өзгеруі мүмкін. Тәуекелді талдау барлық өзгерістерді, қай жағына болса да, есепке алуды қажет етеді.

Жобаны іске асыу процесінде келесі элементтер өзгеріске ұшырауға бейім: шикізат пен қосалқы бөлшектердің құны және т.с.с. Нәтижесінде шығатын параметр, мысалы, пайда кездейсоқ болады. Тәуекел ықтималдық таралу мен ықтималдықтар түсінігін қолданады. Сонымен тәуекел теріс пайда алу, яғни залал шегу ықтималдығына тең. Жоба факторларының өзгеріс диапазоны қаншалықты кең болса, жоба тәуекелділігі соншалықты жоғары.

Кейде тәуекелді талдау процесінде төмендегі нұсқау бойынша жүргізілуі мүмкін сценарийді талдаумен шектеледі.

1. Инвестициялық жобаның неғұрлым белгісіз параметрлерін таңдайды.

2. Әр параметрдің шектік мәні үшін жоба тиімділігіне талдау жүргізіледі.

3. Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:

• базалық;

• белсендігі неғұрлым төмен;

• бесендігі неғұрлым жоғары (міндетті түрде емес).

Қорыта келгенде, маркетингтік бөлім жобаларды талдауды анықтаушылық мәнге ие, өйткені жобаның өмірге қабілеттігін бағалау үшін керекті нарықтық ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Көп жағдайда сапасыз маркетингтік талдау нәтижесінде фирма едәуір ақша құрлдарын шығындап, жабдықтау мен өнімді өткізу операцияларын іске асыруға күш жұмсағанымен, ойдағы пайдаға жете алмайтын жағдайлар кездеседі.

Инвестициядан туындайтын жалпы ақшалай ағым қаржылық феноменді есепке ала отырып, оның (инвестицияның) шамасын жабатын болса, жоба қаржылық критерийлер тұрғысынан қабылданады.

Экономикалық талдау әдетте мемлкеттің тапсыысы бойынша жасалатын және ұлттық мағыналы міндетті шешуге бағытталған ірі инвестициялық жобаны өз бастамасы бойынша әзірлеп, инвесторды өз бетімен тартса, онда бұл істің нәтижесінде жобаға қатысушыларының жалпы ұтысы негізделеді, ең алдыен жобаға қаржылық ресурстарын ұсынған заңды және жеке тұлғалар үшін.

Жобаның өтімділігін бағалау кезіндегі инфляцияны есепке алу мәселесі қарама-қайшылықты болып келеді. Әрине, уақытта өріс алған ақша ағымдарын ақшаның сатып алушылық қабілетінің өзгеруіне байланысты қайта санау керек. Сонымен қатар инвестициялық жобаның тиімділігі туралы соңғы қорытынды инфляциялық әсерді ескерусіз жасалуы мүмкін.

Нарықтың табыстылығы уақытты қажет етеді сондықтан сату көлемі аз ғана жылдамдықпен өседі. Бұл кезеңде пайда мөлшері шамалы ғана аз ғана сауда мен үлкен шығында өтімнің таралуына себепші болады. Дистрибьютерлерді қызықтыру үшін және қор қоймасын құру үшін көптеген тәсілдер қажет. Шығындардың жоғары болуы тұтынушыларға жаңа тауар туралы ақпаратберіп оның дәмін татқызу керек. Компания базалық үлгідегі тауарларды шығарады, тауар сатып алуға дайын тұтынушыларға барлық күш жігерін салады. Компания маркетингте үстіңгі және төменгі сатыларда бағаны, тауардың таралуын, тауардың сапасын орнатуы мүмкін. Мысалға, компания жоғары бағада және төмен шығын шығаратын жаңа тауар шығаруы да мүмкін. Жоғары баға тауардың қарқынды өтуіне себепші болады. Бір жағынан, жаңа тауар болғандықтан арзан бағаны белгілеп қарқынды өтуі де мүмкін.арзан бағада аз ғана өтім баяу өту әдісіне сәйкес келеді. Бастапқы стратегия бұл тек қана маркетинг жоспардағы тауардың айналу цикылы. Егер компания басынан бастап өз картоларын дұрыс ойната білсе, сонда саудада жақсы көшбасшы болуы да мүмкін. Егер жаңа тауар сұранысқа ие болса, онда тауар көлемі арта бастайды. Сонда бәсекелестер пайда болады. Олар тауарға жаңа қасиеттер береді және сауда кеңейеді. Дистрибьютерлердің санының өсуіне, тауар көлемінің артуына алып келеді. Бағалар сол қалыпта қалуы немесе аздап түсуі де мүмкін. Өсу кезеңі пайданың өсуіне әкеледі тауар көлемі артқан сайын пайда артады ал құны төмендейді. Тауарды жоғары сатыда ұстап тұру үшін компания бірнеше стратегияларды қолданады. Олар тауардың сапасын жақсартады, тауарға жаңа қасиеттер, жаңа үлгілер ойлап табады және сауданың негізгі таралу көздерін анықтайды. Жарнама тауарды таныстырады және тұтынушыларға тауар сатып алуда көмектеседі және керек кезде компания тұтынушыларды қызықтырып, еліктіру үшін бағаны төмендетеді. Содан соң тауар кәрлік кезеңге өтеді. Әдетте кәрлік кезеңі басқаларынан қарағанда ұзаққа созылуы маркетингбойынша менеджерлер ылғи да кәрілік кезеңдегі тауарлармен жұмыс жасайды. Сауда көлемі төмендейді немесе өзгермей сол қалыпта қалады. Сауданың өтпеуі одан да қатал бәсекелестік тудырады. Бәсекелестік бағаны түсіре бастайды жарнамаға шығын шығарады жақсы тауар үлгілерін іздеу мақсатындағы зерттеу ойластыруға қаражат жұмсайды. Пайда азаяды, соңында бұл күресте әлсіздер шығып қалады, ең мықтылары ғана қалады. Бұл кезеңде компния тұтыну тауарларын көбейтуге тырысады. Ол жаңа тұтынушыларды сауданың таралу аймағын іздестіреді. Компания тауардың қасиетін өзгертуі де мүмкін сапасын, техникалық сипаттамасын немесе стилін жаңа тұтынушыларды еліктіру, қызықтыру үшін өзгеруі мүмкін. Маркетинг бойынша мамандар маркетинг жүйесінің бір немесе бірнеше элементтерін өзгертіп қана сауданы көтеруі мүмкін. Олар бағаны төмендетіп жарнамаларды көбейтіп немесе агрессивті шараларды қолданып өтімді ұйымдастыруы мүмкін сонымен қатар басқа да таралу аймағын табуға да болады.

Тауардың өміршеңдік циклы.

«Тауардың өміршендік циклы» (ТӨЦ) тұжырымдамасы маркетингте ең танымал тұжырымдама болып отыр. Осы тұжырымдамаға сәйкес тауардың өміршендік циклы айқын белгіленген кезеңдерден тұрады:

1. Тауарды өндіру. Осы кезеңде компания жаңа ойларды тауып, оны жүзеге асырады. Бұл кезде сатылу ауқымы 0-ге тең, ал істің аяқталуы мен бірге оған кеткен шығындар да ұлғая түседі.

2. Нарыққа шығару. Осы кезде сатылу ауқымының баяу өсуі байқалады. Себебі маркетингтік іс-шараларға өте көп қаржы жұмсалады.

3. Өсу. Нарықты тез жаулап алу,пайданың ұлғаю кезеңі.

4. Пісіп жетілу. Осы кезеңде сатылу ауқымының өсуі бәсеңдейді, өйткені потенциалды сатып алушылардың көпшілігінің назары аударылып қойған. Кіріс деңгейі өзгеріссіз қалады немесе төмендейді. Осыған бас себепкер, өзінің тауарын бәсекелестен қорғау үшін маркетингтік іс-шараларға кеткен шығындардың өсуі.

Нарықтың табыстылығы уақытты қажет етеді сондықтан сату көлемі аз ғана жылдамдықпен өседі. Бұл кезеңде пайда мөлшері шамалы ғана аз ғана сауда мен үлкен шығында өтімнің таралуына себепші болады. Дистрибьютерлерді қызықтыру үшін және қор қоймасын құру үшін көптеген тәсілдер қажет. Шығындардың жоғары болуы тұтынушыларға жаңа тауар туралы ақпаратберіп оның дәмін татқызу керек. Компания базалық үлгідегі тауарларды шығарады, тауар сатып алуға дайын тұтынушыларға барлық күш жігерін салады. Компания маркетингте үстіңгі және төменгі сатыларда бағаны, тауардың таралуын, тауардың сапасын орнатуы мүмкін. Мысалға, компания жоғары бағада және төмен шығын шығаратын жаңа тауар шығаруы да мүмкін. Жоғары баға тауардың қарқынды өтуіне себепші болады. Бір жағынан, жаңа тауар болғандықтан арзан бағаны белгілеп қарқынды өтуі де мүмкін.арзан бағада аз ғана өтім баяу өту әдісіне сәйкес келеді. Бастапқы стратегия бұл тек қана маркетинг жоспардағы тауардың айналу цикылы. Егер компания басынан бастап өз картоларын дұрыс ойната білсе, сонда саудада жақсы көшбасшы болуы да мүмкін. Егер жаңа тауар сұранысқа ие болса, онда тауар көлемі арта бастайды. Сонда бәсекелестер пайда болады. Олар тауарға жаңа қасиеттер береді және сауда кеңейеді. Дистрибьютерлердің санының өсуіне, тауар көлемінің артуына алып келеді. Бағалар сол қалыпта қалуы немесе аздап түсуі де мүмкін. Өсу кезеңі пайданың өсуіне әкеледі тауар көлемі артқан сайын пайда артады ал құны төмендейді. Тауарды жоғары сатыда ұстап тұру үшін компания бірнеше стратегияларды қолданады. Олар тауардың сапасын жақсартады, тауарға жаңа қасиеттер, жаңа үлгілер ойлап табады және сауданың негізгі таралу көздерін анықтайды. Жарнама тауарды таныстырады және тұтынушыларға тауар сатып алуда көмектеседі және керек кезде компания тұтынушыларды қызықтырып, еліктіру үшін бағаны төмендетеді. Содан соң тауар пісіп жетілу кезеңіне өтеді. Әдетте пісіп жетілу кезеңі басқаларынан қарағанда ұзаққа созылуы маркетингбойынша менеджерлер ылғи да пісіп жетілген кезеңдегі тауарлармен жұмыс жасайды. Сауда көлемі төмендейді немесе өзгермей сол қалыпта қалады. Сауданың өтпеуі одан да қатал бәсекелестік тудырады. Бәсекелестік бағаны түсіре бастайды жарнамаға шығын шығарады жақсы тауар үлгілерін іздеу мақсатындағы зерттеу ойластыруға қаражат жұмсайды. Пайда азаяды, соңында бұл күресте әлсіздер шығып қалады, ең мықтылары ғана қалады. Бұл кезеңде компния тұтыну тауарларын көбейтуге тырысады. Ол жаңа тұтынушыларды сауданың таралу аймағын іздестіреді. Компания тауардың қасиетін өзгертуі де мүмкін сапасын, техникалық сипаттамасын немесе стилін жаңа тұтынушыларды еліктіру, қызықтыру үшін өзгеруі мүмкін. Маркетинг бойынша мамандар маркетинг жүйесінің бір немесе бірнеше элементтерін өзгертіп қана сауданы көтеруі мүмкін. Олар бағаны төмендетіп жарнамаларды көбейтіп немесе агрессивті шараларды қолданып өтімді ұйымдастыруы мүмкін сонымен қатар басқа да таралу аймағын табуға да болады.

Пісіп жетілу кезеңінен кейін құлдырау кезеңі басталады. Сатылу төмендейді. Бұл баяу немесе тез болуы мүмкін. Пайда немесе сату төмендегенде кейбір компаниялар нарықтан кетеді. Қалғандары тауар нарығын тарлатуы мүмкін. Кіші нарық сегменттері мен 2-ші деңгейлі өткізу арналарынан кетуі мүмкін. Бюджетті қысқарту арқылы тауар бағасын төмендету. Компаниның алғашқы мақсаты: құлдырау кезеңіне түскен тауарларды үнемі анализ жүргізу арқылы айқынап алу. Кейіннен компания тауарды әрі қарай сату на оны өндіуді тоқтату шешімн қабыдайды. Егер тауарды өндіруді тоқтату шешімі қабылданса, оны басқа компанияға сату немесе мүлікті мейлінше жоғары бағамен сату болып табылады.

9 тақырып. Бизнес-жоспардың қаржылық аспектілері.

1. Бизнес-жоспардағы қаржылық тараудың орны мен ролі.

2. Алғашқы тараулармен ара қатынастары.

3.Қаржылық жоспардың негізгі құжаттары. Оларды жасау жиектері,бастапқы ақпарат.

Негізгі сөздер: Өткізу көлемін(табыстарды) болжау – есептеу әдістемесі мен уақытқа бөлінуі.

Табыстар мен шығыстар тұралы есеп беру: өндірістік және коммерциялық қызметті құрастыру әдістемесі. Баланс ведомосы: құру тәртібі, уақытта белгілі болуы, бағытталуы. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру, оның құрастырылуы, бағыты.

Өтімді қалдықтың ролі. Жалпы көрсеткіштердің салыстырылуы және шығынсыздық графигін құру.

Фирманың қаржылық жағдайы көрсеткіштерін есептеу әдістері оларды талдау және қорытынды жасау.

1. Фирманың инвестициялық қызметін негіздеудегі қаржылық крителийлер. Есептерді жүргізу әдістемесі. Қарыздарды өтеу графигін құрастыру. ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ ЖӘНЕ БОЛЖАМДАРЫ