19 Билет

1) Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарихи Рашиди еңбегі

Дулати-қазақтың есімі әлемге мәшһү тұңғыш тарихшы ғалымы, кемеңгер ойшылы, аса дарынды қаламгері, әдебиет зерттеушісі,этнораф. «Тарихи Рашиди» -Х.Д-ң есімін әлемге мәшһүр еткен ең басты шығармасы.Бұл еңбегінде ғалым 15-16ғ-рда қаз Қазақстан, Өзбекстан,Қырғызстан,Шығ Түркістан аймағында болған аса маңызды тарихи оқиғалар тур жазды.Бұл еңб-ң құнарлылығы-Дулати өз көзімен көрген аса маңызды оқиғаларды өзінен бұрынғы және өзі өмір сүріп отырған дәуірдегі тарихи құбылыстармен шебер түрде байланыстыра отырып баяндайды.Бұл кітапты қазақ халқының төл тарихы, шынайы шежіресі деуге болады.Қазақ тарихы, ол б-ша, Моғолстан мемлекетінің өмірге келуімен тікелей байланысты.Х.Д-ң Тарихи рашиди еңб-нде қазақтың алғашқы хандары және олардың көрші елдермен қарым-қатынасы кең көлемде сөз болады. Ол қазақ халқының этникалық құрамына енген ру-тайпалар жайында егжей-тегжейлі жаза келіп, тайпалық тартыстардың тарихта сан рет қанды қақтығыстарға соқтырғанын, ел ішіндегі алауыздықтысыртқы жаулар қалай пайдаланып кеткенін нақты дерекер негізінде әңгімелейді. «Т.Р» -құнарлы, бейнелі тілмен қазақтың шежіре айту дәстүрінде шебер жазылған көркем туынды. Ол дарынды қаламгер ретінде тарихи тұлғалардың жанды бейнелерін жасаған. Оқырман көне дәуірдің қым-қиғаш оқиғаларын өз көзімен көргендей әсер алады.Еңбек қанатты сөздерге, Мақал-мәтелдерге, сан қилы әдеби теңеулерге оте бай.ең бастысы- бұл мемуарлық еңбектің шынайы көркем туындыға тән желісі бар, композициялық құрылысы ширақ жасалған туынды.

Х.Д-ң еңбегін тұңғыш рет Англияның Тарихшысы Денисон Росс ағылшын тіліне аударып, оны 1895ж лондонда бастырып шығарған.Шежіренің кейбір бөлімдерін кезінде қазақтың көрнекті ғалымы с.Асфендияров та тәржіма жасаған. Х.Д шежіресінің қазақ тарихына қатысты жерлері 1969 ж орыс тілінде жарық көрді. Өзбек ғалымдары «Т.Р»ні парсы тілінен аударып,1996ж Ташкентте бастырып шығарды.

18 Билет

2) Қазақ эпосы және сақ-ғұн әдеби ескерткіші

Сақ-ғұн дәуіріне жататын әдеби ескерткіштерде қазақ эпосымен дәуір жалғастығы байқалады.Мысалы,Алып ер Тоңға дастанында айтылатын жоқтау слты араға мыңдаған жылдар салып барып, қазақтың батырлығ жырларына, қазақ ақын-жыраулардың толғау-өлеңдерінде өзінің көркемдік жалғастығын тапты.Қазақтың батырлық жырларында да батыр қаза болғанда бүкіл ел болып күңіреніп, қайғырады.Қаза болған батырдың көзі тірі кезінде елі үшін атқарған иі істері, жаумен шайқастағы жанкешті ерлігі, мінез-құлқы, адамгершілік игі қасиеттері мадақталады. «Қобыланды батыр жырында Тоқтарбай, Аналық, Құртқа айтатын жоқтаулар да Қобыланды батырдың қазақ елін жаудан қорғауда оатқарған ерлік істері айтылады.

«Шу батыр» дастанында батырдың көңіл-күйін, ішкі психологиясын тікелей суреттемей, оны пернелеп айту әдісімен, табығат құбылыстарын сөз ету жолымен жеткізіп отыр.Дәл осындай көріктеу тәсілі қазақтың батырлық жырларында да кең орын алғаны мәлім. «Ер Тарғын» жырында батырдың мертігіп, жан күйзелісіне түсіп жатқан сәті төмендегіше бейнеленген.

1)) Көне түркі әдеби жазба ескерткіштерінің тілі

Түркі тілдерінің жалпы даму кезеңдерін Н.А.Баскаков төмендегідей дәірлерге бөлді:1)Алтай д;2)Ғұндар д(б.з 5ғ-на дейін);3)Түркі тілдерінің көне дәуірі(5-10ғ);4)түркі тілдерінің орта д(10-15ғ);5)түркі тілдерінің жаңа д(15-20ғ);6)түркі тілдерінің қазіргі д.

Түркі тілдерінің алтай,ғұн дәуірлері тур мәліметтер, зерттеулер көп емес.5-10ғ-рда түркі тілі бүкіл түрік қағанаты иеленген ұлан-ғайыр өлкеде кеңінен қолданылды. Әсіресе үйсін,қаңлы,қарлұқ,түргеш үүшін ортақ тіл болды. Ал енді 10-15ғ-р аралығында көне түркі тілі бүкіл қыпшақ даласы мен Орта Азиядағы мұсылман түркілерінің бәріне бірдей түсінікті әдеби тілге айналды.Көне түркі жазуы-түркі тілдес тайпалардың тұңғыш әріптік жазуы. Бұл әліпби 35 әріптен тұрады.Оңнан солға қарай жазылады.Бұл жазу түрінде 8 дауысты фонема бар. Олар 4 полифонды әріппен белгіленеді.Ал 16 дауыссыз фонема 31 әріппен белгіленіп жазылады.Көне түркі жазуын оқудың кілтін 1893ж Дания ғалымы Томсен тапқан.Еж түркі әдеби жәдігерліктері көне түркі әдеби тілінің оғыз-қыпшақ, көне түрікмен, көне өзбек,қыпшақ-оғыз нұсқаларында жазылған.Белгілі ғалым Самойловичтің сөзімен айтқанда, кезінде бүкіл түркі тілдерінде ортақ 1 әдеби дәстүрдің,1 әдеби тілдің болғандығы күдік тудырмайды.

3)3б,1сұрақ