1. Ақша қаражаттарының ж/е олардың баламаларының түсінігі. Ақша-қаражаттары (өте жоғары өтімді активтер) жалпы қабылданған айырбастау мен бағалау құралы ж/е қалған барлық баптардың есебі үшін негіз б.ты. Ақша-қаражаттары басқа активтерге қарағанда орынсыз жұмсалуға ж/е пайдалануға жиі ұшырайды, осындай мәселелерді болдырмау үшін ақша-қаражаттар есебі б/ша ұйымның басшыларынан мынандай 2 мәселе талап етіледі: 1) Лауазымды тұлғалардың ж/е қызметкерлердің тарапынан рұқсат етілмеген операцияларды болдырмау үшін бақылау құралдарын қоюдың қажеттігі; 2) Нақты ақша-қаражаттарын ж/е олармен жасалған операцияларды дұрыс, толық басқаруды ж.а. үшін қажетті ақпараттың берілуі. Отандық стандарттарда ақша-қ/на мынадай анықтама берілген: «Ақша-қ. — кассадағы ж/е банктегі шоттардағы ұлттық ж/е шетел валютасындағы нақты ақша». Ал №7 ХҚЕС-да ақша-қ/на, олардың баламаларына, ақша-қ/ң қозғалысына, яғни ағымына мынадай анықтама берілген: Ақша-қ. — нақты ақшаны ж/е талап етілгенге дейінгі салымды қамтиды. Ақша-қ/ң баламасы — қысқа мерзімді, жоғары өтімді белгілі бір ақша-қаражаттар сомасына жеңіл айналатын, тәуекелділіктің өзгеруіне шамалы ғана ұшырайтын салымдар. Ақша-қ/ң ағыны — ақша-қ/ң ж/е олардың баламаларының келіп түсуі ж/е жұмсалуы. Ақша-қ/ң сақталуын ж/е олардың есептелуін дәлме-дәлдігін қамтамасыз ететін қатаң ішкі бақылау болу керек. Ол мынадай қызметтерді атқаруы тиіс: 1) Ақшаға есеп жеке жүргізу ж/е сақтауды; 2) Нақты есеп айырысуды жүргізген барлық операциялардың есебі; 3) Кассада тек қана күнделікті ішкі қолма-қол нақты ақшаға жасалатын операцияларға қажетті ақшаның сақталуы; 4) Кассадағы ақша қалдықтарына дүркін-дүркін тексеру жүргізіп санау; 5) Табыс әкелмейтін ақша-қ/ң дер кезінде қайтаруын қамтамасыз ету; 6) Ақша-қ/на физикалық бақылауды. Ақша-қ/ң баламасы өзінің э/қ мәні б/ша халықаралық тәжірибеде ақша-қ/ға теңестіріледі. Оларға қысқа мерзімді, жоғары өтімді инвестициялар жатады. Олардың белгілері: 1) Белгілі бір ақша-қ. сомасына жеңіл айналдырылады; 2) Өтелу мерзімі соншалықты қысқа болғандықтан, пайыздық қойылымның өзгеруіне байл. онша елеулі тәуекелділікке ұшырамайды; 3) Негізгі соманы жоғалтудың мүмкіндігін жоққа шығару. Әдетте бұндай анықтама бастапқы өтелу мерзімі 3 айдан аспайтын инвестицияларға ғана сәйкес келеді. Мұндай инвестицияларға депозиттік сертификаттар, банктің акцептелген вексельдері, мем/ң құнды қағаздары н/е акционерлік қоғамдардың жоғары сапалы құнды қағаздары жатады. Кейбір жағдайларда қызмет көрсететін банк мекемелерінің алдында жасалған операциялардың нәтижесінде міндеттеме туындайды. ол міндеттеме овердрафт деп аталады. Овердрафт - ұйымның меншігіндегі активті шоттағы қалдық сомадан асып түсетін сомаға жасалған төлемнің нәтижесінде пайда болып қысқа мерзімді міндеттеме ретінде көрсетілетін активті шоттағы кредиттік қалдық.
2. Кассадағы ақша-қаражаттарының есебі. Күнделікті нақты қолма-қол ақшаға жасалатын шаруашылық операцияларына жететіндей қажетті ақша-қаражаттарды ұйымның кассасында сақтайды. Қолма-қол ақшаны кассаға қабылдау бас бухгалтер қол қойған кіріс ордері б/ша жүргізіледі. Қолма-қол ақшаны қабылдаған кезде мөрмен расталған бас бухгалтер мен кассирдің қолдары қойылған түбіртек беріледі.
Кассадан қолма-қол ақша беру ұйымның басшысы мен бас бухгалтердің қолдары қойылған шығыс касса ордері б/ша жүзеге асырылады. Касса операцияларын жүзеге асыруға негіз болған кіріс ж/е шығыс касса ордерлері бухгалтерияда кіріс ж/е шығыс құжаттарын жеке тіркеу журналында тіркеледі.
Шығыс ордерімен ақша берілгенде алушының жеке куәлігін талап етеді. Қолма-қол ақша алуға берілген қолхат өз қолымен сиямен н/е басы домалақ қаламмен алынған соманы көрсете отырып жүргізілуі мүмкін. Ұйымның тізімінде жоқ әрбір адамға жеке шығыс ордері б/ша н/е жасалған шарттың негізінде жеке ведомосттар б/ша жүргізіледі. Қолма-қол ақша шығыс ордерінде көрсетілген тұлғаға ғана беріледі. Кассадан ақша берілу сенімхат б/ша жүзеге асырылғанда ақшаны алушының да, сенімхат берушінің де аты-жөні жазылады. Егер ақша беру ведомость б/ша жүргізілсе, алушының қойған қолының алдында сенімхат б/ша деген жазба жазылады. Еңбекақы, сыйақы, жәрдемақы, шәкіртақы тарату ведомость б/ша жүргізіледі. Ведомосттің бірінші сыртқы титул парағына басшының ж/е бас бухгалтердің қолдары қойылған ақшаны тарату ж/е сомасы жазбаша көрсетілген қолма-қол ақшаны тарату туралы рұқсат жазба жасалады. Еңбекақы таратуға белгіленген мерзім ішінде алмай қалғандардың тұсында «депоненттелді» деген белгі соғылады. Кассир төлем ведомостін жазған кезде еңбекақыларын ала алмай қалған, яғни депонентке жатқызылғандардың тізімін жасайды. Ведомость б/ша нақты төленген сомаға шығыс ордерін жазып, кассалық кітапқа жазып, мөр басуы керек. Кассир күнделікті жұмыс күнінің соңында бухгалтерияға есеп беріп отырады.
3. Ағымдағы банктік шоттардағы ақша-қаражаттарының есебі. Шаруашылық қолма-қолсыз есеп айырысу операцияларын жүзеге асыру үшін банк мекемелерінен ұлтық және шетел валютасындағы ағымдағы шоттар ашады. Ағымдағы шоттар ашу үшін мынадай құжаттар тапсырылады:
1. Шот ашу туралы өтініш;
2. Ұйымның заңды тұлға ретінде құрылғанына және тіркелгеніне күәлік ететін құжат;
3. Ұйымның куәландырылып расталған жарғысының көшірмесі;
4. Төлем құжаттарына қол қойылған құқық берген тұлғалардың қолдары мен мөрлерінің үлгісімен карточка;
5. Ұйымның салық органында есепке қойылғандығы туралы анықтама;
6. Валюталық шот ашуға сыртқы істер министрлігінің келісімін білдіретін анықтама және басқа да құжаттар.
4. Басқа да банктік арнайы шоттардағы ақша-қаражаттарының есебі. Жолдағы, жинақ ж/е картшорттардағы ақша-қаражаттардың есебі. Карт-шоттарындағы ж/е жинақтаушы шоттарындағы ақша-қаражаттары. Соңғы жылдарда тәжірибе банк төлем-карталары б/ша есеп айырысу кеңінен таныла бастады. Кредиттік ұйым – резидент ж/е заңды тұлғаларға тиісті валютада шоттары б/ша банк операцияларын жүзеге асыруға күәлігі болған кезде банк картасының эмиссиясымен ж.а. Заңды тұлғаларға эмитент мынадай типтегі банк карталарын бере алады: - Корпоративтік есеп айырысу картасын; -Корпоративтік есеп картасын. Ұлттық шетелдік валютадағы, карт-шоттардағы ақша-қаражаттарының қозғалысының есебі 1040 шотында ақпараттарын жинақтап көрсетеді.
Дт Кт
1040 1030
3350 1040
Сонымен қатар, ұйымның банктегі ағымдағы шоттарынан басқа операциялар б/ша жинақ шоттарда сақталатын депозиттер, арнайы мақсатты қаржылар 1050 шоты арқылы ж.а. Басқа да операцияларға аккредитивтегі, чек кітапшаларындағы ақша-қ/ң қозғалысын жинақтап көрсетіп отыратын 1060 шотынан тиісті шоттар ашылып операциялар жүзеге асырылады.
Дт Кт
1060 1030(3010)
Чек кітапшасын ашқанда:
Дт Кт
1060 1030
Жолдағы ақша-қаражаттар:
Дт Кт
1020 1210
1030 1020
1020 1010
1030 1020
5. Қатаң есеп беру бланкілерінің есебі. Қатаң есеп беру құжаттарына мыналар жатады: акцизтік маркілер, куәліктер мен дипломдардың бланкілері, абонементтер, жолдамалар, талондар, еңбек кітапшаларының бланкілері ж/е басқа да құжаттар. Қатаң есеп беру бланкілері баспа өнімі болып табылатындықтан, олардың сериялары мен номерлері типографиялық әдіспен қойылады. Номерлердің типографиялық әдіспен қойылғанына қарамастан тапсырыс беріліп бланкілер дайын болған кезде ұйым олардың серияларын өз бетімен белгілейді. Ал нақты бланкіге номерді тиісті сериялардың шеңберінде типография қояды. Қатаң есеп беру бланкілерінің есебі бланкілердің атауы, сериялары ж/е номерлері б/ша жүргізіледі. Бланкілердің есебін жүргізу үшін парақ беттері нөмірленген, түптері тігілген ұйымның басшысы мен бас бухгалтерінің қолдары қойылып, мөр басылған кітап ашылуы тиіс. Мұндай кітаптың бірыңғай үлгі формасы болмағандықтан, ұйым оны өз бетімен әзірлеп, есеп саясатында бекітеді. Ұйым қашан қатаң есеп беру бланкілерінің есебін қалай жүргізу тәртібін де өз бетімен әзірлейді. Онда қатаң есеп беру бланкілерінің қатарына жататын құжаттардың тізімі ж/е оларды сақтау мен пайдалану тәртіптері анықталады. Қатаң есеп беру бланкілерінің есебінің тәртібі туралы ереженің жалпы нұсқасы:- Жалпы ереже; - Сақталуы; - Материалды жауапкершілікті тұлға; - Олардың толтырылуы; - Олардың бүлінуі (дұрыс толтырылмауы). Осы ереже ұйымда қатаң есеп беру бланкілерінің сақталуы ж/е жедел есебін қамтамасыз етудің бірыңғай талабын орындауға арналған. Қатаң есеп беру бланкілеріне оларды дайындаған кезде нөмірлік мөртаңба пайдаланылады. Қатаң есеп беру бланкілерін шаруашылықтың кассасында балқымайтын, жанбайтын, су өтпейтін шкафтарда н/е сейфтерде сақтайды. Бұндай кезде тиісті есеп ұйымдастырылып ж/е олардың сақталуы қамтамасыз етілуі тиіс. Бланкілер сақталатын орын жұмыс күннің соңында мөр басылып пломбалануға тиіс. Материалды жауапкершілікті тұлға қатаң есеп беру бланкілерінің сақталуына жауапты бухгалтер, кассир б.т. Онымен материалды жауапкершілігі туралы жеке шарт жасалады. Қатаң есеп беру бланкілерінің есебін ұйымдастыру тәртібі. Сатып алынған бланкілер ұйымға жөнелтушінің құжаттарының көшірмесімен (жүк құжат, шот-фактура, бланкілердің аталымдары,олардың сериялары ж/е нөмірлері) құны көрсетіліп келіп түседі. Ұйымның кассирі тұрақты жұмыс комиссиясының қатысуымен қабылдауды жүзеге асырып, бланкілердің нақты санының, сериясының ж/е нөмірінің жөнелту құжаттарындағы көрсетілген мәліметтермен сәйкестігін тексеріп, келіп түскендігі туралы акт жасайды. Бұл акт ұйымның басшысымен бекітіліп бланкілерді қабылдау үшін негіз б.т. Сондай-ақ олардың жұмсалу (берілу) есебі қатаң есеп беру бланкілері б/ша кіріс-шығыс кітабында жүргізіледі. Қатаң есеп беру бланкілерінің әрбір түріне жеке кітап ашылуы тиіс.
6. Ақша-қаражаттарына, ақшалай құжаттарға ж/е қатаң есептік бланкілеріне түгендеу жүргізу ж/е олардың нәтижелерін бух/к есеп шоттарында көрсету тәртібі. Қатаң есеп беру бланкілерінің есебінің тәртібі туралы ереженің жалпы нұсқасы:1) Жалпы ереже; 2) Сақталуы; 3) Материалды жауапкершілікті тұлға; 4) Олардың толтырылуы; 5) Олардың бүлінуі. Осы ереже ұйымда қатаң есеп беру бланкілерінің сақталуы ж/е жедел есебін қамтамасыз етудің бірыңғай талабын орындауға арналған. Қатаң есеп беру бланкілеріне оларды дайындаған кезде нөмірлік мөртаңба пайдаланылады. Қатаң есеп беру бланкілерін шаруашылықтың кассасында балқымайтын, жанбайтын,су өтпейтін шкафтарда н/е сейфтерде сақтайды. Бұндай кезде тиісті есеп ұйымдастырылып ж/е олардың сақталуы қамтамасыз етілуі тиіс. Бланкілер сақталатын орын жұмыс күннің соңында мөр басылып пломбалануға тиіс. Материалды жауапкершілікті тұлға қатаң есеп беру бланкілерінің сақталуына жауапты бухгалтер, кассир б.т. Онымен материалды жауапкершілігі туралы жеке шарт жасалады. Қатаң есеп беру бланкілерінің есебін ұйымдастыру тәртібі. Сатып алынған бланкілер ұйымға жөнелтушінің құжаттарының көшірмесімен (жүк құжат, шот-фактура, бланкілердің аталымдары, олардың сериялары және нөмірлері) құны көрсетіліп келіп түседі. Ұйымның кассирі тұрақты жұмыс комиссиясының қатысуымен қабылдауды жүзеге асырып, бланкілердің нақты санының, сериясының ж/е нөмірінің жөнелту құжаттарындағы көрсетілген мәліметтермен сәйкестігін тексеріп, келіп түскендігі туралы акт жасайды. Бұл акт ұйымның басшысымен бекітіліп бланкілерді қабылдау үшін негіз б.т. Сондай-ақ олардың жұмсалу (берілу) есебі қатаң есеп беру бланкілері б/ша кіріс-шығыс кітабында жүргізіледі. Қатаң есеп беру бланкілерінің әрбір түріне жеке кітап ашылуы тиіс. Егер қатаң есеп беру бланкілерінің саны онша көп болмаса бір кітапты жүргізуге болады. Қатаң есеп беру бланкілерінің қозғалысы б/ша барлық шаруашылық операциялары бастапқы құжаттармен рәсімделеді: - Бланкілердің келіп түсуі (ТМҚ №3 нысанындағы кіріс ордерімен); - Бланкілерді беру (жұмсалуы) – басбухгалтердің рұқсатымен аталымы,саны ж/е сериясы, нөмірі көрсетіліп, жөнелтпе құжат (накладной) б/ша жүргізіледі. Қатаң есеп беру бланкілерінің бух. есебі. Қатаң есеп беру бланкілерін жүргізу әдісі (баланста н/е баланстан тыс) бланкілерінің түрлеріне байл. Ақшалай құжат болып табылатын қатаң есеп беру бланкілерінің құны баланста көрсетіліп нақты пайдалануына қарай шығыс жасайды. Сақтауда тұрған ж/е есеп беруге тиісті тұлғаға берілген қатаң есеп беру бланкілері баланстан тыс 006 «қатаң есеп беру бланкілері» шотында көрсетіледі. (Дт – келгенде, Кт - жұмсалғанда). Бланкілерді шығ. шығару ж/е кіріске алу 006 шотының дебеті мен кредиті арқылы ж.а. Аналитикалық есеп әрбір бланкілердің түрі б/ша жүргізіледі.
7. Қолма-қолсыз есеп айырысу нысандары. Банк көшірмесі (бет есеп) ж/е оның мазмұны. Қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарына жататындар: төлем тапсырмасы, инкассса б/ша, чекпен, аккредитивтер б/ша. Төлем-талап тапсырмасы – сатылған өнімнің құнын сатып алушыдан н/е төлеушінің шотынан өндіріп алуға банкке берген бұйрығы. Төлем тапсырмасы – мердігерлердің, жабдықтаушылардың ж/е басқалардың шоттарына аударуға берілген бұйрығы.
Инкасса – есеп айырысу кезінде банк клиентінің тапсырмасы бойынша оның атынан төлеушіден төлемді алу ж/е оны акцептеу б/ша әрекеттерді жүзеге асыруды міндетіне алады. Төлеуден алынған ақша-қаражаттар клиенттің ағымдағы есеп айырысу шотына есептеледі, клиенттен тапсырма алған банк оны орындау үшін басқа банктерді жұмылдыруға құқығы бар.
Чек б/ша есеп айырысу үшін шаруашылық қызмет көрсететін банк ұйымына ақша-қаражаттарының бір бөлігін чек кітапшасына салуға берген өтініші чек кітапшаларындағы көрсетілген ақша б/ша қолма-қолсыз есеп айырысу нысаны.
Аккредитив – клиенттің тапсырмасымен банктің өзі келісімге отырған контрагенттің пайдасына берілген бұлжытпай орындауға тиісті ж/е міндетті. Аккредитив ашылған банктен дер кезінде жабдықтаушыларға төлем жасауға мүмкіндік туғызады. Сатушының сатып алушыға сенімділігі артады.
Есеп беру бланкілері баспа өнімі болып табылатындықтан, олардың сериялары мен номерлері типографиялық әдіспен қойылады. Номерлердің типографиялық әдіспен қойылғанына қарамастан тапсырыс беріліп бланкілер дайын болған кезде ұйым олардың серияларын өз бетімен белгілейді. Ал нақты бланкіге номерді тиісті сериялардың шеңберінде типография қояды. Қатаң есеп беру бланкілерінің есебі бланкілердің атауы, сериялары ж/е номерлері б/ша жүргізіледі.
8. Дебиторлық берешектер, олардың түрлері. Дебиторлық берешектер - бұл ұйымның басқа заңды ж/е жеке тұлғалардан сатқан өнімдері, көрсетілген қызметтері ж/е басқа да операциялар үшін алынуға тиісті (алашақ) қарыз сомасы. Дебиторлық берешектер яғни алынуға тиімті шоттар. Бұл тауар (жұмыс, қызмет) сатушының басқа компаниядан ақша-қаражаттарды, тауарларды, қызметтерді ж/е басқа да ақшалай емес активтерді талап етуін қамтиды.
Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттардың төленуіне н/е берешектің күтілген өтелу уақытына қарай:
Қысқа мерзімді
Ұзақ мерзімді
Дебиторлық борыш шот-фактурамен расталады. Ал вексельдер ресми қарыз міндеттемемен расталады.
Дебиторлық берешектер туындау себептеріне қарай:
Сатудан
Сатудан емес болып жіктеледі.
Сатудан дебиторлық берешек – бұл ұйымның нақты сатқан тауарлары үшін сатып алушының міндеттеме сомасы.
Сатудан емес дебиторлық берешек – бұл сатудан басқа операциялар негізінде туындайды.
Дебиторлық берешектерді күтілген мерзімінің ішінде алынуына қарай:
Қалыпты (нормальный)
Сенімді ақтамаған
Қалыпты дебиторлық берешек – төлену мерзімі өтпеген, сондай-ақ шағын талаптар бойынша және есеп беруге тиісті тұлғалардың қарыздары жатады.
Сенімді ақтамаған дебиторлық берешектерге – есеп айырысу және қаржы тәртіптерін бұзу, бухгалтерлік есепте кеткен кемшіліктердің, босатылған тауарлы материалдық қорларды бақылаудың болмауынан талан-таразға салудың нәтижесінде туындайды.
9. Дебиторлық берешектерді бағалау. Дебиторлық берешек табыс танылған кезде танылады.
Дебиторлық берешектің таза өзіндік құны – бұл күмәнді талаптар бойынша резервті қайтарылған өнімнің құны мен бағадан және сатудан берілген жеңілдіктердің құны шегерілгеннен кейінгі сомаға тең.
Дебиторлық берешектер бұл ұйымның басқа заңды және жеке тұлғалардан сатқан өнімдері, көрсетілген қызметтері және басқа да операциялар үшін алынуға тиісті (алашақ) қарыз сомасы. Дебиторлық берешектер яғни алынуға тиімті шоттар. Бұл тауар (жұмыс, қызмет) сатушының басқа компаниядан ақша-қаражаттарды, тауарларды, қызметтерді және басқа да ақшалай емес активтерді талап етуін қамтиды.
Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттардың төленуіне немесе берешектің күтілген өтелу уақытына қарай:
Қысқа мерзімді
Ұзақ мерзімді
Дебиторлық борыш шот-фактурамен расталады. Ал вексельдер ресми қарыз міндеттемемен расталады.
Дебиторлық берешектер туындау себептеріне қарай:
Сатудан
Сатудан емес болып жіктеледі.
Сатудан дебиторлық берешек – бұл ұйымның нақты сатқан тауарлары үшін сатып алушының міндеттеме сомасы.
Сатудан емес дебиторлық берешек – бұл сатудан басқа операциялар негізінде туындайды.
Дебиторлық берешектерді күтілген мерзімінің ішінде алынуына қарай:
Қалыпты (нормальный)
Сенімді ақтамаған
Қалыпты дебиторлық берешек – төлену мерзімі өтпеген, сондай-ақ шағын талаптар бойынша және есеп беруге тиісті тұлғалардың қарыздары жатады.
10. Күмәнді дебиторлық берешектер ж/е оларды бағалау әдістері. Алынуға тиісті вексельдер. Алынуға тиісті вексельдерді тану ж/е бағалау. Егер күмәнді дебиторлық берешектердің туындауын ықтимал ж/е өлшенуі мүмкін болса, онда болжамды күмәнді дебиторлық берешектерді бух. есеп шоттарында көрсетуді қажет етеді.
Дт Кт
7440 1290
Күмәнді дебиторлық берешектер б/ша резерв алынуға тиісті шотқа контршот болып есептеледі. Қаржылық есептілік жасаған кезде қандай шоттардың төленбей қалатыны алдын ала болжау мүмкін болмау болжанғанмен сәйкес келетіндейж/е оны жабатындай қажетті соманы есептеп шығару керек. Күмәнді берешектерді есептеп шығарудың 2 әдісі қолданылады: - Таза несиеге сатылған пайыздық әдіс; - Дебиторлық берешектердің төлену мерзімі б/ша есебі әдісі (баланстық). 1-ші әдістің мақсаты деб. б/дің нәтижесінде пайда болған шығындарды дәл бағалау б.т. 2-ші әдістің мақсаты деб. б/дің таза құнын дәлме-дәл бағалау б.т. Пайыздық әдісті қолданғанда өткен бірнеше жылдың мәліметтеріне талдау жасай отырып келіп түспеуі ықтимал күмәнді деб. б/дің орташа пайызын анықтап, сол б/ша резерв құру. Төлену мерзімі б/ша әдіс – деб. б/дің бух. есептегі таза қалдығына негізделген әдістің негізгі ақшалай сомада алыну күтілген деб. б/дің таза өзіндік құнын бағалау б.т. Олар былайша бөлінеді: 1 күн – 30 күн; 31 күн – 60 күн; 61 күн – 90 күн; 91 күннен жоғары. Күмәнді талаптар резервіне талап етілген қалдықты есептеп шығару үшін мынадай қойылымдар пайдаланылады: - Жалпы деб. б/ге негізделген бірыңғай аралас қойылым; - Әрбір алынуға тиісті шоттың мерзіміне жеке-жеке негізделген бірнеше қойылым. Вексель (қарыздық қолхат, міндеттеме) -бүл вексель берушінің вексель ұстаушыға (вексель иесіне) белгілі бір соманы мерзімі жеткен бойда қарыздық міндеттемені сөзсіз төлеуді куәландыратын бағалы қағаз. Вексельдің екі түрі болады: 1. Жай вексель - оны борышкер жазып береді ж/е оған қол қояды. Екі тарап қатысады: вексель беруші ж/е вексель ұстаушы. Вексельде берілген орны мен күні, міндеттеменің жалпы сомасы н/е % төлеу жүніндегі міндеттеме бөлек түрде, төлемнің мерзімі мен орны, алушының атауы, екі тараптың қойған қолдары күрсетіледі. 2. Аудармалы вексель (тратта) - бұл вексельде көрсетілген соманы белгіленген мерзімде үсынушыға н/се үшінші тұлғаға (эмитентке) төлеу
жүнінде кредитордың (трассантың) борышкерге (трассатқа) берген бұйрығы. Аудармалы вексельді төлеуші табыстау қолының көмегімен акцептеуге тиіс. Вексель бірнеше рет пайдаланылуы мүмкін, сүйтіп әмбебап несиелік-есеп айырысу құжатының рөлін атқарады. Вексель қаражаттардың айналымын, банктегі вексельдегі есебін (дисконттауды) жылдамдатады.
11. Алынуға тиісті шоттар (сатып алушылармен ж/е тапсырыс берушілермен, еншілес серіктестіктермен, қауымдасқан ж/е бірлескен ұйымдармен, филиалдармен ж/е құрылымдық бөлімшелермен есеп айырысу). а) Cату операцияларынан деб. берешектер. Сатудан деб. берешектер сатып алушыларға, тапсырыс берушілерге, еншілес, қауымдасқан, бірлескен ұйымдарға ж/е ұйымның филиалдары мен құрылымдық бөлімшелерге нақты сатқан тауарлардың негізінде туындайды. Сату операциялары б/ша ақпараттарын жинақтау үшін шоттар жоспарында 12-ші, 21-ші кіші бөлімшенің тиісті шоттары қаралған. Аталған кіші бөлімшелерде мерзміне қарай қысқа ж/е ұзақ мерзімді болып жіктеледі. Туындаған деб. б/ге ж/е танылған деб. б/ге 1210-1240 н/е 2110-2140 шоттары дебеттеліп, 6010 н/е 6-шы бөлімшенің басқа да тиісті шоттары кредиттеледі. ә) Cатудан емес операцияларынан басқа да деб.б. Сатудан емес операциялардан деб.б. мынадай шаруашылық операцияларының негізінде туындайды: 1. Қызметкерлердің қысқа ж/е ұзақ мерзімді басқа да деб. б/і; 2. Негізгі құралдарды қысқа ж/е ұзақ мерзімге жалға беру; 3. Алынуға арналған қысқа ж/е ұзақ мерзімді сыйақылар б/ша резервтер; 4. Берілген аванстар б/ша алдағы кезеңнің шығыстары б/ша ж/е басқа да деб.б. б/ша туындайды. Сатып алушы мен сатушының арасындағы жасалған келісім-шарттардың негізінде болашақта сатып алынатын тауарлы материалдық қорлар, көрсетілетін қызметтер үшін сатып алушының сатушының шотына алдын ала аударған аванс сомасы ұзақ ж/е қысқа мерзімді болып жіктеледі, 1610, 2910 шоттарының дебетінде, ақша-қ. шоттарының кредитінде көрсетіледі.
Дт Кт
1610, 2910 1030, 1060
3310-3340 1610, 2910
б) Сатудан қайтарылған тауарлардың сатушыға берілген жеңілдіктерінің есебі. Сатылған тауарларды қайтару. Сатып алушы сатылған тауардың сапасының төмен болуына н/е басқа да себептерге байл. тауарды сатып алушыға сатылған тауардың бір бөлігін кері қайтаруы мүмкін. Сатылған тауардың қайтарылуы таза деб. б/ді де, таза сатудың көлемін де төмендетеді. Мыс, 2010ж компанияға қайтарылған тауардың жалпы сомасы 100000 тг, яғни есепті жылы қайтарылған тауардың нақты құнының сомасына 6020 шотын дебеттеп, 1210-1240 шотын н/е 2110-2140 шоттарын кредиттейді.
Дт Кт Сомасы
1210-1240, 2110-2140 6010
1210-1240, 2110-2140 3130 (12%)
6020 1210-1240, 2110-2140 100000тг
Әдетте, компания, яғни сатушы сатып алушыны қызықтыру үшін сатылған өнімнің, көрсетілген қызметтің құнын мерзімінен бұрын н/е уақытында түсіру үшін бағадан ж/е сатудан жеңілдіктер береді. Қойылған талап бойынша түсу мерзімінен бұрын н/е сол келісім-шартта көрсетілген мерзімде құнын сатып алушының шотына аударған сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге бағадан берген жеңілдікті 6030 шотының дебетінде, 1210-1240, 2110-2140 шоттарының кредитінде көрсетіледі.
Дт Кт нақты сома
6030 1210-1240, 2110-2140 көрсетіледі
Сатып алушы сатушының талабы б/ша көрсетілген көлемде өнім сатып алған жағдайда оған сатудан жеңілдік
12. Сатылып кері қайтарылған тауарлармен сатудан ж/е бағадан берілген жеңілдіктер есебі. Сатылған тауарларды қайтару. Сатып алушы сатылған тауардың сапасының төмен болуына н/е басқа да себептерге байланысты тауарды сатып алушыға сатылған тауардың бір бөлігін кері қайтаруы мүмкін. Сатылған тауардың қайтарылуы таза дебиторлық берешектерді де, таза сатудың көлемін де төмендетеді.
Мысалы, 2010жылы компанияға қайтарылған тауардың жалпы сомасы 100000 теңге, яғни есепті жылы қайтарылған тауардың нақты құнының сомасына 6020 шотын дебеттеп, 1210-1240 шотын немесе 2110-2140 шоттарын кредиттейді.
Дт Кт Сомасы
1210-1240, 2110-2140 6010
1210-1240, 2110-2140 3130 (12%)
6020 1210-1240, 2110-2140 100000тг
Әдетте, компания, яғни сатушы сатып алушыны қызықтыру үшін сатылған өнімнің, көрсетілген қызметтің құнын мерзімінен бұрын немесе уақытында түсіру үшін бағадан және сатудан жеңілдіктер береді. Қойылған талап бойынша түсу мерзімінен бұрын немесе сол келісім-шартта көрсетілген мерзімде құнын сатып алушының шотына аударған сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге бағадан берген жеңілдікті 6030 шотының дебетінде, 1210-1240 2110-2140 шоттарының кредитінде көрсетіледі.
Дт Кт нақты сома
6030 1210-1240, 2110-2140 көрсетіледі
Сатып алушы сатушының талабы бойынша көрсетілген көлемде өнім сатып алған жағдайда оған сатудан жеңілдік берілген сомаға 6030 шотының дебетінде 1210-1240, 2110-2140 шоттарының кредитінде көрсетеді.
13. Басқа да дебиторлық б/ң есебі (есеп беруге тиісті тұлғалармен, пәтер ж/е коммуналдық қызмет ақысын........). Басқа да д.б.р есебіне сатудан емес операциялардан д.б./р жатады. Олар -Қызметкердің қысқа ж/е ұзақ мерзімді басқа да деб. б/і; -Негізгі құралдарды қысқа ж/е ұзақ мерзімге жалға бергенде; -Алынуға арналған қысқа ж/е ұ. мерзімді сыйақылар б/ша резервтер; -Берілген аванстар б/ша кезең шығыстары б/ша ж/е басқа да д.б.р б/ша туындайды. *Жұмысшылардың шар/қ операциялары негізінде туындайтын д.б.р *Іс сапарға н/е кеңсе тауарларын сатып алуға хат хабарларды жіберуге байл. аванстар: Дт 1250 кт 1010; *Шаруалардың үйінде н/е жатақханада тұратын қыз/керлерге есептелетін коммуналдық қызметке ж/е пәтер ақы төлемдері; * Шаруалардың балансындағы мектепке дейінгі мекемедегі балалар үшін ата–аналарына есептелген сома. *Жұмысшылар мен қыз/дің шаруашылыққа келтірген материалдық залалдарын өндіру сомасы. Аванс есепке алынғанда қайтарылғанда: Дт 1610 Кт 1250. Сондай–ақ, басқа да д.б/ге: қалыпты, сенімді ақтамаған д.б/р жатады. Қалыпты – төлену мерзімі өтпеген, шағым талаптары б/ша ж/е есеп беруге тиісті тұлғалардың қарыздары. Сенімді ақтамаған – есеп айырысу ж/е қаржы тәртіптерін бұзу, бух. есепте кеткен кемшіліктердің босатылған тауарлы мат/қ қорларды бақылаудың болмауынан талан–таражға салудың нәтижесінде туындайды. Егер күмәнді д.б/ң туындауын ықтимал ж/е өлшенуі мүмкін болса, болжамды күмәнді д.б/ді бух. есеп шоттарында көрсетуді қажет етеді. Дт 7440 Кт 1290; Осы шот контр шот б.т. Күмәнді берешектерді есептеп шығарудың 2әдісі қолданылады. -Таза несиеге сатылған пайызд қ әдіс. -Д.б/ң төлену мерзімі б/ша есебі әдісі. 1әдістің мақсаты д.б/ң нәтижесінде пайда болатын шығындарды дәл бағалау. Бұл әдісті қолданғанда өткен 1ше жылдың мәліметтеріне талдау жасалады ж/е келіп түспейтін күмәнді д.б/ң орташа пайызын анықтап, резерв құру. 2әдіс. Д.б/ң бух. есептегі таза қалдығына негізделген әдістің негізгі ақшалай сомада алыну күтілген д.б/ң таза өзіндік құнын бағалау б.т.
14. Алдағы кезеңдер шығыстарының есебі. Берілген аванстар есебі. Шаруашылық қызметінің барысында кәсіпорында келесі есепті кезеңнің өндіріс шығындарына н/е айналымына жатқызылатын шығындар туындайды. оларға мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркәсіп саласында өндірісті дайындау б/ша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегаттарды құрау ж/е жаңа кәсіпорындарды игеру б/ша; өнімнің жаңа түрін өндіруді игеру мен дайындау ж/е технологиялық процесстер б/ша; егістік жерлерді қайта өңдеу; алдын ала төленген сақтандыру төлемдері ж/е басқа да шығындары жатады. «Алдағы кезең шығындары» - есеп беретін кезеңде шығарылған, бірақ келесі есеп беретін кезеңнің шығындарына жататын шығындар. Келешек кезең шығындарын есепке алу 34 «Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Оларға мыналар кіреді: 2920 «Сақтандыру полисі»; 1260 «Жалгерлік төлемдері»; 1620 «Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар». Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындардың аналитикалық (талдамалық) есебі шығынның әр тобы б/ша келешек кезең шығындарын есепке алу тізімдемесінде н/е тиісті машинограммада жүргізіледі. Тізімдемеге жазбалар 34 бөлімшенің шоттарының дебеті б/ша өңдеу кестелерінен «Еңбек ақыны бөлу», «Негізгі құралдардың амортизациясы», «Қосалқы өндіріс пен шаруашылықтардың қызметін бөлу» ж/е басқа да бастапқы құжаттар б/ша жазылады. Нәтижесінде тізімдемеде н/е машинограммада 34-бөлімшенің шоттарының дебеті б/ша түрлі шоттардың кредитінен айналым жинақталады. 2920 «Сақтандыру полисі» шоты б/ша. Бұл шотта төленген сақтандыру полисінің сомасы есептеледі. Сақтандырушыға бірнеше ай бұрын сақтандыру төлемдерін төлеу кезінде 4110 «Мүлік ж/е жеке басты сақтандыру б/ша есеп айырысу» шоты дебеттеледі ж/е 1060,1050,432,1010 ж/е т.б шоттары кредиттеледі. Алдын ала төленген сақтандыру төлемінің сомасы бір мезгілде 4110 шоттың кредитіне 2920 «Сақтандыру полисі» шотының дебетіне есептен шығарылады. Берілген аванстар есебі. Берілген аванс б/ша есеп айырысудың есебі 35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Бұл бөлімшенің 3 шоты бар: - 6110 «Тауарлық-мат/қ қорларды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар»; - 6110 «Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қыз/р үшін берілген аванстар»; - 6110 «Өзге де берілген аванстар»; Ал «берілген аванстар» – ұйымның жабдықтаушылар мен қызмет көрсетушілерге олардан алынатын тауарлық-мат/қ қорлар, негізгі құралдар, материалдық емес активтер үшін ж/е олардың көрсететін қандайда бір қызметі үшін алдын ала төленіп қойылған сомалары б.т. 35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттарында тауарлық-мат/қ құндылықтарды жеткізуге, тапсырыс берушілерден олардың ішінара дайын болуына қарай қабылданған өнімдер, жұмыс ж/е қызмет б/ша төлем жасауға берілген аванстар б/ша көрсетіледі. Аванс берілген жағдайда 35 бөлімшенің шоттары дебеттеледі ж/е 1060 «Есеп айырысу шотындағы нақты ақша», 1050 «Ел ішіндегі валюталық шоттағы нақты ақша», ж/е т.б. шоттары кредиттеледі. Босатылған тауарлы-мат/қ құндылықтарды, атқарылған жұмысты ж/е көрсетілген қызметті қабылдау актісін, шот-фактураларды алу кезінде 20 «Материалдар» (201-208 шоттар), 22 «Тауарлар» (1330, 1330 шоттар), 1420 «Орны толтырылуға тиісті қосылған құн салығы», 92 «Көмекші өндірістер», 93 «Қосымша шығындар» ж/е т.б..
15. Алынуға арналған сыйақылардың, жалдау бойынша дебиторлық берешектердің есебі.Шоттар б/ша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырайық. 2110 «Алынуға тиісті қарыздар» шотында жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар ж/е көрсетілген қыз/р үшін төлеуге банк қабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы (қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып ж/е ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып 2 бөлінеді. Кейінгі кездері деб. қарызды талап ету құқын факторингалық компанияларға жүктейді. Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда, қаржылық агент б.т. ж/е үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп беру үшін қызмет етеді. Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия болуы керек. Бірақ кез келген кәсіпорын н/е ұйым факторинг қызметімен шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді ж/е көрсеткен қызметі үшін, өз құқын берген кәсіпорын автоматты түрде төлеуге тиіс. Бұл арада өзінің деб қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын мен факторинг компаниясы келісімшартқа отырады. Ондай келісімшарт ашық та, жабық та болуы мүмкін. 302 «Алынған вексель» шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Деб. қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бух. есепте 302 шотында ж/е 2110 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель б/ша 302 шотында, 1 «Вексель б/ша алынатын пайызы» деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін. Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен, вексель номиналдық құны б/ша есептелінеді) бойынша екі қосымша шот ашылуы мүмкін. 2 «Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген (дисконт)». 3«Вексель б/ша марапаттау сомасы (дисконт)». Алынған вексель б/ша марапаттау сомасы толық көлемде, олардың алған кезінде келесі қалыпта көрініс табады: Алынған вексель б/ша марапаттау сомасы
Пайыздық вексель |
Пайызсыз вексель |
Алғашқыда, марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңінің табысы ретінде есептелінеді |
|
2170 шоттың дебеті мен 4420 шоттың кредиті б/ша көрсетіледі |
302 шоттың 3-ші субшотының де/де ж/е 4420 шоттың кр/де көрсетіледі |
Содан соң, есепті кезең барысында үлесіне сай есептелген пайыз сомасы табысқа жатқызылады |
|
4420 шоттың дебеті мен 6110 шоттың кредитінде көрініс табады |
4420 шоттың дебеті мен 6110 шоттың кредитінде көрініс табады |
1210 «Басқа да» шоты б/ша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынадай деб. қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған деб. қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы ж/е т.б. 2110-шоты б/ша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-фактуралардың әр қайсысы б/ша жүргізіледі.
16. Қорлардың анықтамасы және сыныпталуы. Тауарлы материалды қорлар – бұл қысқа мерзімді өтімді өзінің құнын өндіріс процесінде өндірілген өнімге толығымен аударып қасиетін фомасын түгелдей жоятын активтер.
Түгендеу кезінде өндірісте пайда болатын қорлар:
Шаруашылық қызметінің барысында сатуға арналған дайын өнім және тауарлар.
Аяқталмаған өндіріс
Шикізаттар мен материалдар жартылай фабикаттар, құрастырушы бұйымдар, конструкциялар, және т.б
Қорлардың түрлері: шикі зат және заттар, аяқталмаған өндіріс қорлары, дайын өнім қорлары, тауарлардың қорлары.
Заттық қорлардың есебін алу үшін мынадай міндеттер жүктеледі:
қордың толық және уақытымен есепке алынуы;
Сақтау орындарына дұрыс сақталуын бақылау;
Олардың қозғалысы жөніндегі құжаттардың толық және уақытымен жүргізіледі;
Транспорттық-дайындау шығындарын дұрыс анықтау, дайындалған қорлардың өзіндік құнын анықтауды бақылау;
Қоймалық қорлардың жай-күйін бақылау;
Ішкі қорларды мобилизациялау мақсатында субъектіге қажетсіз заттық қорларды тауып, таратуды бақылау;
Сақтау орындағы қорлардың қалдығы жөнінде, оның қозғалысы жөнінде толық мәлімет алу.
Шаруашылық ісі барысында қорлар функционалдық атқаратын ролі мен тағайындалуына қарай негізгі және қосалқы болып бөлінеді. Негізгі қорлар – ол дайындалатын өнімге кірушілер және оның заттық негізін құрушылар. Қосалқылар - дайындалатын өнім құрамына кіреді, бірақ негізге қарағанда оны қосалқы компоненттер ретінде сапалы өнім беру үшін пайдаланылады немесе өндіріс процесіне көмекші ретінде пайдаланылады.
17. «Қорлардың» өзіндік құны мен таза сату құны бойынша бағалау әдісі. Тауарлы мат/қ қорлардың өзіндік құнын бағалау әдістері мынадай әдістер негізінде жүзеге асырылады: - Бірыңғай сәйкестендіру әдісі; - Орташа мөлшерленген құнын бағалау әдісі; - ФИФО әдісі. Бірыңғай сәйкестендіру әдісі – бір-бірімен байл. емес тауарлы мат/қ қорлардың бірліктерінің ж/е арнайы жобалар н/е тапсырыстар үшін дайындалған тауарлар мен қызметтердің өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Орташа мөлшерленген құнын бағалау әдісі – тауарлы мат/қ қорлардың өзіндік құнына бастапқы кезеңнің басында нақты қолда бар ж/е ағымдағы кезеңде сатып алынған осыған ұқсас бірліктердің орташа құнын анықтаумен есептеп шығарылады. ФИФО әдісі яғни бірінші сатып алу бағасы б/ша бағалау әдісі. Бірінші кезекте тауарлы мат. қорлардың өзіндік құнына бірінші сатып алынған н/е өндірілген қорлардың құны шығ. шығарылады. Бірінші болып сатып алынған тауарлардың өзіндік құны бірінші кезекте сатылған тауарлардың өзіндік құнына жатқызылуға тиісті деген тұжырымдамаға негізделген.
Тауарлы мат/қ қорлардың таза сату құны б/ша бағалау. Таза сату құны – тауарды сатып алғандағы ж/е оны сату б/ша шығындарды шегергеннен кейін тауарды сатудың болжамды құны. Таза сату құны егер өзіндік құнды мынандай себептер б/ша қалпына келтіру мүмкін болмаған жағдайда ғана пайдаланылады: Егер осы тауарлы мат/қ қорлар бүлінген болса; Егер осы тауарлы мат/қ қорлардың нарықтық бағасы төмендегенде; Егер олар толық н/е ішінара ескерген болса. Таза сату құнын анықтау әдістері: Баптары б/ша әдіс тауарлы мат. қорлардың әрбір аталуының баланстық құнының ж/е таза сату құнының ең төменгі мәні таңдалады. Негізгі тауар топтарының әдісі – тауарлы мат/қ қорлардың әрбір топтарының баланстық құнының ж/е таза сату құнының ең төменгі бағасы б/ша бағаланады. Тауарлы қорлардың жалпы деңгейлі әдісі – барлық тауарлы мат/қ қорлардың баланстық құнының ж/е таза сату құнының ең төменгі мәні қолданылады. Өңдеуге қабылданған тауарлы мат/қ қорларды «003» шотында есебін жүргізеді.
18. Қорлардың есеп жүйелері. Қорлардың келіп түсуі ж/е қозғалыс операцияларын құжаттармен рәсімдеу. Тауарлы мат/қ қорлардың есебі кезеңдік ж/е толассыз (жүйелі, үздіксіз) деп 2 жіктеледі: Кезеңдік есеп жүйесін қолданған кезде тауарлы мат/қ қорлардың егжей-тегжейлі есебі жыл бойына жүргізілмейді. Тауарлы м/қ қорлардың нақты қолда бар қорларға есепті кезеңнің соңында жүргізілетін түгендеудің нәтижесі б/ша анықталады. Сатылған тауарлы м/қ қорлардың өзіндік құнын түгендеу аяқталғанға дейін анықтау мүмкін емес. Өйткені жұмсалған тауарлы м/қ қорлардың өзіндік құнын есептеп шығару формула б/ша ж.а. Тауарлы м/қ қорлардың есепті кезеңнің басындағы қалдығы: МҚСКБҚ + КТ ТМҚ = С.ү.д. ТМҚ өзіндік құны; Сатылған ТМҚөз.құн = С.ү.д. ТМҚөзіндік құны – ЕКСТМҚқ. Тауарлы м/ққорлардың кезеңдік есеп жүйесінің негізгі кемшілігі – тауарлы м/қ қор/дың белгілі бір түрінің дәл сол күнге н/е кезеңге құжаттары б/ша егжей-тегжейлі есебінің жоқтығы н/е құжаттарының жүргізілмеуі б.т. Тауарлы м/қ қорлардың үздіксіз есебін пайдаланғанда баланстық шоттарда тауарлы м/қ қорлардың келіп түскені, шығыс болғаны құжаттарының негізінде күнделікті жүйелі жүргізіліп көрсетіледі. Тауарлы м/қ қорлардың үздіксіз жүйелі есебі шаруашылықтың бухгалтериясында, яғни синтетикалық есебі ақшалай өлшемде жүргізілсе, аналитикалық, яғни олардың түрлері, атаулары, көлемі, бағасы б/ша есебі сақталу орындары б/ша қоймада жүргізіледі. Тауарлы м/қ қорлардың қоймадағы есебі олардың есеп карточкалары н/е қоймалық кітап б/ша жүргізіледі. Материалдардың қозғалысын есепке алынған кезде мынадай типтік құжаттар пайдалынады. Тауарлы – м/қ қорларды кірістеуге мына құжаттар негіз болып саналады: шот фактура (№3 қосыша), онда: тауар нөмірі мен күні, атауы, жабдықтау, тауарлы – м/қ қорларды сатып алушының СТН, ҚҚС-ын есепке қою туралы куәлік нөмірі, әкелінген тауарлы–м/қ қорлардың атаулар, саны, құны, акцизделетін тауарлы – м/қ қорлардың сомасы т.б. Кіріс ордері. Жабдықтаушылардан н/е өңдеуден түскен запастарды есепке алу үшін пайдалынады. Ол бір ғана данада жазылады ж/е ол қоймаға келіп түскен кезде толтырылады. Материалдарды қабылдау туралы акті. Жабдықтаушылардың ілеспе құжаттарындағы мәліметтерді сандық сапалық айырмашылықтары бар босалқыларды қабылдау кезінде қолданылады. Мат/қ құндылықтарды өндірісте дайындалған ж/е сақталған кезіндегі жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы актісі. Бұл құжат материалдарды қабылдау жөніндегі Акт –ге тіркеледі. Екі данасы толтырылады, комиссия мүшелері мен кінәлі кісілер қол қояды. 1-ші данасы бухгалтерияға, ал екіншісі – бөлімшеді қалады. Материалдардың бөлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі. Кәсіпорындарда сынудың, бүлінудің, қираудың нәтижесінде арзандатуға ж/е қорларды есептен шығару үшін пайдалынады. Ол 2 дана етіп жасалынады. Түскен тауарларды қоймада қабылдауды қойма меңгерушісі ж/е МЖА сапасы ж/е санын тексеріп қабылдайды. Қабылдап алынағн қоймадағы тауарларды бағытталағн түрде тіркейді, ал ілеспе жабдықтаушы тауарлардың құжаттарырын қолдана отырып. Бұл үшін қойма меңгерушісі арнайы штамп қояды.
19. Қорлардың синтетикалық ж/е аналитикалық есебі (бухгалтериядағы ж/е қоймадағы есебі). Материалдық қорларды түгендеу ж/е қайта бағалау. Тауарлы–м/қ қорларды кәсіпорын әртүрлі жағдайда алуы мүмкін: жабдықтаушының қоймасынан, теміржол станцияларынан, аймақатрдан, аэропорттардан, материалды жауапты тұлғалар арқылы өз қоймаларынан. Материалдардың қозғалысын есепке алынған кезде мынадай типтік құжаттар пайдалынады. Жабдықтаушылардың қоймаларынан тауарларды алу үшін материалды жауапты тұлғаға сенімхат беріледі. Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын қойғызып, қолхат алу арқылы береді. Берілген сенімхатты есептеу журналы, сенімхатты тіркеуге ж\е беруге жауапты тұлғаға сақталады. Берілген сенімхатта шаруашылық жүргізуші субъектілер оның мерзімін көрсетеді. Сенімхатқа кәсіпорын басшысы, бас бухгалтері қол қойып, мөр басады. Сол сенімхатты алынатын тауарлардың тізімі сенімхаттың артқы жағында жазылады. Пайдаланбаған сенімхатты қайтарған кезде оны «Сенімхаттарды есепке алу журналына» тіркейді ж/е оның түбіршегіне «пайдаланбаған» деген белгісін жасайды. Жабдықтаушылар тауарлы–м/қ қорларды босатқанда, әрбір жіберілген тауарлы–м/қ қорларды бақылау жасау үшін пайдалынады. Ал 3-шісі бухгалтерияға беріледі. Тауарлы- м/қ қорларды босатып біткен соң ең соңғы партиясының құжаттырмен бірге сенімхатын да бухгалтерияға тапсырылады. Тауарлы–м/қ қорларды кірістеуге мына құжаттар негіз болып саналады: шот фактура (№3 қосыша), онда: тауар нөмірі мен күні, атауы, жабдықтау мен тауарлы–м/қ қорларды сатып алушының СТН, ҚҚС-ын есепке қою туралы куәлік нөмірі, әкелінген тауарлы–м/қ қорлардың атаулары, саны құны, акцизделетін тауарлы – м/қ қорлардың сомасы т.б. Кіріс ордері. Жабдықтаушылардан немесе өңдеуден түскен запастарды есепке алу үшін пайдалынады. Ол бір ғана данада жазылады және ол қоймаға келіп түскен кезде толтырылады. Материалдарды қабылдау туралы акті. Жабдықтаушылардың ілеспе құжаттарындағы мәліметтерді сандық сапалық айырмашылықтары бар босалқыларды қабылдау кезінде қолданылады. Материалдық құндылықтарды өндірісте дайындалған ж/е сақталған кезіндегі жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы актісі. Бұл құжат материалдарды қабылдау жөніндегі Акт–ге тіркеледі. Екі данасы толтырылады, комиссия мүшелері мен кінәлі кісілер қол қояды. 1-ші данасы бухгалтерияға, ал екіншісі – бөлімшеді қалады. Материалдардың бөлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі. Кәсіпорындарда сынудың , бүлінудің, қираудың нәтижесінде арзандатуға ж/е қорларды есептен шығару үшін пайдалынады. Ол 2 дана етіп жасалынады. Түскен тауарларды қоймада қабылдауды қойма меңгерушісі ж/е МЖА сапасы ж/е санын тексеріп қабылдайды. Қойма меңгерушісі арнайы штамп қояды.
Тауарлы –м/қ қорларды жабдықтаушы жөнелткенде оған келесі құжаттар толтырылады: Тауарлық, есептік ж/е көліктік.
20. Негізгі құралдардың анықтамасы ж/е сыныпталуы. Қоймалардан түскен құжаттар жік-жігімен жинақталып, жөнелту қағаздарымен жабдықталады, содан соң олардың деректерін бухгалтериядағы мәліметермен салыстырады. Жинақтаушы ведомосы қойма мен бух. есептерінің мәліметтерін салыстыру үшін пайд, ол материалдар есебінің карточкасы мен материалдардың қалдық кітабы б/ша жүргізіледі. «Материалдардың синтетикалық есебінің жинақтаушы ведомствосы» мәліметтерінің негізінде жасалады. 1.Мынадай материалдық құндылықтар қоймаларға келіп түсіп, кіріске алынады: 20-шы «Материалдар» бөлімшесінің шоттары (1310) дебеттеледі де, ҚР-да ҚҚС төлеушілерден түскен материалдардың құнына, 1420-ші «Қосылған құн салығы» шоты дебеттеліп – жабдықтаушылардың жалпы салықтық шот-фактурасындағы саласына 4110- шоты белгіленеді. 2.Негізгі құралдарды жоюдан алынған материалдарды кіріске алған кезде: 1310 шоты дебеттеледі де, 727 шоты кредиттеледі. 3.Өндірістегі алынған шоттарда, өндіріс қалдықтары, өндірістен қоймаларға қайтарылған материалдар кіріске алынған кезде:1310 шотының дебетінен ж/е 2930,8040, 826, 901, 931, 941, 951 –шоттары кр/і. 4. Кәсіпорынға тиесілі емес қоймаларда материалдарды тасымалдау, түсіру, сақтау жөніндегі шығыстар төленді.
Дт Кт
1310 4110, 1250, 1060, 1010, 3350, 3420,4220.
5.Қоймадан берілген материалдардың шығысы:
Дт Кт
1) 1310 1310
2) 901, 921, 931, 940, 951. 201-208
3) 821 1310
4) 845 1310
Егер ТМҚ келісім шарттағы бағасы б/ша сатылса 1210, 321-323 шоттары дебеттеледі де, 727 кредиттеледі. Синтетикалық ж/е аналитикалық тауарлар жалпы соманың көрсеткіште кредит шоты 1330 сату мекемесі б/ша түгелімен, сонымен қатар, 30, 32 және 70 бөлімшесінің шоттарында арналған. Аналитикалық құн есебі тауарлар қозғалысын МЖА–ға «Материалдардың қозғалысы б/ша ведомосі» құжатын пайдалануға болады. Материалдардың синтетикалық есебінің жинақ ведомосты негізінде бухгалтерияда «Материалдардың ақшалай түрдегі қозғалыс ведомосты» жасалады. Егер берілген субъектіде қалдық әдісі қолданбаса, жинақ ведомосының орнына мәліметтерді материалды –жауапты тұлға есеп беруінен алады.
Түгендеу - меншіктің сақталуын, м/қ құндылықтардың сапалы күйін, олардың қоймалық ж/е бух. есебін жүргізуді қамтамасыз ететін бақылау әдістерінің бірі. Оны меншік нысанына , қызмет түрлеріне ж/е жұмыс режиміне қарамастан барлық шаруашылық субъектілері жүргізеді. Құралдардың жағдайын есеп беруде объективті түрде көрсету үшін жылына кем дегенде 1 рет жүргізеді. Түгендеудің негізгі мақсаты - тауарлы-м/қ құндылықтардың нақты қолда барын натуралды ж/е құндық өлшемдермен айқындау. Түгендеу процесінде: тауарлы м/қ құндылықтардың сақталуын; босатылуының, салмақ ж/е өлшем құрал сайсандарының жағдайының дұрыстығы; тауарлы мат/қ қорлардың қозғалысы есебін жүргізудің тәртібі тексеріледі. Тауарлы-м/к құндылықтардың нақты қолда барын тексеруді бастағанға дейін түгендеу комиссиясы: 1) тауарлы м/қ құндылықтар сақталатын қосалқы үй жайларды, жертөрелерді ж/е жеке кіріп шығатын жері басқа да орындарды пломбалауға; 2) барлық салмақ өлшеу құралдарының дұрыстығын ж/е оларды таңбалау мерзімдерін сақтауды тексеруге; 3) түгендеу сәтінде кіріс ж/е шығыс құжаттарының инвентарлық тізімінің соңғыларые алуға; 4) түгендеу басталған кезде барлық кіріс ж/е шығыс құжаттарының бухгалтерияға тапсырылғандығын, келіп түскен барлық тауарлық м/қ құндылықтар кіріске алынғандығын растайтын қолхатты материалдық жауапты тұлғадан алуға міндетті.
21. Негізгі құралдарды кіріске алу ж/е шығысқа шығару операциялардың есебі.Негізгі құралдар бұл компанияның меншігіндегі өндіріске н/е тауар ж/е қызмет сату үшін басқа компанияға жалға бу үшін н/е әкімшілік мақсаты үшін ұзақ мерзімге (1 жылдан жоғары) пайдалануға арналған мат/қ активтер. Яғни негізгі құралдар дегеніміз материалдық және материалдық емес өндірістік салаларда өндірістік және еңбек құралы ретінде ұзақ мерзімге пайдалану бағыттары бойынша қасиетін, қабілетін жоймай сақтап құнын өндірілген өнімге (жұмыс, қызметке белгіленген амортизациялау нормасы бойынша біртіндеп аударатын активтер).
Негізгі құралдар есебінің мақсаты:
Активтердің танылу жағдайы;
Баланстық құнды және амортизациялық аударымдарды анықтау;
Баланстық құнның басқадай өзгеруін анықтау және есебінің тәртібі.
Негізгі құралдар мынадай жағдайда актив ретінде танылуға тиіс:
Компания активпен байланысты болашақта экономикалық тиімділік алатын болса;
Компанияға активтің өзіндік құны сенімді бағаланса.
Негізгі құралдар өндіріске қатысы бойынша
1) өндірістік 2) өндірістік емес деп жіктеледі.
Меншіктік сипатына қарай:
Меншіктегі, жалдағы деп бөлінеді.
Пайдалану сипатына қарай:
Қолданыстағы, уақытша, қолданыстағы жоқ, қордағы деп бөлінеді.
Заттық құрамына қарай:
Мүліктік, мүліктік емес
Мүліктік – заттай крінісі бар санауға, өлшеуге болатын заттай активтер, ал мүліктік емес – ауыл шаруашылық жерлеріне салынған күрделі қаржыны, яғни заттық нысаны жоқ шығындарды жатқызуға болады.
22. Негізгі құралдар нысандарын ақшалай емес активтерге айырбастау жолымен сатып алу (ұқсас немесе ұқсас емес активтерге), тегін төлемақысыз берілген негізгі құралдар. Негізгі құралдарды шаруашылықтан мынындай жағдайда шығысқа шығаруға болады: - Табиғи ж/е моральдік тозудың нәтижесі; –Сату; -Айырбастау; -Тегін беру(сыйға тарту); - Жоғалу, бүліну. Негізгі құралдарды шығысқа шығарған кезде, шығысқа шығару комиссияның шешімінің негізінде ж.а. Шығ. шығарылған негізгі құралдарға, негізгі құралдарды, шығ. шығару актісі толтырылады. Шығ. шығарылған негізгі құралдар шығ. шығару себебіне қарамастан қалдық құны б/ша көрсетіледі. Әбден ескіріп, жоюға, шығ. шығарған негізгі құралдарды 7410 дт-де, 2410 тиісті шоттарының кт-де көртетіледі. Моральдық тозу нәтижесінде шығ. шығарған негізгі қорларды сату үшін арналған істен шыққан актив ретінде 1510 дт-де 2410 тиісті шотарының кт-де көрсетеді. Тегін берген жағдайда 7470 Дт-де, ал 2410 Кт-де жазылады. Бүлінген, жоғалғанда қашан себебі анықталғанша 1280 шоты Дт-де, 2410 тиісті шоттарында Кт-де көрсетіледі. Акцияға айырбасталып, сатып алынған негізгі құралдар. Егер акция негізгі құралдарды сатып алу мақсатында шығарылса, онда активтерді олардың әділ құны б/ша н/е шығарылған акцияның әділ құны б/ша, қайсысының объективті ж/е шанайылығына байл. бағалауды ж.а. Егер толық жоюға шешім қабылданған жағдайда: Дт Кт
7410 2410қалдық құны б/ша
Сату үшін шығысқа шығарылғанда: Дт Кт
1510 2410
Тегін берген жағдайда: Дт Кт
7470 2410
Бүлінген, жоғалған жағдайда: Дт Кт
1280 2410
Дт Кт (жауапты тұлға болғанда)
1250 1280
Д т Кт (жауапты тұлға болмағанда)
1280
Негізгі құралдарды алғашқы кіріске алғанда бастапқы құнын анықтап, негізгі құралдарды қабылдау-өткізу актісін толтырып кіріске алады. Негізгі құралдарды кіріске алуға мынадай операциялар негіз болады: *Сатып алу; *Құрылыс нысандарын салу; *Айырбастау; *Төлемақысыз тегін алу; *Мемлекеттік субсидия ретінде алу. Негізгі құралдарды кіріске алғанда 2410 шотының тиісті шоттары дебеттеліп, 3310, 3320, 3330, 2930, 6220, 6230, 3340 шоттарының кредиттеледі. Активтерді бағалаудың жалпы принципі негізгі құр/ң жағдайына н/е сатып алу жолдарына тәуелді емес. Негізгі құралдар бірнеше жолмен сатып алынуы мүмкін: Ақша-қ/на сатып алынған негізгі құралдар бұрын пайдалануда болған ғимаратты сатып алған кезде оның құнына сатып алу бағасына жөндеу жүргізуге ж/е оны жұмысқа қабілетті жағдайға жеткізуге байл. басқа да шығындар енеді;
23. Кейінгі күрделі шығындар: Негізгі құралдарды түрлендіру және жөндеу
Негізгі құралдарды қызмет ету мерзімі ішінде жұмысқа қабілетін сақтау үшін жөндеу жұмыстарын жүргізуді, яғни кейінгі қаржы салымын талап етеді. Жөндеу жүргізудің 2 түрі бар:
1. ағымдағы
2. күрделі
Ағымдағы жөндеу – активті қысқа мерзім ішінде жеңіл-жерпі жөндеу жұмыстарын жүргізу.
Күрделі жөндеу. Негізгі құралдар олардың төл құжатында көрсетілген көрсеткішіне сәйкес пайдалы қызмет ету мерзімі ішінде бірнеше рет күрделі жөндеуге тоқтатылып жөндеу жұмыстары жүзеге асырылуы мүмкін. Негізгі құралдарды күрделі жөндеуге қою үшін арнайы құрылған комиссия нысанды құрап шығып ақау ведомостін толтырады.
Ақау ведомостінде күрделі жөндеу жүргізілетін нысанның қандай тетіктерін алмастырудың қажеттігі анықталып көрсетіледі. Ақау ведомості бекітіліп шаруашылықтың бухгалтериясына өткізіледі. Бухгалтерияда жөндеу жүргізілетін нысанға жұмсалатын шығындары есептеліп бюджеттеу (смета) жасалады.
Күрделі жөндеу жүргізу 2әдіс бойынша жүзеге асырылады:
Шаруашылық әдіс
Мердігерлік әдіс
Күрделі жөндеуге қойылған нысан жөндеу мерзімі аяқталғанша тоқтатылып амортизация есептелмейді. Күрделі жөндеу шығындарын арнайы құрылған резерв арқылы да немесе тікелей де шығысқа шығаруға болады. Резерв құрылған жағдайда құрылған резервтің есебінен күрделі жөндеу шығындарын 8410 тиісті шоттарының дебетінде, 3540 шотының кредиті арқылы шығысқа шығарылады.
24. Қорлардың келіп түсуі ж/е қозғалыс операцияларын құжаттармен рәсімдеу .Негізгі құралдарды қызмет ету мерзімі ішінде жұмысқа қабілетін сақтау үшін жөндеу жұмыстарын жүргізуді, яғни кейінгі қаржы салымын талап етеді. Жөндеу жүргізудің 2 түрі бар:
1. ағымдағы
2. күрделі
Ағымдағы жөндеу – активті қысқа мерзім ішінде жеңіл-жерпі жөндеу жұмыстарын жүргізу.
Күрделі жөндеу. Негізгі құралдар олардың төл құжатында көрсетілген көрсеткішіне сәйкес пайдалы қызмет ету мерзімі ішінде бірнеше рет күрделі жөндеуге тоқтатылып жөндеу жұмыстары жүзеге асырылуы мүмкін. Негізгі құралдарды күрделі жөндеуге қою үшін арнайы құрылған комиссия нысанды құрап шығып ақау ведомостін толтырады.
Ақау ведомостінде күрделі жөндеу жүргізілетін нысанның қандай тетіктерін алмастырудың қажеттігі анықталып көрсетіледі. Ақау ведомості бекітіліп шаруашылықтың бухгалтериясына өткізіледі. Бухгалтерияда жөндеу жүргізілетін нысанға жұмсалатын шығындары есептеліп бюджеттеу (смета) жасалады.
Күрделі жөндеу жүргізу 2әдіс бойынша жүзеге асырылады:
Шаруашылық әдіс
Мердігерлік әдіс
Күрделі жөндеуге қойылған нысан жөндеу мерзімі аяқталғанша тоқтатылып амортизация есептелмейді. Күрделі жөндеу шығындарын арнайы құрылған резерв арқылы да немесе тікелей де шығысқа шығаруға болады. Резерв құрылған жағдайда құрылған резервтің есебінен күрделі жөндеу шығындарын 8410 тиісті шоттарының дебетінде, 3540 шотының кредиті арқылы шығысқа шығарылады.
25.Негізгі құралдарға амортизация есептеу әдістері.
Негізгі құралдарға амортизация есептеудің 3 әдісі бар.
Бірқалыпты түзу сызықты құнын шығысқа шығару – жылдық аморт-у нормасы активтердің бастапқы құнынан жайылу құнын шегеріп, пайдалы қызмет ету мерзіміне бөліп анықтаймыз.
А = Б.құны – Ж.құны / П.мерзімі
Өнімнің көлеміне пропорционалды құнын шығысқа шығару – әдісті қолданған кезде бастапқы құнынан жойылу құнын шегеріп активтің пайдалы қызмет ету мерзімінде өндіретін өнімнің көлеміне бөліп, бір бірлікке есептелетін амортизациялау нормасын анықтаймыз.
А Б.құны – Ж.құны / ОЖК
ОЖК - орындалатын жұмыстың көлемі( қуаты)
Жедел амортизация есептеу әдісі 2 бөлінеді.
1. Келіп бара жатқан қалдығына 2 еселеп аморт.есептеу – әдісін қолданған кезде 1 қалыпты түзу сызықты аморт.есептеу әдісі бойынша, аморт.нормасын 2 еселеп есептейміз. Мұндай жағдайда бұрынғы есептелген аморт-ну сомасы бастапқы құнынан шегеріліп, қалдық құнына 2 еселеп есептелінеді. Бұл әдісті қолданған кезде жойылу құны ең соңғы жылдың қалдық құны ретінде көрсетіледі.
2. Сандарының қосындысы ( куммулятивтік) әдісті – қолданып аморт. Есептеген кезде бастапқы құнына жойылу құнын шегеріп, куммулятивті санға бөліп, қызмет ету мерзімінің ең жоғарғы санына көбейтіп, аморт-у нормасын анықтайды.
S = 5 жыл = 5 + 4 + 3 + 2 + 1= 15
Куммулятивті санды мынандай формула бойынша анықтауға болады:
S = N ( N + 1) / 2 = 5 ( 5+1 ) / 2 = 15
Негізгі құралдарға есептелген амортизация 2420 шотының кт-н, өндірістік есеп шоттарына, әкімшілік шығыстары, өнім сату, қызмет көрсету бойынша шығыстары, аяқталмаған құрылыс, алдағы кезкң шығыстары және де басқа шоттардың дт-де көрсетіледі.
1.Негізгі құралдарды түгендеу ж/е қайта бағалау. Олар/ң нәтижесін есепте көрсету. Акт/ң құнсыздануын тану ж/е бағалау. БЕ пен есеп беру деректерінің дұрыстығын қамт/з ету мақсатында шаруашылық субьектісі жылына кем дегенде бір рет мүліктер мен қаржылық міндеттемелерге түгендеу жүргізеді. НҚ түгендеудің негізгі міндеті:-Есепті тіркелмеген обьектілерді қоса алғанда, НҚ нақты қолда барын анықтау;-Нақты қолда барын бух/лік есеп деректерімен салыстыру арқылы НҚ сақталуын бақылау;-НҚ артық н/е пайдаланылмайтын обьектілері қайтадан бөлінуге н/е сатылуға тиіс;-Ес.жылдағы түгендеудің санын, оларды жүргізу күндерін, олардың әрқайсысында тексерілген мүліктердің тізілімін,түгендеу жүргізу міндетті болған жағдайларды қоспағанда, шаруашылық субьектісі белгілейді.Түгендеуді:-Жылдық бух/лік есептемені жасамас бұрын, бірақ есепті жылдың 1 қарашасынан кешіктірместен;-Кәсіпорын мүлкін жалға бергенде, өтемін төлеп алғанда, сатқанда, сондай-ақ шаруашылық субьектісі өзгергенде жүргізі міндетті.
НҚ пайда қызмет ету мерзімі ішінде бірнеше рет қайта бағалануы мүмкін. Қайта бағаладың нәтижесі активтің құнына және меншіктік капиталға әсер етуі мүмкін. Қайта бағалаудың нәтижесінде НҚ-дың бастапқы құнына және қайта бағалау жүргізгенге дейінгі есептелген амортизациялану сомасына реттеулер енгізіліп активтің құнының артуы қалған пайдалы қызмет етуі мерзіміне теңдей бөлініп, есепті кезеңнің соңында бөлінбеген пайдаға шығысқа шығарылады.Мысалы, 2009 жылдың 1 қаңтарында кіріске алынған киім пішетін қондырғының бастапқы құны 225000тг, жойылу құны 3000тг, қызмет ету мерзімі 5 жыл. Қондырғыға түзу сызықты бірқалыпты амортизация есептеу әдісі қолданған.2011 жылдың 1қаңтарынан жүргізілген қайта бағалаудың нәтижесінде активтің баст. құны 125%-ға артқан.01.01.2009. бастапқы құны 225000-88000=137000 (баланстық құны);жойылу құны 3000;қызмет ету мерзімі 5 жыл
А
=
= 44000 x 2 = 88000 тг-гетөмендеді
(225000х1,25-225000)-(88000х1,25-88000)=34250
34250 : 3 = 11416,6
Дт Кт сома
2410 5420 56250
5420 2420 22000
5420 5510 11416
(137000+56250) – 22000 = 171250 (баланстық құны және қалпына келтірілген құны
Активтің құнсыздануы – ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен туындаған активтің құнының елеулі төмендеуі, арзандауы. Егер ағымдағы есептік кезеңде мынандай оқиғалар орын алған болса, активтің құнсыздануының сыртқы белгілерінің көрінісінің мүмкіндігі туралы айтуға болады:
- активтің нарықтық құнының қалыпты жағдайда пайдалануына қарамастан, көп төмендеп кетуі, олар экономикалық құлдырауының саларынан болуы мүмкін;
- компанияның жағдайына кері әсер ететін елеулі технологиялық, заңды немесе экономикалық өзгерістердің болуы. Мысалы, бәсекелестердің өндіріске жаңа жетілген және экономикалық технологияларды, материалдарды немесе өнімдерді енгізу;
- инвестициялардың нарықтық пайыздық қойыымдарының немесе басқа да нарықтық табыстық көрсеткіштерінің өсуі. Өйткені активті пайдалану дисконтталған ақшаның сомасы сияқты есептеліп шығарылады. Дисконттаудың қойылымының өсуі қорыиынды мәнінің төмендеуіне әкеледі.
- компанияның таза активінің баланстық құны оның нарықтық капиталдануынан көп, жоғары болса. Нарықтық капиталдану бұл компанияның нарықтық құны бойынша айналымдағы шығарылған акцияларының саны.