7.Ежелгі Грециядағы соттағы шешендік сөз өнері.

Грекияда негiзiнен мәде­ни­е­т­тiң ар­ис­­ток­ратиялық тү­рi дамыды. Басты мақсатқа апарар жол бiлiм жо­лы бол­ды. Жастар тың­дау­шы­лар ретiнде мемлекеттiк iстер қаралатын жи­налыстарға да қатыса алатын. Мұн­дай бiлiм бе­ру жүйесi белгiлi бiр та­лап­тар мен ереже­лердi үйре­ну­мен ғана шектел­мей, жастарды қо­ғам­дық өм­iрге де дайындайды. Демек, грек қоғамының бел­сендi мүшесi болу, қоға­м­дық­ өм­iр­дiң сан-саласы­на араласу бел­гiленген ере­же­лер, талаптарды толық иг­ергенде ғана жүзеге ас­ып отырды, ал бұларды гректер «даналық та­быс­тар­ — нома (заңдар)» деп атады. Демек, мә­­де­ниеттiң мақ­са­ты — адам бой­ын­да ойлау, пiкiр айтып пай­ымдау қабiлетi мен эсте­ти­ка­лық се­зiм­дi дамы­ту­ болды»¹. Осындай мәдениет бастауларынан нәр жинаған көңiлi зер­ек­ Ан­ақарыс: «Ойын-сауық өмiрдегi басты мақсат емес» деген тоқтамға ке­ле­­дi. Әйгiлi Аристотель өзi­нiң бiр сөзiнде оның осы көз­қа­ра­сын жақтап жаз­ған.­

Шындығы сол, Ежелгi Грек жерiнде шешендiк сөйлеу мәнерi, әдiс-тә­сiл­де­рi­не арналған көп­теген теориялық трактаттардың жазылуы арқасында сая­сат­ пен сот дауындағы сөйлеу мә­де­ниетi, төрелiк сөз (судебная речь) мей­лiн­ше­ биiк са­ты­ға көтерiлдi. Бұл еңбектер әлi күнге дейiн өз маңызын жойған жоқ­ десек асы­рып айтқан болмаймыз. Мәселен, шешендiк сөйлеу өнерiне қа­т­ыс­ты сөз қо­ным­дылығы мен нанымдылығы, ондағы ой мен мақсаттың ай­қын­ды­лы­ғы, сөй­ле­нер сөздiң жүйелiлiгi, құрылымы т. б. салаларының алуан-ал­у­ан мәселе­лерi ал­­ғаш рет сол тұстағы айтулы шешендердiң төлтума ең­бек­те­рiнде көтерiл­дi. Ол­ар өз трактатта­рын­­да шешендiк сөз тыңдармандарға ұн­ап,­ белгiлi бiр мақ­сат көз­деуге икемделуi қажет дей отырып, сөздi ықпалды-әс­ерлi ету күшiн арт­ты­ра­тын әдiс-тәсiлдердi iздестiре, қарастырды. Мы­салы, Де­­мосфен сөздiң түй­дек­тi­лiк, екпiндiлiк ажарын айқындап, айтылу ше­­бе­р­лi­гiн­ сах­на­лық қимылға дейiн жет­кiздi. Нақтылай кетсек, сондай тә­сiл­дер­­дiң бi­рi — сол кезде актерлер тра­ге­дия­­лық қойылымдарда ғана қол­да­ны­ла­тын­­ қол­ қимылы едi. Ол сол тұс­та­ғы Пе­ри­кл­дiң: «Шешен сөйлегенде асқақ қа­л­­пын­ өзгертпей, аракiдiк қана қол қи­мы­лын жасау керек» де­ген сөзiн же­тiл­дiр­дi. Шешендiктi иландыру, шын­дық­қа көз жет­кiзу құралы ретiнде қа­ра­ған,­ ма­ңызды мәселе туралы тым әртiстене сөй­леу­дi талғам төмендiгi деп ұн­ат­­па­ған­ Арис­то­тель­дiң өзiмен айтысқа шықты. Олар кө­пiрме қызыл сөздiлер мен­ дау­рықпаларды, ле­пiрме, өз­iн ұстай бiлмей, орынсыз аласаттанып, ой­нақ­шы­ған­дарды жұрт қашанда келеке етедi деп сы­на­ды. Сол сияқты шеш­ен­дер­ өз сөз­iнiң ықпалдылығын арттыруда қас-қабақ, қол, бү­тiн­дей де­не қоз­ға­лыс­ын­ың­ мүмкiндiктерiн орайлы пайдалануды игерген. Бiрақ ас­ыра әсi­ре­лiк­ке­ ұр­ын­­баған, өлшемiн бiлген. Осындай жағдайда өмiр мен қоғам та­лап ет­кен­дiк­тен­ шешендiкке бау­лып, үйрететiн белгiлi шешендер — Горгий мен Ис­а­к­рат­тар­ өздерiнiң тiлмарлықты ұштауға арналған әйгiлi ше­шен­дiк мек­те­п­те­рiн аш­ты.