ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

КАСПИЙ ҚОҒАМДЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Халелов А.Қ., Сүйеубай А.С.

ӘЛЕМДЕГІ МҰНАЙГАЗДЫ АЛАПТАР

2 БӨЛІМ

Алматы 2011

ЖОК 553.98.041.552.571.578

Халелов А.К., Сүйеубай А.С.

Әлемдегі мұнайгазды алаптар. 2 бөлім. 255 бет 2011 ж.

Осы жұмыста жас платформалардың мұнайгазды провинциялары рифттекті құрылымдардың ежелгі қабаттарында көмірсутектерді іздеудің негізгі геологиялық және теориялық сұрақтары, жер қабатының өрбуінің жалпы бағыттамасы және оның геодинамикалық моделі қарастырылған.

Оқулықта мұнай, газ және газды конденсат кен орындары мен кеніштері туралы мәліметтері жазылған. Олардың хаттамалары оларды аудандауы бойынша алаптары мен облыстарын хаттауы берілген. Шоғырлардың орналасуы көмірсутектердің фазалық геотектоникалық, литологиялық, таскелбеттік жағдайлар заңдылықтарына байланысты осы оқулық үш бөлімге (альптік, тас және ежелгі платформалар) бөлінген. Оқулықта мұнайгаздылы алаптардың құрылымдық карталары және кенорындарын сипаттайтын қималары берілген.

Бұл жұмыс оқу құралы ретінде «Мұнай және газ кенорындарын іздеу мен барлау негізі» пәніне арналған және басқа геологиялық пәндерінің мысалы, «Әлемдегі мұнайгаздылы бассейндер», «Геодинамика», «Мұнай және газ ісі», және т.б. дәрістерін оқытылғанда пайдалану қажеттілігі, сонымен қатар «Мұнай және газ геологиясы», «Геология және пайдалы қазбалар кенорындарын барлау» мамандығын меңгеруші студенттерге, газ түрлі, сұйық және қатты пайдалы қазбаларды болжаудың ғылыми зерттеуші мамандарға арналған.

Кесте -16, 185- сурет. Әдебиеттер тізімі 85 атау.

КҚУ 2011

2 Жас платформалардың мұнайгазды провинциялары

Жас платформалар кеш докембрийлік, палеозойлық және мезозойлық қатпарлы негізде пайда болады және тиісінше осы негіздің жасына байланысты эпибайкалдық, эпикаледондық, эпигерциндік, эпикиммерийлік деп аталады («эпи» грек. қосымшасы «кейінгі» деген мағынаны білдіреді); бұл терминологияны Н.С.Шатский ұсынған. Жас платформалардың іргетасы көне платформалардың іргетасына қарағанда аз «кристалды» және изотропты болып келеді; оны қосатын таужыныстар нашар метаморфталған, құрамында граниті аз және шөгінді тыстан қарқынды дислокацияланғандығымен ерекшеленеді. Бұл сейсмикалық толқындардың жылдамдықтарында да көрінеді- V_p жас платформалар іргетасының бетінде шамамен 5.5-6.0 км/с, бұл жас платформалардың астындағы көне платформаларды айыруға мүмкіндік береді. Жас платформалар көнелерін не жиектеп тұрады (мысалға, Скиф- Тұран, Орта Еуропа), не олардың арасындағы аралықтарды толтырып тұрады (мысалы, Батыс Ciбip). Олардың жалпы ауданы материктердің жалпы ауданының 5%-н құрайды. Жер бедерінде олар, әдетте, жазықтар немесе ойпаңдар түрінде кездеседі. Әдетте жас платформалардың шөгінді тысының құрылымы көне платформаларға қарағанда іргетасының ішкі құрылымымен үлкен дәрежеде сабақтас болып келеді.

Эпибайкалдық платформалар, яғни (негізінен) кеш докембрийлік іргетасты платформалар көне және жас платформалар аралығындағы ерекшеліктерге ие, Оңтүстік гондваналық материктер қатарында байкалдық қатпарлы аймақтар көне ipгeтаcпeн күрделі сипатталған, сондықтан тек кейбір бөліктерде ғана (Араб тақтасы) дербес аймақ болып бөліне алады. Солтүстік қатарда айтарлықтай жекеленген Тиман-Печора тақтасы (сондықтан оның мұнайгазды провинциялары келесі тарауда қарастырылған, авт.), Батыс Ciбip және Орта Еуропа платформаларыныц құрамында олардың эпибайкалдық бөліктері тысы бойынша еш ерекшеленбейді.

Платформалар жалпы жағдайда тек рифттік аймақтардағы олардың қарқындатылған бөліктерінен басқасы сейсмикалық, дәлірек айтқанда әлсіз сейсмикалық. Жылу ағыны орташа есеппен орта континентікке тең; жылу ағыны мөлшерінің ipreтac жасына анық тәуелділігі байқалады - ipreтac қаншалықты жас болса, жылу ағыны соншалықты үлкен болады. Литосфера қалыңдығы, яғни платформалар астына астеносфераның шоғырлану қалыңдығы, әсіресе олардың көне бөліктерінде, барынша көп және 250- 300км-ге жетуі мүмкін; астеносфера тұткырлығы да бұл жерде ең жоғары мәнге ие, сол себепті ол сейсмикалық әдіспен әрең анықталады.

Эпигерциндік тақталар қабаты көне платформалар қабатынан өзгеше. Мысалы, В. С. Дружинин, С. В. Крылов, Б. П. Мишенькин, Н. Н. Пузырев және т. б. (і970) мәліметтері бойынша Батыс Ciбip тақтасы жер қабатының қалыңдығы оны жиектеп тұрған аудандармен салыстырғанда бipнeшe есе кішірейген (36-44км). Ең төменгі көрсеткіштер тақтаның төмен түскен орталық бөлігіне тиісті. Тақта шегіндегі мантияның үсті аз өзгергіш физикалық қасиеті бар таужыныстардан құралған. Шекаралық жылдамдық 7.9 - 8.1км/с құрайды. Сейсмикалық және гравитациялық мәліметтердің бipiккeн интерпретациясы нәтижелері бойынша мантияның үстіңгі бөлігінде тығыздықтың өзгepyi аса байқалмайды (В. С. Дружинин және т. б. 1973ж). Жер қыртысы тереңдік жарылымдармен блоктарға бөлінген. Сейсмикалық және гравитациялық материалдардың жиынтығымен жер қыртысының барлық қабатын қамтитын және сейсмикалық шекаралар бедерінде көрінбейтін салыстырмалы тығыздалу және жер қыртысы заттарының тығыздалу аймақтары көрсетілген. Тығыздықтың өзгеруі 50 кг/м³-н аспайды; осыған сәйкес жер қыртысында серпінді толқындардың таралу жылдамдықтарының өзгepici 0.1 - 0.15км/с аспайды. Жер қыртысы тау жыныстарының серпінді қасиеттерінің көлденең өзгepici тереңдіктің өcyінe байланысты азаяды. Толқын жылдамдығы қатпарлы іргетас беткейін бойлай 5-тен 6,4км/с дейін өзгереді. «Гранитті» және «базальтты» қабаттардағы орта қабаттық жылдамдықтар сәйкесінше 6.1 - 6.4 және 6.5 - 6.7 км/с құрайды.

Тақталардың шеткі бөліктерінде қыртыс аз қалыңдықпен (30км) және аз орта жылдамдықпен (6.2 - 6.3км/с) сипатталады. Бұл аймақтарда төмен және жоғарғы жылдамдықты қабаттардың ауысып келуі жиі байқалады. Мысалы, Скиф тақтасының қыртысында қалыңдығы бipнeшe шақырым, жылдамдықтары 6.8 - 7.0км/с, төменгі жылдамдықты (6.0км/с) тау жыныстарымен төселген жергілікті денелер байқалады. Шеткі иінді ойыстар мен қалың қабатты шөгінді таужыныстармен толтырылған терең шeткi ойыстарға, әдетте, төмендетілген тынық магнит алаңына тиісті ауырлық күшінің минимум аймақтары сәйкес келеді. Егер шеткі иінді ойыстарды магмалық таужыныстар дамыған болса, онда олар қарқынды магниттк аномалиялармен беріледі (Оралалды, Копетдагалды иінді ойысы). Іргетас таужыныстары тудырған, платформа блоктарындағы қатпарлықты сипаттайтын магниттік аномалиялар көбінесе иінді ойыс аумағында, тіптi іргелес қатпарлы жүйелер аумағында жалғасып жатады. Бұл, шеткі иінді ойыстар платформа іргетасының төмен түсіп жатқан блогы екенін дәлелдейді (Т. Н. Симоненко, 1965ж) [45.

Эпиплатформалық орогендер таулы құрылымдар мен тауаралық ойыстардың алмасып отыруынан тұрады; әдетте соңғылары аз аумақты алады және сопақша пішінді болып келеді. Кейбір аймақтарда эпиплатформалық орогендер геосинклиналдарға ұқсайды, қарқындалуға ұшырамаған көршілес платформалардан тауалды типті иінді ойыстармен бөлінеді (мысалы, Шу иінді ойысы Солтүстік және Каршин алдында Оңтүстік Тянь-Шань алдында, сонымен қатар Куньлуньалды және т. б.). Көлденең қиылысуда эпиплатформалы талы құрылымдар дөңбеккүмбезді блокты құрылысты болып келеді; бұл құрылым платформа тысының көтерілген бөліктері және беткейлік тегістелу көpiнici бойынша анықталады. Солай бола тұрса да кейбір құрылымдарда дөңбеккүмбезді компоненттер басым болса, кейбірінде блокты компоненттер басым болады; 1-шici неғұрлым жас платформалы негізде пайда болатын құрылымдарға тән (мысалы, эпигерциндік Оңтүстік Тянь-Шань), ал 2-шici неғұрлым көне құрылымдарда (мысалы, эпикаледондық Солтүстік Тянь-Шань, Саяны). Бұл жас субтракттың көнемен салыстырғанда көбірек иілімділігімен түсіндіріледі.

Магмалық әрекеттің байқалуы барлық эпиплатформалық орогендерге тән емес (мысалы, Тянь-Шаньда олар болмашы ғана), бірақ едәуір көп таралған. Олар трахибазальтты құрамды лавалармен берілген (Саяны, Байкалмаңы); жылулық ағынның күрт жоғарылауы және қыртыстың гранитті-гнейсті қабатының балқуымен тектонды-магмалық қарқындылықтың жоғары сілтілі плутондарының пайда болуымен түсіндіріледі.

Тауаралық және тауалды ойыстары қима бойынша жоғары қарай өрескел сынықтыға ауысатын қалың, кейбір жерлерде 10км көп (Ферғана, Ауған-Тәжік ойыстары), моласса қабаттарымен берілген. Эпигеосинклиналдыға қарағанда эпиплатформалық молассалар не тұтастай (Солтүстік Тянь-Шань және Орталық Азия ойыстары), не қимасының көп бөлігінде (Ферғана, Ауған-Тәжік ойыстары) континентті, тек төменгі бөліктерінде ғана лагунды-мұхиттық болады. Дегенмен бұл жерде де жоғарғы және төменгі молассалардың бөлінуі мүмкін, алдымен гранулометриялық құрамы бойынша. Төменгі молассалар аридті климатта қызыл немесе шұбар түсті, көбінесе тұз құрамды, гумидті климатта –сұртүсті, көмірлі; жоғарғылары, өрескелсынықты, барлық жерде сұр түсті болып келеді, аридті климатта бұл мұздықты материалдың араласуын білдіреді.

Таулы құрылымдар көбінесе тауаралық ойыстарға ысырылған, ал соңғыларының молассты түзілімдері қатпарлы дислокациялардың айқындалуын ашады, шеткі аймақтарға аса қарқынды және орталық бөліктерінде баяу. Иілімдердің көп бөлігі брахиморфтыларға жатады; біршама тар антиклинальдар аса кең синклинальдармен бөлінген. Молассалардың негізінде тұзды қабаттың болуы диапиризмнің пайда болуына әкеліп соғады.

М. А. Комалетдинов және Т. Т. Казанцевтар мынадай қорытындыға келді, геосинклинальді тәрізді мұндай платформалы қатпарлылық, геосинклинальді қатпарлы жүйелерден бағытталған жергілікті қысылулар әсерінен пайда болады. Осылай бола тұра қысылулар құраушыларды бойлай беріледі төмен жатқан пачкалардан және құраушы емес иілімді сазды пачкаларды бойлай іргетастан қабаттанатын, өсетін антиклинальді иілімдер дөңбеккүмбездеріне басып тығыздауды сезетін карбонатты пачкалар басым. Мұндай иілімдер тамырсыз болып табылады. Бұндай жағдай біздің Галактиканың спиралдарын құраған жұлдыздардың сирек және жиі белдемдерін Күн жүйесі кесіп өткендегі магнит өрісінің глобальды өзгерісімен келісімді Мысалы, И. И. Белостоцкий Динарид бүркемелерінде бор дәуірінің орта кезінен алғашқы миоценге дейін қозғалыстардың бес фазасын анықтаған. Бұл құбылыс спиралды кеңею Галактиканың өрбуімен және күн жүйесінің айналуының тағы бip сілтемесі деп есептеуге болады және олар жердің тектоникалық белсенді фазаларымен сәйкес:

1. Австриялық - төменгі және жоғарғы бор аралық шекарада;

2. Ларамийлік - палеоцен мен эоцен аралық шекарада;

3. Пиренейлік - эоцен мен олигоцен шекарасы;

4. Савтық - олигоцен мен миоцен шекарасы;

5. Дунайлық - миоцен дәуіріне сай.

Барлық платформалық иілімдер тамырсыз емес, олардың кейбірлерінің астынан іргетастың көтерілген блоктары анықталған, бұл, әcipece жас платформаларға тән. Бұл жағдайда кернеу ipгетac арқылы берілген, бірақ әрқашан платформалардың шеткі аймақтарынан емес - мысалға, орогенезді басынан өткерген геосинклинальдармен қоршалған Батыс Ciбip тақтасы. Осы сияқты жағдайларда деформациялар тақтаішілік кернеулер әсерінен болуы мүмкін. Осыған байланысты, іргетастық блокты деформациялармен байланысты, көмірсутек шоғырларының жиналуына қолайлы қатпарлықтың ерекше түрін бөліп қарастыруға болады. Алдыңғы қатарлы және тауаралық иiндi oйыcтap платформаларының шөгінді тыстарында, сонымен қатар миогеосинклинальды қимасында эвапориттер, тұзды қабаттар бойынша кедергілер жиі кездеседі, бірақ лайықты рольді жоғарғы қабат кысымды сулары бар қалың қабатты саздар ойнайды. Мұндай қабаттардың табанына байланысты үйлесімсіздік - әдеттегі құбылыс.

Шектерінде өзендік террассалар пайда болатын және беткейлердің тегістелуі байқалатын өзен аңғарлары морфологиясында мұндай маңызды деформациялар көмілген мұнайгазды құрылымдарды іздеуде маңызды мәнге ие. Олар жер құртысының көтерілген және төмен түскен блоктарында да дамуы мүмкін, осыған байланысты қатпарлықтың жер қыртысының басты құрылымдық элементтерімен ешқандай тікелей және жасырын байланыстары жоқ. Бұл қозғалыстар шөгінді түзілімдер ырғағында бейнеленген. Мысалы, жоғарғы юра және төменгі бор дәуірлерінің магнит алаңдарының бағытталуы 20 магнитті аномалиялармен сипатталған және олардың ауысып отыруы Батыс Ciбip мұнайгазды провинцияларының неоком мұнайгазды кешенінің көлденең қабат үсті ырғақтарымен сәйкес келеді

Сонымен, ырғақ түзуші тербелмелі қозғалыстардың геодинамикалық табиғаты негізінен космостық факторларға негізделген (шапшаң полюстердің өзгеруін тудыратын жердің айналу жылдамдығы; магнитті полюстердің инверсиясын тудыратын iшкі және сыртқы магнитті аудандардың қарқындылығының өзгеруі). Сондықтан осы космостық факторлар: ендіктердің өзгеруін және магнитті аймақтың көрінерлік қарама-карсылығын, жер бетіндегі ырғақ түзуші тербелмелі қозғалыс жиынтығын керсетеді [ 79,80].

Р. Рикитаки мәліметтері бойынша плиоцен жанартаулық таужыныстары үшін (Жапония), төрттік және үштік базальтты лавалы ағындар үшін толық айналу уақыты Исландияда шамамен 10⁵ жылға жетеді. Дәл осындай мәліметтерді В. В. Фединский ұсынады, ол үштік дәуірдегі магнитті аймақтың айналуы шамамен 0,5млн.жылдан кейін болған дейді, сонымен қатар бұл процесс салыстырмалы түрде жылдам өткен, 10мың жылдан кем емес уақыт аралығында. Осыны қорыта келе ол үштік дәуірде магнитті аймақ 99 пайыз уақытында тұрақты сақталған, ал жалғасқан 1% уақытында өзінің таңбасын қарама қарсыға өзгерткен (кешүштік уақытқа тиісті Оңтүстік Батыс Түркменстан өнімді қабатының қызылтүсті түзілімдері. Дәл осындай құбылыс ежелгі геологиялық дәуірлерде де байқалады, мысалы, Англиядағы триастың қызылтүсті құмтастарын зерттеген кезде).