11.Тмқ құрамы және оның құрамына енбейтін тмқ.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, жолдағы тауарлар, аяқталмаған өндіріс , басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері, отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, және басқа да материалдары тауарлы-материалды құндылықтар (ағымдағы активі) болып табылады.

Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық процесінде ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай отырып өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады. Сонымен қатар еңбек заттары өндірістік қор болып табылады.

Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:

• Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқа босатылған материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.

• Материалдардың қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын бақылау.

• Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе төмендеп кетпеуін бақылау.

• Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен анықталған мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.

• Материалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.

• Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың жоспарлы есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, пайдаланылған материалдар құнын әр объектінің шығынына қосу.

Шикізат дегеніміз - ауыл шаруашылығымен пайдалы қазбалар өнімнің (астық, көмір, кең т.с.с.) атайды. Ал материалдар өндеуші өнеркәсіптердің (мата, қант, ұн т.с.с.) өнімі болып табылады.

Материалдар дегеніміз - өндірістік немесе басқа шаруашылық процесінде еңбек заттары ретінде пайдаланатын әрбір циклда бүтіндей тұтынылатын және өзінің құнын өндірілетін өнімнің орындалатын жұмыстын және көрсетілетін қызметтің құнына толығымен қосылатын активтер.

Сатып алынған шала фабрикаттар, құрастырмалы бұйымдар, бөлшектер дегеніміз - кәсіпорынның өндірістік циклында тұтынылатын және өндірілетін өнімнің материалдық негізін құрайтын одан арғы өңдеу, жинақтауды қажет ететін басқа кәсіпорынның өнімдері.

Отын дегеніміз - көлік-құралдарын пайдалануға өндірудегі техникалық қажеттіліктерде, электр қуаты өндіруге, ғимараттарды жылытуда арналады.

Ыдыс және ыдыстық материалдар - әр түрлі материалдарды, өнімдерді орау, тасымалдау, сақтау үшін пайдаланатын заттар, сонымен қатар ыдыстарды дайындауға, жөндеуге кете материалдар мен бөлшектер және т.б.

12.Тмқ. Бағалау әдістері.

Тауарлы материалдық құндылықтар өзінің құнын 2 құнмен бағаланады:1. Ең төменгі бағамен 2. Сатып өткізудің таза құнымен Тауарлы материалды құндылықтардың құнының ең төмен бағасымен бағаланғанда сатып алынған тауарлы материалды құндылықтарына оларды сатып алумен байланысты шығындар кірістіріледі. Яғни материалды сатып алу шығыны орау, тиеу, сақтау немесе пайдалану, белгілі бір орындарға жеткізу, тиісті жағдайда қалпына келтіру, тасымалдау, дайындау, өнімдерді қайта өндіруге кеткен шығындар жатады. Сонымен қатар, салықта кеден төлемдері кіреді және де жабдықтармен делдал ұйымдарға төленген комиссиялық сыйақы және т.б. сатып алумен байланысты шығындар. Тауарлы материалды құндылықтардың сатып өткізудің таза құнына - сатып өткізумен байланысты шығындарды шегеріп тастағаннан кейін тауарлы материалдық құндылықтардың болжамдаған сатып өткізу бағасы пайда болады. Өндіріске жойылған немесе сатылған тауарлы материалды құндылықтардың нақты құнын бағалау мына әдістермен жүзеге асырылады:

1. Орташа өлшенген құн

2. ФИФО

3. Ерекшеліктеріне қарай бірегейлендіру

Есептік кезең ішінде тауарлы материалды құндылықтардың әр түрлі жабдықтардан, әр түрлі бағаммен сатып алынуы мүмкін.

1. Орташа өлшенген құн әдісі бойынша айдың соңына қалатын тауарлы материалды құндылықтардың өзіндік құнын анықтау үшін есептік кезең ішінде алынған барлық тауарлы материалды құндылықтардың бағаларын есепке алып орташа бағасын шығарады. Сонымен бұл әдіс кезең аяғында әр түрлі бағаммен сатып алынған тауарлы материалды құндылықтар құнның мейлінше нақтылай көрсетуге мүмкіндік туындайды. Тауарлы материалды құндылықтарды орташа өлшенген құн әдісі арқылы бағалауда орташа баға келесі жолмен анықталады: ай басындағы тауарлы материалды құндылықтар құнын, ай ішінде келіп түскендерінің құнын материалды құндылықтарының бірлігінің санына бөлу арқылы анықталады. Қоймада қалған тауарлы материалды құндылықтардың өзіндік құны бухгалтерлік есепте орташа бағаммен көрсетіледі. Мысалы:

Материалдық құндылықтар қалдығы және қозғалысы жайлы наурыз айындағы мәліметтер

Күні	Көрсеткіштер	Саны (дана)	Бағасы	Құны
1	Наурыз айындағы қалдық	500	150	75000
	Наурыз айында келіп түсті
02.03	1 партия	100	155	15500
08.03	2 партия	50	160	8000
22.03	3 партия	180	165	29700
27.03	4 партия	300	170	51000
Барлық ай ішінде келіп түскені		630		104200
Барлығы		1130		179200
Ай ішінде сатып өткізілгені		700		111011
1 сәуірге қалдық		430		68198

Орташа баға барлық құнмен барлық тауарлы материалды құндылықтарының сандарына бөлу арқылы табылады.

179200/1130=158,6

Ай соңында қалған материалдық құны орташа бағамен қоймада қалған қалдықтар санының көбейтіндісімен тең

430*158,6=68198

Ал ай ішінде сатылып өткізілген тауарлы материалды құндылықтардың сомасы есептелінген барлық құнынан қоймада қалған тауарлы материалды құндылықтардың құнын алу арқылы есептелінеді.

179200-68198=111011

2. ФИФО әдісі - тауарлы материалды құндылықтарды бастапқы құны бойынша бағалау. Тауарлы материалды құндылықтар ФИФО әдіспен бағалауда 1-ші болып келген 1-ші болып сатылады деген қағидаға негізделген. Бұл әдісте сатылатын өнім өзіндік құны бойынша есептен шығарылады. Ал соңында қалған тауарлы материалды құндылықтар соңғы бағамен бағаланады. 3Ерекшеліктеріне қарай бірегейлендіру әдісте әдетте бірін – бірі н алмастырмайтын арнаулы жобалар мен тапсырыстар үшін арнайы тауарлы материалды құндылықтардың бірліктерінің өзіндік құнын есептеуді көздейді. Бұл әдіс тауарлы материалды құндылықтарға түгендеу жүргізу партиялық есебі арқылы мүмкін болса қолданылады. Тәжірибеде бұл әдіс кең таралмайды.