26. Хііі-хү ғғ. Қазақстанның рухани мәдениеті.

ХІІІ-ХҮ ғасырдағы Алтын Орда дөуірінің әдеби мұраларына жататын Ақын Хорезми жазған «Махаббат наме» солардың ішіндегі шоқтығы биік шығармалардың бірі. Сүйіспеншілік тақырыбына жазылып, мазмұны жағынан «Махаббат-наме» мен үндесіп жатқан Алтын Орда өдеби мұраларының бірі «Хүсрау-Шырын» деп аталатын Хұтып Шайырдың дастаны. Алтын Орда дәуірінен әдеби мұра болып кейінгіге жеткен бұдан басқа да туындылар аз емес. Саиф Сарайдың «Түрік тіліндегі Гүлстан», Дүрбек акынның «Жүсіп-Зылиқа» дастандары, Әбілғазының «Түріктер шежіресі», Захириддин Мұхаммед Бабырдың «Бабыр-намесі» сияқты шығармалар Алтын Орда мемлекетінің әдебиеті мен мөдениетінің, рухани болмысының қаншалық биік, парасатты болғанынан хабардар етеді. ХІІІ-ХУ ғасырларда бүкіл әлемдік дамуда айырықша орын алған Еуроазиялық ұлы мемлекет Алтын Орданың халықтары бұл тұста өз ортасынан көптеген жыршыларды, ауыз әдебиетінің өкілдерін де шығарды. Тоқтамыс пен Темірдің арасындағы тартыстарды өз жырларына өзек еткен Сыпыра жырау, дешті қыпшақтың әйгілі жыршылары Кодан-Тайшы, Асан қайғы, Казтуған, сол кезеңнің өкілдері. XIV ғасырдың 60-жылдарында туып, жүзден аса өмір сүрген Асан қайғының кейінгіге қалдырған ғибрат сөздері көп.

ХІІІ-ХҮ ғасырларда өмірге келген түрік тектес тайпалардың он сан ноғайлы кезеңінің музыкалық мөдениеті халқымыздың рухани тіршілік тынысының ажырамас арналарының бірі болды. Неше түрлі музыкалық аспаптарды - домбыраны, қобызды, сырнайды, сыбызғыны тағы басқаларын жасай білген халық оларда орындалатын өмірмен өзектес, тыңдаушысына рухани лөззат сыйлайтын небір тамаша күйлерді де шығара білген. Олардың басым көпшілігі халықтың, елдің өміріндегі белгілі бір оқиғаға әртүрлі әлеуметтік жағдайға байланысты шығарылған. Сонымен бірге олардан қоршаған орта, жан-жануарлар дүниесінен бастап, адамдардың өнегелі өмірі, қуаныш шаттығы, күйініш зары, салт санасының күйдің қүдіретті сазына айналғанын көреміз.

Сол әсем де әуезді сазымен жұртты ұйытқан қазақтың көне аспабы домбыра туралы елге тараған аңыз әңгімелер өте көп. Соның бірі Алтын домбыра жайлы аңыз. Халық аспаптары мен оның ішінде домбыра, қобыз бен күйлерді орындағанда олардың мағына-мазмұнын баяндайтын сұлу сырлы әңгіме аңыздар болған. Күйді тартарда елдің өткені, халықтың қасірет-қайғысы, қуаныш-қызығы немесе жеке бір батырлардың, бидің көшпелілердің бітім-болмысы туралы мол айғақты деректі әңгімелер айтылады екен. Соңғы уақытта олай істелмейтін болған. Сөйтіп, бірқатар күйлерге байланысты әңгіме-аңыздар кейінгі ұрпаққа жетпеген.

27) XV ғасырдың ортасында Қазақ хандығының құрылуы

Қазақ хандығының шығуы Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісудың ж/е Түркістанның кең байтақ жерінде етек алған әлеуметтік-экономикалық ж/е этно-саяси процестердің заңды қорытындысы болды. Қазақ хандығы өзінің ең жоғары қуаттылығына XVIғ. бірінші ширегінде, әсіресе Қасым хан тұсында жетті. Бұрындық пен Қасымнаң өзара қарсыласуының кезінде-ақ Мұхаммед Шайбани қазақ жеріне бірнеше жорықтар жасады. Қазақ сұлтандары да Түркістанның оңтүстік өңірінің қалалары мен Маураннахрға шапқыншылықтар жасап отырды.

Қасым қайтыс болғаннан кейін,20-жылдары Жошы әулеті сұлтандарының өзара талас-тартыстары Қазақ хандығын уақытша әлсіретіп тастады. Өзара тартыста Қасымның мирасқоры Мамаш хан қазаға ұшырады. Хандық тыныс-тіршілігінің қолайсыз факторына өзбек ж/е моғол әкімдерінің қазақтарға қарсы одағын да жатқызуға болады. Сырдария бойының қалалары қолдан кетті, Түркістан уәлаяты Шайбани Убайдаллах сұлтанның қол астына өтті. Қазақ ханы Таһир(1523-33жж.) Ноғай Ордасымен шайқаста сәтсіздікке ұшырады, Сырдария бойы қалаларын қайтарып алмақ болған оның әрекетінен түк шықпады.Сөйтіп, хандықтың шекаралары хандардың тек әскери ж/е дипломатиялық қабілетіне н/е соғыстағы жеңістері мен жеңілістеріне ғана емес, сонымен бірге, негізінен алғанда,сыртқы саяси ахуалға да байланысты өзгеріп отырды. Оның үстіне қазақтардың бір бөлігі қалып қойып, көрші мемлекеттер мен солардың әкімдеріне бағынышты болды. Түркістан аймағында тұрған қазақтар өзбек ханы Бараққа, оның ұлы Баба сұлтанға бағынды. Өзге басқарушылардың билеп-төстеуіне, әсіресе, далалық кеңістіктердің көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын халқы жиі өтіп тұрды.

Тәуке хан билік еткен кезеңде (1680-1718) Қазақ хандығының нығайтылуы, қазақтардың қырғыздармен ж/е қарақалпақтармен одақтасуы жоңғарлардың қазақ жерлеріне шабуылын уақытша бәсеңдетті. Жоңғарлардың салған ойраны Қазақстанның оңтүстігіндегі қалалар тіршілігінің бірте-бірте сөнуінің басты себептерінің бірі болды. Жоңғарлардың шапқыншылығы маңызды сауда жолдарын кесіп тастады, бейбіт халықтың шаруашылығына үлкен зиянын тигізді.

17 - ғасырдың басында Қазақ хандығы аса ауыр жағдайға тап болды. Қазақ қоғамының өндіргіш күштері өте өндірістік қатынастар бұрынғысынша патриархаттық феодалдық қалпына еді. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы көбіне табиғаттың стихиялы күштеріне байланысты болды. Феодалдық негізделген тәуелді мал өсіруші шаруалардың еңбек өнімділігі мардымсыз еңбек болып қала берді. Қазақ хандығына үстемдік еткен әскери - феодалдық шонжарлар арасында ішкі тартыс пен алауыздық туып ұлғая берді. Қазақ хандығы өз ішінен үш жүзге (ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз) жіктелетін еді. Бұл дәуірде әр жүзді билеген кіші хандар үш жүздің ұлы ханына сөз жүзінде бағынғанымен, іс жүзінде өз алдына жеке саясат жүргізе бастады. Әрбір жүздің қарауындағы ұлыстарды билеген сұлтандар да дербестікке бой ұрды. Сөйтіп, Қазақ хандығы саяси тұрғыдан бөлшектенген елге айнала бастады. Саяси берекесіздіктің экономикаға тигізген зардабы күшейіп, жүздердің арасындағы шаруашылық байланыстар бұрынғыдан да әлсіреді, жоңғар феодалдарының шапқыншылығы салдарынан сыртқы базарлармен де сауда-саттық байланыс үзіліп қалып отырды .

Бұл жағдайлар халықтың шаруашылығы мен тұрмысына қыруар қиыншылықтар туғызды. Елдің экономикалық өмірінде үлкен рөл атқарып келген оңтүстік Қазақстандағы қолөнер мен сауда орталығы болған қалалар құлдырап кетті. Жекелеген хандардың (Хақназардың, Тәуекелдің, Тәукенің және т.б. Қазақтың барлық жүздерін біріктіріп, біртұтас қазақ хандығын құрмақшы болған әрекеттері көшпелі қоғамның табиғаттың өзінен туындаған объективті себептердің салдарынан сәтсіздікке ұшырап отырды. Қазақ жүздерінің арасында орнықты саяси - экономикалық байланыстар қалыптаспады. Әсіресе орта жүз бен кіші жүз арасындағы байланыстары нашар болды.

Әрбір жүздің әдет правосы негізінде реттеліп отыратын өзінің көшім қоным жері болды. Мәселен, кіші жүз қазіргі батыс Қазақстанның жерін мекендеді. Оның жазғы жайлауы үстірт жазығында сондай ақ Ор, Жазық, Елек, Жем, Темір өзендерінің сағаларында Мұғалжар тауларында орналасса, қысқы қыстаулары Ырғыз өзені мен онң салалары өңірінде және Ырғыз бойының оңтүстігіне таман, Сырдарияның төмеңгі ағысында, Арал теңізінен батысқа қарай, Маңғыстау түбегінде, Атырау жазығында, Нарын құмында орналасты. Орта жүз орталық Қазақстанды мекендеді, ал оның жазғы жайлауы мен қысқы қыстауы Сарысу өзенінің бойын, Есілдің бастауын, Тобылдың салалары мен Торғай өзенінің бойын, Ұлытау таулары және оған шектес көлдер өңірін қамтиды. Ұлы жүз оңтүстік шығыс Қазақстанды мекендеді.

Қазақ хандықтарының 18-ғасырдың алғашқы үштен біріндегі ішкі саяси өміріне тән нәрсе ортақ шешімге келуді талап еткен мәселелерді шешу үшін үш жүздің үшеуінің мезгіл мезгіл өтіп отыратын біріккен жиналыстары еді. Сұлтан және Қалыби билердің айтуынша үш жүздің өкілдері жыл сайын маслихат құру үшін Сайрам маңындағы таулардағы Мәртөбе жотасына жиналып отырған. Мұнда “қай жерді қыстап, қай жерді жайлау керектігі, тыныштықты қалай сақтап, қалай соғысу керек екендігі” туралы мәселелер талқыланады . Кеңестерде көші қон, жерлерді бөлу, көшіп қонудың тәртібі, тайпа аралық және ру аралық дау шараларды шешу, соғыс және бітімге келу, сыртқы қатынастар мәселелерімен қоса аса маңызды эконмикалық және саяси мәселелер бойынша шешімдер қабылданып отырды. Ру басыларының ханға вассалдық көзқарасының тұрақтылығы Тәуке тұсында қазақ хандығы беріктігінің саяси негізі болған. Вассалдық қарым қатынастар жүйесіндегі негізгі нәрселер төмендегінше көшіп қонғанда өз иесінің нұсқауын қолданудың міндеттілігі, сыртқы саяси қарым қатынастардың хан арқылы жүргізілуі, сұлтанды ел басқарушы етіп ханның тағайындауы, не болмаса тануы, соғыс жәрдемінің көрсетілуі ең ақырында вассалдардың жоғарғы өкімет иесіне және оның атағына нұқсан келтірмеуін, қорғауға міндеттілігі Қазақ хандығы жағдайының қалыптан тыс ауырлауына ішкі алауыздықпен бірге сыртқы шапқыншылық себеп болды, бұл мезгілде қазақ-жоңғар қатынасы мейлінше шиеленісті. 18-ғасырда жоңғар феодалдары Қазақ хандығына үздіксіз шабуыл жасады. Оңтүстік Қазақстанды және Сырдария бойындағы базарлы қалаларды, сонымен қатар ең маңызды керуен жолдары өтетін территорияны да басып алуға тырысты. “1681-1685-жылдарда жоңғар феодалдары оңтүстік Қазақстанға бірнеше рет шабуыл жасады, Сайрам қаласын қиратып, егіншілікпен айналысқан аудандарды күйретті. 18 - ғасырдың бас кезінде жоңғар әскерлерінің бір тобы Сарысу өзеніне жетсе, екінші бір бөлігі орта жүздің шығыс солтүстік аудандарына басып кірді” .

Қазақ ханы Әз Тәуке береке бірлікті барынша күшейтіп, сыртқы жауға батыл күрес жұмсау үшін қажырлы қайрат жұмсады. Ол қырғыздармен, қарақалпақтармен, одақтаса отырып күрес жүргізді. Бұл күреске ақыл-қайрат, күш-көмегі тиетіндердің бәрін төңірегіне топтауға тырысты. Түркістан маңындағы Тауке ханның ордасын бұл кезде “әскери адамдардың айнала қоршай қонған еді. 1710-жылы жауға қарсы қалай төтеп беру мәселесін талқылау үшін Қарақұм маңында барлық қазақ жүздерінің өкілдері бас қосты. Халық жасақтары құрылды, бұлар жоңғар әскерлерін шығысқа қарай ығыстырды” .

Өйткені бұл кезде қазақтар бытыраңқы болды. Бұл жағдайды пайдаланған жоңғарлар феодалдары шабуылды қайта бастады, 1716 - жылы бұлардың әскерлерінің негізгі бөлігі Іле өзенінен Аягөзге қарай жорық бастады. Нақ осы кезде жоңғарлардың қосыны Абақанға қарай беттеп, Бие және Катун өзендерінің арасындағы жерді басып алды.

Жоңғарлар 17-ғасырдың екінші жартысы мен 18-ғасырдың басында әскерін жарақтап әбден күшейтіп алды. Олар Сібірдегі орыс қалалары мен бекіністеріне айырбас сауда жасап, олардан қару жарақ сатып алып отырды.

“Жоңғар әскерлері жорық кездерінде жүз мың адамға дейін жетті, бұлардың әскерінде қолға түскен тұтқындардан болған құлдар пайдаланылды. Әскер ішінде қатаң тәртіп сақталынды, бұл тәртіпті бұзғандар қатты жазаланып отырды”.

Жоңғар феодалдары өзінің әскеи күшіне сене отырып, Моғолстан хандығы мен қазақ хандығының жоңғарларға іргелес жатқан өңірлеріндегі ұлан байтақ жайылымдарды иеленіп алды. Бұрын ойрат-жоңғар тайпаларының біразы қазақ хандығына бағынған болса, енді жоңғарлар басып алған кезде қазақ тайпаларының біразы жоңғар хұнтайжыларына бағынып алым-салық төлеп, аманат беріп отыратын болды. Сөйтіп, жоңғарлардың өріс-қонысы Батыс Монғолиядан Іле өңіріне дейін созылды. Және қазіргі шығыс, шығыс оңтүстік Қазақстан территориясының бір бөлігін алып жатыр.

28) XV-XVIII ғ. бірінші ширегіндегі Қазақ хандығы туралы жазба деректер.

"ТарихиРашиди" аттыеңбектеқазақхандығыныңқалыптасуытуралы, мұнанкейінгіЖетісуменШығысДешті— Қыпшақтаболғаноқиғалар, Моғолстанныңқұлауы, феодалдықсоғыстар, қазақтар, қырғыздаржәнеөзбектердіңсыртқыжауғақарсыкүрестеөзараодақтасуытуралыкөптегенмәліметтербар. СоныменбіргебұлеңбектеХV-ХVI ғасырлардағыОңтүстікжөнеШығысҚазақстанныңәлеуметтік-экономикалықжағдайы, ортағасырлықҚазақстандағыЖетісудыңтарихижағрапиясы, қалалықжәнеегіншілікмәдениетітуралықұндымәліметтербар. 1533 жылыхандықтаққақайтаотырғанАбу-ар-Рашид, өзтайпаларынанқауіптонемедегеноймен, олардықуғындайбастады. МұхаммедХайдарДулатидіңнемереағасыСайдМүхаммедмырзаДулаттыөлтірді.МүхаммедХайдарДулатиҮндістанғақашыпкетті.ОндаолҰлыМоғолдарсарайындаәскерлердібасқарды.Олсолкездегісаясиоқиғаларменоғанқатысқанқайраткерлерді, сондай-ақМоғолстанмемлекетінің, Қазақхандығыныңөткентарихынжақсыбілген.Оныңтікелейөзікуәболғанжайларыдакөпеді.Содандаболаролортағасырдағықазақтарға,әсіреседулаттайпасыныңтарихынақатыстыөтеқұндыматериалдарбереді.Қазақхандығыныңқұрылуыменқалыптасуы, оданкейінгікезеңдері, олардыңқырғыздармен, өзбектерменқарымқатынасыжайындакеңіненсөзболады

«ТАРИХИРАШИДИ» – «РашидтіңТарихы» – 1499 – 1551 жж.өмірсүргентарихшы, мемлекетқайраткері. Мұхаммед Хайдар МырзаДулатидіңеңбегі. «ТарихиРашиди» 1541 – 46 жж. аралығында Кашмир өлкесіндежазылған. Еңбекте 14 ғ. ортасынан 16 ғ. 40-шы жылдарынадейінгіМоғолстанның, ШығысТүркістанныңтарихыбаяндалады. Сондай-ақ, «ТарихиРашидиде» 14 – 16 ғ. Қазақстан, Орта Азия, Ауғанстан, СолтүстікҮндістан, Тибеттарихынақатыстықұндыкөптегенмәліметтер бар. Сондай-ақ, Орта АзиядаТемірәулетініңқұлап, Шайбанилықәулеттіңорнығуы, Сұлтан Сайд ханныңҚашқарғабаруы мен ондабиліккекелуі, моғолхандарыныңкөршіаймақтарғажорықтары, моғолхандарыныңҚазақхандығымен, Шайбаниларәулетіменқарым-қатынастарыжәнет.б. көптегенмәселелерқарастырылады. «ТарихиРашиди» еңбегініңортағасырлықҚазақстантарихыүшінмаңызыөтежоғары. Алғашретбұлеңбекте 15 ғ. ортасындаҚазақхандығыныңШуөзенібойыменҚозыбасытауыаралығындақұрылғандығы, 15 ғ. ортасынан 15 ғ. 30-шы ж. аяғынадейіншіҚазақхандығыныңқысқашасаяситарихыбаяндалады. Орыстілінде «ТарихиРашидидің» деректерінбіріншірет ХІХ ғ. ортасында В.В. Вельяминов-Зернов өзеңбегіндеқолданады. «ТарихиРашидидің» орыстіліндегітолықғыл. аудармасы 1996 ж. Ташкентте, 1999 ж. Алматыдажарыққашықты.

ҚайырғалиЖалаири (ҚадырӘліҚосымұлыби, арғытегіЖалайыр) - ХVI-ғасырдыңортасыменХVII-ғасырдыңбасындаөмірсүріп (1530-1605 жылдары), қазақхалқыныңтарихындаөшпесізқалдырған. РесейдіңатақтыпатшасыБорисГодуновтыңқоластындажүріп, 1602 жылы "Жылнамаларжинағын" жазыпбітірген. Бұл — қазақтіліндежазылғантұңғышғылымиеңбек. "Жинақтың" тілдікқұрылымын, жазумәнерінзерттеп, көрнектіғалымР.Сыздықоваарнайыкітапжазған ("Язык", "Жамиат-тауарих", "Жалаири", Алматы, 1989 жыл).ҚадырӘлідеректерінеШоқанУәлихановтанберменқарайталайтарихшылар, зерттеушілерсүйеніпкеледі.ҚазақелініңтарихыжөніндегіғылымиеңбектідеБорисГодуновтыңтапсырмасыбойыншажаздымдеуіорынды. Себебібұлеңбекақпатшағаарналғанжәнеалғашқытарауындасоныңбилікжүргізужүйесінбейнелейді. ҚадырӘлініңбұлшежіресіертедегіқазақтіліндежазылғантұңғыштарихиеңбекекеніаян. Ш.Уәлихановбұлкітаптыңаңыздангөріақиқатыбасымырақдепбағалаған. БайұзақАлбани: "ТарихнамадаоныңесіміӘбілғазы, Бабыр, Бенаисияқтығүламатарихшыларменқатараталады. ОрысғалымдарыН.И.Ильминский, И.Н.Березин, В.В.Вельяминов-Зернов оныңеңбегінжоғарыбағалады", — дейді "Тарихитаным" аттыкітабында. (195-бет). Оразмұхаммед пен ҚадырӘлібастағанқазақтардыңРесейде болу оқиғасынкөрнектіжазушы, көнетарихымыздыңбілгіріМүхтарМағауин "Аласапыран" аттыроманындакеңжәнекөркембаяндаған. Бұл романы үшіноғанМемлекеттіксыйлықберілгенібелгілі. СоңғыкездеріҚадырӘлініңеңбегінәлФарабиатындағыҚазақМемлекеттікүлттықУниверситетінің профессоры М. Қойгелдиеварнайызерттепжүр. БайұзақАлбанибылайдейді: "Олжырақтажүрсе де, қазақхандарыныңсаяси-өлеуметтікжағдайлары, Қазақстандарулық-патриархалдыққатынастардыңқалыптасуы, хан төңірегіндегісұлтандар мен қаршылар, бектер мен хафиздерт.б. жайындадеректімәліметтержазыпқалдырды. Автор жылнамадаШығыселдеріне, оныңшаһарларынашолужасап, қазақсахарасынмекендегенжалайыр, арғын, қыпшақ, қаңлы, найман, қоңырат, керейіт, алшынт.б. түркіру-тайпаларынатарихианықтамаберді. Ол Рашид ад-Диннің парсы тіліндегі "Жамиат-тауарих" шежірекітабынасүйенеотырып, Шыңғысханәулетіжәнеоныңөзіжайында аса мол деректеркелтіреді, қазақхандарыныңөмірбаянынатоқталады. Ондақазақжері, оныңқалалары, ХIII-ХVӀ ғ. аралығындағықазақжеріндегіоқиғалар, қазақхандарыныңішкі-сыртқыжағдайлары, әлеуметтіктоптаржәнеқазақжерінмекендегенежелгіруларбірлестігіжайындадеректер бар.

29) Жауап:Қазақ хандығының құрылуы Қазақстан территориясында XIV- XV ғ. болып өткен әлеуметтік –экономикалық және этникалық – саяси процестердің заңды қорытындысы болды. Тарихи әдебиетте В.В.Вельяминов-Зерновтан бастап , Шығыс-Дешті Қыпшақтың көшпелі тайпаларының 1 бөлігін Жошы ұрпағы Керей мен Жәнібектің басшылығымен Шу мен Талас өзендерінің жазығына көшуі Қазақ хандығы құрылуының басталуы болды деген пікір бар.

Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының тарихындағы төтенше маңызды оқиға болды. Ол улан – байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық территориясын біріктуде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші роль атқарды.

1456 жылы Керей мен Жәнібек ханның Әбілқайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап Шығыс Дешті – қыпшақтан батыс Жетісу жеріне қоңыс аударуы қазақ хандығының құрылуына мұрындық болған маңызды тарихи оқиға болған еді. Бұл оқиғанның мән-жайы мынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ішкі феодалдық қырқыста қаза болған соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұсақ феодалдық иеліктерге бөлінгенде өкімет үшін өзара қырқыс үдей түсті. Бұрынғы Ақ Орданың орнына Әбілхайыр құрған «көшпелі өзбектер» мемлекеті пайда болды. Осы мемлекеттің территориясы XV ғ. орта шенінде Сырдариядан Сібір хандығына дейінгі Ұлан байтақ жерді алып жатты. Алайда бұл мемлекеттің ішіндегі өкімет үшін күрес бір сәтте толастаған жоқ. Әбілхайыр хан өзінің саяси душпандарын-Жошы әулетінен шыққан султандарды құдалауын тоқтатпады. Өкімет үшін күрес барысында Дешті – Қыпшақтан өздерін қолдайтын жеткілікті күш таба алмаған Ұрыс ханның шөберелері-Керей мен Жәнібек XV ғ. 50 жылдары орта шенінде қарамағандағы ауылдарымен Шу өзенінің бойына көшіп кетуге мәжбүр болды. Осы оқиғалар жөнінде Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің “Тарихи -Рашиди” атты шығармасында былай деп жазады: «Ол кезде Дешті-қыпшақ Әбілхайыр хан биледі және Жошы әулетінен шыққан султандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Керей мен Жәнібек Моғолстанға көшіп барады. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Манғолстаның батыс жағындағы Шу мен Қозыбас аймақтарың берді. Олар барып орналасқан соң, Әбілхайыр (1468 ж.) дүние салды да, Өзбек ұлысының щаңырағы шайқалды. Ірі –ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей мен Жәнібекке көшіп кетті. Сүйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Оларды өзбектер- «қазақтар» деп атады. Қазақ султандары 870 жылдары (1465-1466 жж.) билей бастады» . Сөйтіп, 1465-1466 жылдыры Шу мен Талас өзендерінің алқабында Қазақ мемлекетінің негізін салған дербес қазақ хандығы құрылды. Осы территорияға деректемелерде тұңғыш рет «Қазақстан» деген атау қолдынала бастады

Қазақстан территориясындағы этногенетикалық үрдістердің негізгі кезеңдері, «Қазақ» этнонимі

Қазақ халқының этникалық жағынан қалыптасу көздерін іздестіру өте қиын, мұның өзі Қазақстанның ежелгі тарихын, сонымен қатар онымен шектелген аумақты мекендеген, Еуразияның кең этно генетикалық үрдістеріне қатысқан тұрғындардың тарихын зерттеуімен тығыз байланысты. Еуразия - Солтүстік жартышарда орналасқан жердің ең ірі құрлығы. Еуразияға Еуропа мен Азияның бөліктері енеді.

Қазақ халқының шығу тегінің көптеген аспектілері ішінде келесі екеуі маңызды болып табылады: лингвистикалық және антропологиялық. Әрине, көне замандарда осы аймақты мекендеген жергілікті тұрғындар ортақ лингвистикалық және антропологиялық негіздерге ие болған. Қазіргі ұрпақтардағы генетикалық классификациялау негізінен лингвистикалық аспектіге сай келеді. Қазақстанның ежелгі тарихын үнді-еуропалық және түркілік деп үлкен екі кезеңге бөлуге болады.

Лингвистикалық жағынан алғанда, бұл кезеңдегі Қазақстанды ғана емес, сондай-ақ кең байтақ Еуразия аймағын мекен еткен адамдар үнді еуропалық тілдер тобының көне ирандық бұтағына енетін. Хронологиялық жағынан қарастырылушы кезең біздің эрамызға дейінгі III—I мың жылдықтарды қамтиды.

Палеоантропологиялық зерттеулер. (Антропологияның палеоантропология саласы қазбалы адамдар питекантроп, неандертальдықтардың дене типін зерттейді). Бүл зерттеулер қола дәуіріндегі Қазақстан аумағын мекен еткен ежелгі адамдардың сыртқы келбетін сипаттауға мүмкіндік берді. Бүл кезеңде кең байтақ территорияда ежелгі еуропеоидтердің түрлі нұсқалары кең таралды, бірақ олардың ішінде Андроновтық деп аталатын археологиялық мәдениеттің дала типтері басым болды. Сонымен қатар, шығыс-оңтүстік (Жетісу) және Батыс Қазақстан бөліктерінде шығыс Жерорта теңізі нәсіліне ұқсас тайпалар да мекен етті.

Сонымен, Қазақстанда көне замандарда шығыстық (азиаттық нәсілдік) ген іздері жоқ европеоидтік нәсілдің айқын нұсқалары өмір сүрді. Әрине, ежелгі Қазақстандағы европеоидтік бейне ерекше автохтонды болды, бет бейнесінің маңызды белгілері ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырды.

Қазақ этнонимінің туу тарихы ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің қызу айтыстарына айналды. Кейбір деректерде бұл термин әлеуметтік мәнінде қолданылған "қазақлық" "қашақ" деген атаудан шықты дейді. Немесе "қазақ" атауы Жәнібек пен Керей бастап Жетісуға көшіп кеткендерді "өзбек-қазақ" , кейін "қазақ" түрінде пайдаланылған деп санайды. "Қазақ" термині 1245 жылы Мамлюк мемлекетіндегі қыпшақтардың ортасында жазылған ерте қыпшақ жазба ескерткіштерінде (түрік-араб) сөздігінде кездеседі. Мұнда "қазақ" деген сөз басы бос кезбе деген мағына береді. Бұл семантикалық ұғым бойынша "қазақ" терминіне әлеуметтік мағына беріледі, яғни еншісі бөлек, үлкен ұлдардың ата шаңырақтан бөлініп уақытша ру, тайпалардан кетіп, күнкөріс үшін әскери жорықтарға қатысуын санаған.

Кейде бұл термин ертедегі екі тайпалық (каспий және сақ) одақтардың атынан шыққан деп жорамалдайды. Ал кейбір тарихшылар "хас" нағыз және "сақ" деген сөзден құралған деп болжам жасайды. Қазақстан тарихының 2 томында "...қазақ атауы 9-10 ғғ. Шығыс Дешті Қыпшақ қыпшақтарының қоғамында әлеуметтік, ал 11-12 ғғ. этникалық-әлеуметтік топтарға қолданылған. Және осы ғасырларда қыпшақ тайпаларының топтасуы қазақ қауымдастығы қалыптасуының да маңызды кезеңі болды" деп жазылған. Яғни бұл процесс түрлі кезеңде де тоқтамай, әмбебап мағынада қолданылып келген. Нәтижесінде қыпшақ тайпасы өзегі болған 14 ғ. басында құрылған Ақ Орда халқының құрамы қазақтар болған. 15 ғ. 2 ж. қазақ халқы құрылып болғаннан кейін, халықтың этногенез процесінің күрделі ерекшелігінің бірі болып табылатын "қазақ" атауы, этникалық маңызға ие болды.

Қазақтардың этникалық территориясының қалыптасу кезеңдерін атап өтіңіз

Тарихи деректемелер алғашқы қазақ хандарының хандықтың территориясын кеңейтуге, Сырдария өңіріндегі қалармен Шығыс Дешті – қыпшақтың қырдағы аудандарындағы өз билігін нығайтуға бағытталған белсенді сыртқы саясаты туралы баяндайды. Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның құлдырауын пайдалана отырып, Керей мен Жәнібек XV ғасырдың 60 жылдырдың соңында қазақтар мекендеген бүкіл территорияның біріктіру жолында ойдағыдай күрес бастады. Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық территолриясын біріктіру. Бұлардың ішіндегі ең маңызды міндет – Сырдария жағасындағы қалаларды қарату күресі болды.

Сырдария бойындағы қалалар мен Дешті – Қыпшақ даласы үшін күресте қазақ хандығының басты бәсекелесі және ата жауы Әбілқайыр хан еді. 1468 жылы қыста ол қазақ хандығын қиратпақ болып, Жетісуға жорыққа атанды, бірақ сапары сәтсіз болып, жорық жолында қаза тапты. Әбілқайырдың қаза болуы қазақ хандығының ңығайуына және территорияның көлемінің кеңеуіне үлкен себеп болды. Ол өлгеннен соң, оның елігінде қиян-кескі феодалдық қырылыс басталып, хандық ыдырай бастады. «Өзбек ұлысының» шаңырағы шайқалды, ірі шиеліністер басталды. Оның қарамағындағы үлкен бөлігі Керей мен Жәнібек ханға көшіп кетті. Мұндай тиімді жағдайды дер кезінде пайдаланған қазақ хандары Керей мен Жәнібек бұдан 12 жыл бұрын өздері ауып кеткен ата қоңысы Шығыс Дешті-Қыпшаққа қайта оралды. Қазақ хандары Әбілхайыр ханың мұрагерлеріне қарсы күресті. Олардың саяси қарсыластары- Ахмед хан мен Махмұд Батыс Сібірдің билеушісі Ибақ хан мен сондай-ақ Ноғай одағын билеген мырзалармен одақтасып, бірге күрес жүргізді.

Әбілхайыр ханың орнына отырған мұрагер баласы Шайх Хайдар бұл күресте мүлде жеңіліп, өлтірілді, ал Әбілхайырдың немерелері Мұхаммед Шайбани мен Махмұд султан Астраханға барып паналады. Әбілқайыр ханның мұрагерлермен күресте толық жеңіске жеткен қазақ хандығы Әбілхайыр хан 40 жыл билеген Шығыс Дешті –Қыпшақ даласын және ондағы көшпелі тайпаларды бірте-бірте өзіне қосып алды. XV ғасырдың 70 жылдарында қазақтар Сырдария бойымен оған жалғас Қаратау өңірінің бірсыпыра территориясын басып алды. Сөйтіп, қазақ хандығының территориясын әлқайда кеңейіп, нығайды. Оған тұс-түсынан қазақ тайпалары келіп қосылып жатты.

Алайда, Сырдария жағасындағы қалалар үшін Әбілхайырдың немересі Мұхаммед Шайбани мен күрес отыз жылдан астам уақытқа созылды. Ол осы соғыстарда бірде Әмір-Темір әулетіне, бірде ноғай мырзаларына, ақырында Моғолстан хандарына сүйенді.

XV ғасырдың ақырында Отырар Яса (Түркестан) Орхон, Бозкент қалалары мен Түркістан аймағының бір бөлігі Мұхаммед Шайбаниге қарады да, Сығанақ, Сауран, Созақ қалалары мен Туркістан аймағының солтүстік бөлігі Қазақ хандығының иелігіне қалды. Ташкент пен Сайрам қалаларын Моғолстан ханы султан Махмұд биледі.

Қазақ хандары Дешті –Қыпшақты басып алуға умтылғандардың бірінен соң бірін жеңіп, өз иеліктерін едәуір ұлғайтты. Қазақ хандығының нығайюы Шайбани ханды Шығыс Дешті –Қыпшақ тайпаларының біраз бөлігінен Мауараннахрға ығысуға мәжбүр етті. Ол 1500 жылы ондағы Әмір Темір әулетін талқандап, Мауараннахрды жаулап алды да, Шайбани әулетінің негізін қалады. Мұхаммед Шайбани ханға ілесіп Мауараннахрға енген көшпелі тайпалар бірте – бірте жергілікті отырықшы халыққа сіңіп, олардың тілі мен мәдениетін қабылдап, өздерінің бұрынғы Дешті –Қыпшақтағы өзгешіліктерінен бірте-бірте айырылды. Бұл көшпелі тайпалар Дешті –Қыпшақтан ала келген «өзбек» деген атау бірте-бірте Мауараннахрдың байырғы тұрғындарына жалпыласты. Бірақ олар «өзбек» деген аты болмаса, жергілікті халықтың тұрмыс- тіршілігіне ықпал жасай алмаған.

XV ғасыр мен XVІ ғасырдың арасында (1500 жыл) Мұхаммед Шайбани ханның Дешті –Қыпшақтан ығысып жаулап алуы Орта Азия тарихындағы, әсіресе қазақ пен өзбек үшін елеулі оқиға болды. Бұл ең алдымен қазақ хандығының жерін кеңітіп, беделін арттырып, ерікті елдігін нығайтты. Бұрынғы дәуірлерде бытыранқы болып келген қазақ тайпаларының басын бір жерге қосуға, қазақтың этникалық территориясын біріктіруге, сонау қола ғасырдан басталған қазақтардың халық болып қалыптасу барысын біржолата аяқтатуға мүмкіндік берді. Бұрын Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығында қолданылған «өзбек- қазақ» деген жалпы атау бір-бірімен ажырады. «Қазақ» термині бірте-бірте Шығыс Дешті –Қыпшақ пен Жетісада қалыптасқан халықтың тұрақты атына айналды. «Өзбек» термині Мұхаммед Шайбаниге еріп кеткен тайпалардың этникалық атауы ретінде Орта Азияда ғана қолданылатын болды.

30) Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы өзінің дәуірлеу биігіне көтеріледі. Ол қауіпті көршісі Мұхаммед Шайбаниді талқандап, оның мемлекетінің құлауына себепші болады. Моғолстанның ханы Сұлтан Саид ханмен достық қатынас орнатады. Сондай ақ ол таяу көршілерімен ғана емес, сырт елдермен, мысалы, Мәскеу мемлекетімен терезесі тең дәрежеде дипломатиялық қатынас орнатып, орыстың сол кездегі кінәзі ІІІ Василиймен байланыста болған.

Қасым ханның ел басқарудағы кемеңгерлігіне, қол астындағы халқының қамын ойлар даналығына тәніт болған көрші елдердің тынымсыз қақтығыстан мезі болған ру-тайпа көсемдері әр кезеңде ақырын жылысып, мұның қарамағына еніп жатқан. «Қасым хан бүкіл қазақ халқын біріктіру арқылы үлкен әскери күшке ие болды. Қарауындағы халықтың бақытына орай, ол өзінің бейбітшілік сүйгіш саясатымен халықтың махаббатына бөленді. Осы бейбітшілік сүйгіштігімен Қасым хан халықтар араснда ерекше әйгілі болды» деп жазады Әлихан Бөкейханов. Керей хан мен Жәнібек хан тарихта Қазақ хандығының іргесін қалап, шаңырағын көтеруімен ерекшеленсе, Қасым хан сол хандықты нығайтып, халқын көбейтіп, жерін кеңейтіп, даңқын алысқа жаюымен, «Қасым ханның қасқа жолы» деген атпен халық жадында сақталған қазақтың тұңғыш конституциялық құжатының негізін жасауымен әйгілі болған ұлы хан. Ол қартайып барып, Сарайшық қаласында өз ажалынан 1518 жыл (кей деректе 1523/24 ж.) қайтыс болады. Тарихшы А.П.Чулошников Қасымханның Сарайшықтағы мазарының ХVII ғасырдың басында құламай аман тұрғанын жазады.

31) XVII ғ Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы мен сыртқы саясатының қандай ерекшеліктерді атап өтіңіз

Ішкі саясаты: XVII ғасырдың аяғында Қазақстан аймағында бірнеше феодалдық мемлекеттер, яғни хандықтар құрылды. Бұл кезде қазақ қауымы үш жүзге бөлінді. Үш жүздің халқы Қазақ хандығына бағынды. Үш жүзді билеген қазақ ханы «Ұлы хан» болды. Жүздерді кіші хандар, ұлыстарды сұлтандар, ру-тайпаларды билер, ру басыла­ры, ал ауылдарды ауыл ағалары басқарды.

Қазақ хандары мұрагерлік жолмен сайланды. Хан өлсе орнына үлкен ұлы отырды. Ер жеткен баласы болмаған жағдайда аға-інілері, немесе олардың балалары сайланды. Бірақ хан мұрагерлерінің таққа отыруы сұлтандар мен ру-тайпа басшыларының құрылтайында, яғни «хан көтеру» деп аталатын сайлаудан өтуге тиісті болды. Жиында хан болуға лайықты адамды ақ киізге отырғызып, үш рет хан көтеріп, «хан атасы» болған беделді адамның батасын алғаннан кейін, рес­ми заңды хан тағына отырған.

Сыртқы саясаты:XVII ғасырдың бірінші жартысында ойраттар мен қазақтардың арасындағы әскери қақтығыстар жиілей түсті. Ойрат феодалдарының Шығыс Моңғолияға қарсы жүргізген соғыстары олардың күшін нығайтты. XVI ғасырдың аяқ шенінде ойраттар төрт тайпалық бірлестіктен құралды. Олар: Тарбағатайдан Шығысқа қарай өңірді алып жатқан торғауыттар, Ертістің жоғарғы ағысын бойлай қоныстанған дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының төңірегіндегі хошоуыттар және Іле өзенінің жоғарғы жағындағы шоростар еді.

Қазақ және ойрат әміршілерінің арасында жайылымдық жерлер үшін қақтығыстар XV ғасырда басталған болатын. XVI ғасырдың аяғында ойраттардың шағын бір бөлігі сәтсіз шабуылдан кейін қазақ ханы Тәуекелге бағынышты болып шықты. 1635 жылы қонтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар хандығы құрылды. Осы­дан соң, егер XVI ғасырдың аяғында XVII ғасырдың басында қазақ хандығына бытыраңқы ойрат тайпалары қарсы болса, XVII ғасырдың екінші ширегінде күштердің ара салмағы жоңғар тайпаларының пайдасына өзгере бастады. Қазақ-жоңғар қатынастары, әсіресе Батур-қонтайшы (1634–1654 жж.) билік құрған кезде ерекше шиеленісе түсті. Одан кейін Ғалдан-Бошакту (1670–1697 жж.) билеген кезде, оның мұрагері Цеван-Рабтан (1697–1727 жж.) өкімет басына кел­генде қазақ-қалмақ қатынастары қатты шиеленісіп кетті. 1698 жылы ойраттар мен қазақ хандары арасындағы қарулы қақтығыстардың жаңа кезеңі басталды. Жоңғарлардың әскер басшылары маңызды сауда жолдары өтетін және ірі сауда орталықтары орналасқан Оңтүстік Қазақстан жерін басып алуды көздеді.

32) . Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы. Тәуке хан билік еткен кезеңде (1680-1718) Қазақ хандығының нығайтылуы, қазақтардың қырғыздармен және қарақалпақтармен одақтасуы жоңғарлардың қазақ жерлеріне шабулын уақытша бәсеңдетті. Олардың 1680 ж. Оңтүстік Қазақстанда шабуылдаған уақытында тек Түркістан қаласы ғана жоңғарлардың тонаушылығынан аман қалды. Өйткені онда әскерлері мен Тәуке хан болған еді. Жоңғарлардың салған ойраны Қазақстанның оңтүстігіндегі қалалар тіршілігінің бірте бірте сөнуінің басты себептерінің бірі болды. Жоңғарлардың шапқыншылығы маңызды сауда жолдарын кесіп тастауды, бейбіт халықтың шаруашылығына үлкен зиянын тигізді. Қазақ хандығының әлсірей бастауына тек мемлекеттік, хандарға бағынышты жерлердің тұтастығына ғана емес, сонымен бірге этникалық тұтастыққа да кері әсер етпей қоймады. Билік жүргізіп, иелік жасау үшін жайылымдық жерлер мен қалалар үшін бақталастыққа түскен хандардың,сұлтандардың,тайпалар ақсүйектері топтарының өзара ұрыс таласы қоғамдық мәдени дамудың қарқынын бәсендетті. Қазақстан аймағында мемлекеттіліктің нығаюы үшін жағдай туғызуға, оны халықтың ата қонысы жерлерінің көмегімен тиімді қорғап қалуына кедергі келтірді. Тәуке ханға ыдырай бастаған хандықтағы саяси жағдайды аздап бірыңғайлаудың сәті түсті. Хандық өкімет билігінің беделін көтеріп,ақсүйектердің бөлініп, оңашалануын тоқтату, халықты біріктіру үшін, ол бірсыпыра шараларды іске асырды. Оның тұсында құқықтық тәртіп пен мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін айқындайтын әдеттегі құқықтық «Жеті жарғы» деп аталған нормалар жиынтығы жасалды. Ол көрші мемлекеттермен одақтасудың және бейбіт қарым қатынас орнатудың жолдарын іздестірді.

Тәуке көрші жатқан Ресей елімен мәмілегерлік қатынас орнатқан. Тәуке Ресей еліне арнаған хатында достық қарым қатынасты сақтай отырып, бейбіт көрші болуға шақырады. Тәуке өзінің әкесі Жәңгірдің ісін жалғастырушы болды. Соғыс тәсілдерін тиімді пайдаланған. Тәуке батыр атағына ие болған. 1689,1702 жылдары қазақ жасақтары ойрат жерлеріне шабуыл жасаса 1711,1712,1714 жылдары ойраттар қазақ жеріне бірнеше дүркін болып кірді. Тәуке көрші жатқан мемлекеттермен өз заманына сай тиімді мәмілегерлік қарым қатынас орнатты. Қазақ хандығы Тәуке хан тұсында басқару жүйесінде хандық билікке негізделген саяси жағынан орталықтанған мемлекет болды.

Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы қандай ерекшеліктерін атап көрсете аласыз.

Жауап: 1680 жылы хандықтың тағы Жәнгірдің баласы Тәуке ханға (1680-1718 жж.) көшті. Тәуке хан 1680 жылы таққа отырғанда Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайлары мәз емес еді. Феодал шонжарлардың арасында бақталастық пен алауыздықтар күшейе түстіп, әрбір сұлтан өз иелігіндегі ұлыстарды жеке-дара билеп, дербестенуге тырысты. Қазақ жүздерінің арасында бұрыннан келе жатқан байланыстар нашарлап, олар бір – бірінен оқшаулана түсті. Үш жүз үшке бөлініп, сөз жүзінде қазақтың ұлы ханына тәуелді болғанымен іс жүзінде өз алдына билік жүргізді. Бұл жағдайлар жалпы қазақ халқын біріктіріп, сыртқы шапқыншылықтан қорғануға кесірін тигізді. Алауыздық пен өзара дау-жанжал, қақтығысқа белшісінен батқан қазақтарға Шығыстан, Арқадан төтеп берген жоңғарлардың шабуылы күшейе түскен еді.

Осындай қиындық кезеңде хандық құрған Тәуке алдымен Россия және оңтүстіктегі көрші елдермен қарым – қатынасын түзей отырып, қазақ қоғамының ішкі дау-жанжалды, барымтаны тежемей, уақ хандықтардың уақытша болсада ынтымақтастығын көздемей тұрып, сыртқы жаулар мен батыл күресуге болмайтынын ол жақсы түсінді.

Хандық билігін күшейтуге бағытталған ірі-ірі өзгерістер жасады. Тәуке өзінің саясатын феодалдық билер мен шонжарларға, батырларға сүйеніп жүргізді. «Xалық кеңесі» мен «Билер кеңесін» тұрақты орган ретінде қалыптастырып, олардың рөлін арттырды. Жыл сайын белгілі бір мерзімде Күлтөбеде 3 жүздің басын қосқан жиын өткізіп тұрды.

Тәуке ел бірлігі бұзылуының ұйтқышылары феодал ақсүйектер мен сүлтандарды әлсіретуге, мемлекеттік құрылысты күшейтуге тырысты. Жүздер мен ұлыстар арасындағы күрделі тартыстар билер кеңесінде, абыройлы да әділетті де Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т. б. билер адында шешілді.

Тәуке билікті өз қолына алды. Өзінің алысты болжағыш саясаткер екендігін елге таныта білді. Оның қолына ең маңызды көш – қоңысты белгілеп бөліп беру, алым - салық салу, сот ісі, қарулы күш т.б. қызмет түрлері жинақталды. Сыртқы жағайды назарда ұстап, кәмелетке толғандарға 5 қарумен жүруді міндеттеген.

Сөйтіп, «қара қазаққа» сүйенген Тәуке хан көп нәрсе ұтты. Өйткені билер кеңесі барлық румен тығыз байланыс орнатып, ел бірлігін халық көкөйіндегі көкейтесті мәселелерді: қөш- қоныс, ел тыныштығы, сыртқы жаудан қорғану, т.б. талқыланды. Ақыры, билер кеңесі ханның кеңесу органына айналып, зор саяси маңызға ие болды.

XVII ғасырдың аяқ шенінде қазақтардың әдеттегі қуқық (право) нормалары бір жүйеге келтіріліп, толықтырылды. Тәуке хан билік құрған кезде тұжырымдалған заңдар «Жеті жарғы» деген атпен мәлім, мұның өзі сөзбе–сөз алғанда «жеті ереже» деген сөз. «Жеті жарғыда» орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархаттық-феодалдық правосының негізгі принциптері мен нормалары баянды етілген. Ғылыми әдебиетте бұл заңдық (юридикалық) құжат (документ) «Тәуке ханның ережесі» немесе «Тәуке ханның заңд«Жеті жарғыға» әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық право нормалары, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізілген, яғни онда қазақ қоғамы өмірінің барлық жағы түгел қамтылған.

Жеті жарғы» жеті заңнан құралды: 1. Жер дауы заңы (земельный закон) 2. Отбасы - неке заңы (семейно – брачный закон) 3. Әскери заң (военый закон) 4. Сот заңы (судебный закон) 5. Қылмысты істер заңы (уголовный закон) 6. Құн заңы (закон о Куне) 7. Жесір дауы заңы (закон о вдовах)

33) Қазақ-жоңғар қатынастары. 1723 ж. жоңғар шапқыншылығы.

Қазақ халқына мәңгі жойылып, құрып ке­ту қаупін төндірген жау – жоңғар­лар еді.

XVII ғасыр­дың бірінші жар­ты­сын­да ой­рат­тар мен қазақтар­дың ара­сын­дағы әске­ри қақтығыс­тар жиілей түсті. Ой­рат фе­одал­да­рының Шығыс Моңғолияға қар­сы жүргізген соғыс­та­ры олар­дың күшін нығай­тты. XVI ғасыр­дың аяқ шенінде ой­рат­тар төрт тай­па­лық бірлестіктен құрал­ды. Олар: Тар­бағатай­дан Шығысқа қарай өңірді алып жатқан торғауыт­тар, Ертістің жоғарғы ағысын бой­лай қоныс­танған дер­беттер, қазіргі Ди­хуа қала­сының төңірегіндегі хо­шо­уыт­тар және Іле өзенінің жоғарғы жағын­дағы шо­рос­тар еді.

Қазақ және ой­рат әміршілерінің ара­сын­да жайылым­дық жер­лер үшін қақтығыс­тар XV ғасыр­да бас­талған бо­латын. XVI ғасыр­дың аяғын­да ой­рат­тардың шағын бір бөлігі сәтсіз ша­бу­ыл­дан кейін қазақ ха­ны Тәуекел­ге бағыныш­ты бо­лып шықты. 1635 жы­лы қон­тай­шы Ба­тур­дың бас­та­уымен Жоңғар хан­дығы құрыл­ды. Осы­дан соң, егер XVI ғасыр­дың аяғын­да XVII ғасыр­дың ба­сын­да қазақ хан­дығына бы­тыраңқы ой­рат тай­па­лары қар­сы бол­са, XVII ғасыр­дың екінші ши­регінде күштердің ара сал­мағы жоңғар тай­па­лары­ның пай­да­сына өзге­ре бас­та­ды. Қазақ-жоңғар қаты­нас­та­ры, әсіре­се Ба­тур-қон­тай­шы (1634–1654 жж.) билік құрған кез­де ерек­ше ши­еленісе түсті. Одан кейін Ғал­дан-Бо­шак­ту (1670–1697 жж.) би­леген кез­де, оның мұра­гері Це­ван-Раб­тан (1697–1727 жж.) өкімет ба­сына кел­генде қазақ-қал­мақ қаты­нас­та­ры қат­ты ши­еленісіп кетті. 1698 жы­лы ой­рат­тар мен қазақ хан­да­ры ара­сын­дағы қару­лы қақтығыс­тардың жаңа ке­зеңі бас­талды. Жоңғар­лардың әскер бас­шы­лары маңыз­ды са­уда жол­да­ры өтетін және ірі са­уда ор­та­лықта­ры ор­на­ласқан Оңтүстік Қазақстан жерін ба­сып алу­ды көздеді.

1710–1711 жыл­да­ры жоңғар­лар қазақ жеріне ба­сып кіріп, қырғын соғыс жүргізді. 1717 жы­лы жаз­да Аякөз өзенінің жағасын­да қазақтар­дың 30 мың жа­сағын талқан­дап жеңді.

1723 жыл­дың көктемінде жоңғар­лар ше­шуші жо­рыққа шықты. Мол әскер жи­нап, то­лық қару­лан­ды­рып, оның қол­басшы­лығына Шу­но Да­бо де­ген қал­мақ баһадүрін тағайын­да­ды. Оның так­ти­калық жос­па­ры бойын­ша қал­мақ әскер­лері стра­теги­ялық екі бағыт­та қимыл жа­сауға тиісті бол­ды. Бірінші бағыт Қара­та­уды ба­сып өтіп, Шу мен Та­лас өзен­деріне шығу бол­са, екінші бағыт – қазақтарға ес жиғыз­бай соққы беріп, Шыр­шық өзенінің қой­на­уына же­ту еді. Бұл жос­парды іске асы­ру үшін әскер­лер жеті топқа бөлініп, оның бірі Жетісу Ала­та­уының етегіндегі Балқаш көліне құятын төрт өзеннің бойына топ­тасты­рыл­ды. Қал­мақтың ірі қол­басшы­сы Амур­са­на басқарған 70 мың адам­нан тұра­тын екінші бір то­бы Іле өзенінің бойына, Ке­ген өзенінің солтүстік жағасы­на, На­рын өзенінің күншығыс жағын­дағы Кет­пен та­уының ба­урайына ор­на­лас­ты.

Сөйтіп, Ала­тау ба­урайын жай­лаған қан­нен-қаперсіз отырған қалың ел­ге ша­бу­ылға шыққан қал­мақ әскер­лері қазақтар­дың қанын су­дай ағыз­ды. Ер­кек кіндікті адам­дарды қырып, әйел­дерді, қыз­дарды бай­лап-ма­тап алып кетті. Бейғам отырған ел басқын­шы­ларға ешқан­дай қар­сы­лық көрсе­те ал­ма­ды. Ұлы жүз бен Ор­та жүздің қазақта­ры Са­марқанд пен Ход­жент­ке қарай шұбыр­ды. Кіші жүз қазақта­ры Хи­уа мен Бұқараға ағыл­ды. Босқын­дардың біра­зы Алакөл маңына келіп па­нала­ды. Бұл ке­зеңді қазақ «Ақта­бан шұбы­рын­ды, Алқакөл сұла­ма» деп ата­ды. Яғни, қазақтар­дың та­баны ағарған­ша шұбы­рып, Алқакөлге жетіп азап пен аш­тықтан сұлаған жер­лер еді дейді. Осы ауыр жыл­дарда шыққан қазақтың қара­лы ды қайғылы, ән ұра­ны сияқты «Елім-ай» әні еді. Мұнан үш жүз жылға жуық уақыт бұрын шығарылған осы өлеңмен оның әні қазақтың ба­сына түскен сол бір ауыр күндердің өшпес ес­керткіші. Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азаттық күресі. Бұланты және Аңырақай шайқастары және оның маңызы

1728 жылдан бастап жоңғар басқыншыларына қарсы азаттық күресте түбірлі бетбұрыс жасаған Итішпес көлінің маңындағы ауыр шайқасқа даярлана бастады (қ. Аңырақай шайқасы). Аңырақай шайқасы (1729 ж., кей деректерде 1730 ж.) — біріккен қазақ қолының жоңғар басқыншылығына қарсы жүз жылдық азаттық соғысында бетбұрыс жасаған ең ірі жеңісі.

Саяси және әскери бірлікке қол жеткізген үш жүз жасақтары 1728 ж. бастап, Балқаш пен Шу бойына қарай жылжып, ұрысқа әзірлене бастады. Бұл кезде жоңғарлар қазақ жерін тұтастай иелену ниетінде еді. Қазақтардың әрекетін сезген олар да Шу мен Балқаштың оңтүстігінде үлкен шеп құрды.

Үш жүз жасақтары шешуші шайқас алдында Хантауында, Сұңқар тау ында (кейін бұл жер Әбілқайыр тауы аталды) жиналды. Шайқас солтүстігі Балқаш, оңтүстігі Отар даласы, батысы Шу, шығысы Күртіге дейінгі аралықтағы жерлерде өткендігін осы өңірлерде жиі кездесетін қазақ, қалмақ қорымдары дәлелдейді. Аңырақай аталатын да осы өңір. Бұл шайқаста (40—45 күн) қазақтар ірі жеңіске жеткен.

Үш жүз жасақтарының қимылын үйлестіру міндетін бас қолбасшы Әбілқайыр хан жүзеге асырды. Көптеген қазақ батырлары соғыс өнерін жетік білетіндігін көрсетті. Ұлы жүз қолын Жолбарыс хан мен Төле би, Орта жүз қолын қанжығалы Бөгенбай, шақшақ Жәнібек, қаракерей Қабанбай, Кіші жүзді тама Есет, шекті Тайлақ т.б. батырлар басқарып, үлкен ерлік көрсетті. Қазақ садақшыларының жеке жасағын ошақты Саурық батыр басқарды. Шайқасқа болашақ қолбасшы шапырашты Наурызбай да қатысқан.

Бұл шайқаста көптеген батырлар жекпе-жекке шықты. Бұл соғыста көптеген атақты батырлар қаза тапты. Соққыдан есін жия алмай қалған қалмақтар сусыз сортаң жерде шөлге ұшырап, одан әрі соғыса алмай Аягөз, Шарға қарай жөңкіле қашты.

Қазақтар бұл соғысты әрі қарай дамыта алмады. Оған шайқастың соңында Болат хан жараланып, қайтыс болғаннан кейін басталған тақ үшін талас кедергі келтірді. Көпшілік Болат ханның баласы жас Әбілмәмбетті қолдады. Бұған наразы болған Әбілқайыр майдан даласын тастап, Кіші жүздің қолын Ырғыз арқылы батысқа алып кетті. Орта жүз қолы Сәмеке хан соңынан солтүстікке бет алды. Бірақ Аңырақай шайқасындағы жеңіс қазақ халқының рухын көтеріп, болашаққа деген сенімін бекітті.

Халқымыз үшін Аңырақай шайқасының маңызы орыстардың Бородино даласындағы, Еуропаның біріккен қолының Ватерлоо, КСРО халықтарының Ұлы Отан соғысындағы Сталинград түбіндегі жеңістерімен бірдей.

34) Қазақстан территориясындағы этногенетикалық үрдістердің негізгі кезеңдері, «Қазақ» этнонимі

Қазақ халқының этникалық жағынан қалыптасу көздерін іздестіру өте қиын, мұның өзі Қазақстанның ежелгі тарихын, сонымен қатар онымен шектелген аумақты мекендеген, Еуразияның кең этно генетикалық үрдістеріне қатысқан тұрғындардың тарихын зерттеуімен тығыз байланысты. Еуразия - Солтүстік жартышарда орналасқан жердің ең ірі құрлығы. Еуразияға Еуропа мен Азияның бөліктері енеді.

Қазақ халқының шығу тегінің көптеген аспектілері ішінде келесі екеуі маңызды болып табылады: лингвистикалық және антропологиялық. Әрине, көне замандарда осы аймақты мекендеген жергілікті тұрғындар ортақ лингвистикалық және антропологиялық негіздерге ие болған. Қазіргі ұрпақтардағы генетикалық классификациялау негізінен лингвистикалық аспектіге сай келеді. Қазақстанның ежелгі тарихын үнді-еуропалық және түркілік деп үлкен екі кезеңге бөлуге болады.

Лингвистикалық жағынан алғанда, бұл кезеңдегі Қазақстанды ғана емес, сондай-ақ кең байтақ Еуразия аймағын мекен еткен адамдар үнді еуропалық тілдер тобының көне ирандық бұтағына енетін. Хронологиялық жағынан қарастырылушы кезең біздің эрамызға дейінгі III—I мың жылдықтарды қамтиды.

Палеоантропологиялық зерттеулер. (Антропологияның палеоантропология саласы қазбалы адамдар питекантроп, неандертальдықтардың дене типін зерттейді). Бүл зерттеулер қола дәуіріндегі Қазақстан аумағын мекен еткен ежелгі адамдардың сыртқы келбетін сипаттауға мүмкіндік берді. Бүл кезеңде кең байтақ территорияда ежелгі еуропеоидтердің түрлі нұсқалары кең таралды, бірақ олардың ішінде Андроновтық деп аталатын археологиялық мәдениеттің дала типтері басым болды. Сонымен қатар, шығыс-оңтүстік (Жетісу) және Батыс Қазақстан бөліктерінде шығыс Жерорта теңізі нәсіліне ұқсас тайпалар да мекен етті.

Сонымен, Қазақстанда көне замандарда шығыстық (азиаттық нәсілдік) ген іздері жоқ европеоидтік нәсілдің айқын нұсқалары өмір сүрді. Әрине, ежелгі Қазақстандағы европеоидтік бейне ерекше автохтонды болды, бет бейнесінің маңызды белгілері ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырды.

Қазақ этнонимінің туу тарихы ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің қызу айтыстарына айналды. Кейбір деректерде бұл термин әлеуметтік мәнінде қолданылған "қазақлық" "қашақ" деген атаудан шықты дейді. Немесе "қазақ" атауы Жәнібек пен Керей бастап Жетісуға көшіп кеткендерді "өзбек-қазақ" , кейін "қазақ" түрінде пайдаланылған деп санайды. "Қазақ" термині 1245 жылы Мамлюк мемлекетіндегі қыпшақтардың ортасында жазылған ерте қыпшақ жазба ескерткіштерінде (түрік-араб) сөздігінде кездеседі. Мұнда "қазақ" деген сөз басы бос кезбе деген мағына береді. Бұл семантикалық ұғым бойынша "қазақ" терминіне әлеуметтік мағына беріледі, яғни еншісі бөлек, үлкен ұлдардың ата шаңырақтан бөлініп уақытша ру, тайпалардан кетіп, күнкөріс үшін әскери жорықтарға қатысуын санаған.

Кейде бұл термин ертедегі екі тайпалық (каспий және сақ) одақтардың атынан шыққан деп жорамалдайды. Ал кейбір тарихшылар "хас" нағыз және "сақ" деген сөзден құралған деп болжам жасайды. Қазақстан тарихының 2 томында "...қазақ атауы 9-10 ғғ. Шығыс Дешті Қыпшақ қыпшақтарының қоғамында әлеуметтік, ал 11-12 ғғ. этникалық-әлеуметтік топтарға қолданылған. Және осы ғасырларда қыпшақ тайпаларының топтасуы қазақ қауымдастығы қалыптасуының да маңызды кезеңі болды" деп жазылған. Яғни бұл процесс түрлі кезеңде де тоқтамай, әмбебап мағынада қолданылып келген. Нәтижесінде қыпшақ тайпасы өзегі болған 14 ғ. басында құрылған Ақ Орда халқының құрамы қазақтар болған. 15 ғ. 2 ж. қазақ халқы құрылып болғаннан кейін, халықтың этногенез процесінің күрделі ерекшелігінің бірі болып табылатын "қазақ" атауы, этникалық маңызға ие болды.

Қазақтардың этникалық территориясының қалыптасу кезеңдерін атап өтіңіз

Тарихи деректемелер алғашқы қазақ хандарының хандықтың территориясын кеңейтуге, Сырдария өңіріндегі қалармен Шығыс Дешті – қыпшақтың қырдағы аудандарындағы өз билігін нығайтуға бағытталған белсенді сыртқы саясаты туралы баяндайды. Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның құлдырауын пайдалана отырып, Керей мен Жәнібек XV ғасырдың 60 жылдырдың соңында қазақтар мекендеген бүкіл территорияның біріктіру жолында ойдағыдай күрес бастады. Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық территолриясын біріктіру. Бұлардың ішіндегі ең маңызды міндет – Сырдария жағасындағы қалаларды қарату күресі болды.

Сырдария бойындағы қалалар мен Дешті – Қыпшақ даласы үшін күресте қазақ хандығының басты бәсекелесі және ата жауы Әбілқайыр хан еді. 1468 жылы қыста ол қазақ хандығын қиратпақ болып, Жетісуға жорыққа атанды, бірақ сапары сәтсіз болып, жорық жолында қаза тапты. Әбілқайырдың қаза болуы қазақ хандығының ңығайуына және территорияның көлемінің кеңеуіне үлкен себеп болды. Ол өлгеннен соң, оның елігінде қиян-кескі феодалдық қырылыс басталып, хандық ыдырай бастады. «Өзбек ұлысының» шаңырағы шайқалды, ірі шиеліністер басталды. Оның қарамағындағы үлкен бөлігі Керей мен Жәнібек ханға көшіп кетті. Мұндай тиімді жағдайды дер кезінде пайдаланған қазақ хандары Керей мен Жәнібек бұдан 12 жыл бұрын өздері ауып кеткен ата қоңысы Шығыс Дешті-Қыпшаққа қайта оралды. Қазақ хандары Әбілхайыр ханың мұрагерлеріне қарсы күресті. Олардың саяси қарсыластары- Ахмед хан мен Махмұд Батыс Сібірдің билеушісі Ибақ хан мен сондай-ақ Ноғай одағын билеген мырзалармен одақтасып, бірге күрес жүргізді.

Әбілхайыр ханың орнына отырған мұрагер баласы Шайх Хайдар бұл күресте мүлде жеңіліп, өлтірілді, ал Әбілхайырдың немерелері Мұхаммед Шайбани мен Махмұд султан Астраханға барып паналады. Әбілқайыр ханның мұрагерлермен күресте толық жеңіске жеткен қазақ хандығы Әбілхайыр хан 40 жыл билеген Шығыс Дешті –Қыпшақ даласын және ондағы көшпелі тайпаларды бірте-бірте өзіне қосып алды. XV ғасырдың 70 жылдарында қазақтар Сырдария бойымен оған жалғас Қаратау өңірінің бірсыпыра территориясын басып алды. Сөйтіп, қазақ хандығының территориясын әлқайда кеңейіп, нығайды. Оған тұс-түсынан қазақ тайпалары келіп қосылып жатты.

Алайда, Сырдария жағасындағы қалалар үшін Әбілхайырдың немересі Мұхаммед Шайбани мен күрес отыз жылдан астам уақытқа созылды. Ол осы соғыстарда бірде Әмір-Темір әулетіне, бірде ноғай мырзаларына, ақырында Моғолстан хандарына сүйенді.

XV ғасырдың ақырында Отырар Яса (Түркестан) Орхон, Бозкент қалалары мен Түркістан аймағының бір бөлігі Мұхаммед Шайбаниге қарады да, Сығанақ, Сауран, Созақ қалалары мен Туркістан аймағының солтүстік бөлігі Қазақ хандығының иелігіне қалды. Ташкент пен Сайрам қалаларын Моғолстан ханы султан Махмұд биледі.

Қазақ хандары Дешті –Қыпшақты басып алуға умтылғандардың бірінен соң бірін жеңіп, өз иеліктерін едәуір ұлғайтты. Қазақ хандығының нығайюы Шайбани ханды Шығыс Дешті –Қыпшақ тайпаларының біраз бөлігінен Мауараннахрға ығысуға мәжбүр етті. Ол 1500 жылы ондағы Әмір Темір әулетін талқандап, Мауараннахрды жаулап алды да, Шайбани әулетінің негізін қалады. Мұхаммед Шайбани ханға ілесіп Мауараннахрға енген көшпелі тайпалар бірте – бірте жергілікті отырықшы халыққа сіңіп, олардың тілі мен мәдениетін қабылдап, өздерінің бұрынғы Дешті –Қыпшақтағы өзгешіліктерінен бірте-бірте айырылды. Бұл көшпелі тайпалар Дешті –Қыпшақтан ала келген «өзбек» деген атау бірте-бірте Мауараннахрдың байырғы тұрғындарына жалпыласты. Бірақ олар «өзбек» деген аты болмаса, жергілікті халықтың тұрмыс- тіршілігіне ықпал жасай алмаған.

XV ғасыр мен XVІ ғасырдың арасында (1500 жыл) Мұхаммед Шайбани ханның Дешті –Қыпшақтан ығысып жаулап алуы Орта Азия тарихындағы, әсіресе қазақ пен өзбек үшін елеулі оқиға болды. Бұл ең алдымен қазақ хандығының жерін кеңітіп, беделін арттырып, ерікті елдігін нығайтты. Бұрынғы дәуірлерде бытыранқы болып келген қазақ тайпаларының басын бір жерге қосуға, қазақтың этникалық территориясын біріктіруге, сонау қола ғасырдан басталған қазақтардың халық болып қалыптасу барысын біржолата аяқтатуға мүмкіндік берді. Бұрын Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығында қолданылған «өзбек- қазақ» деген жалпы атау бір-бірімен ажырады. «Қазақ» термині бірте-бірте Шығыс Дешті –Қыпшақ пен Жетісада қалыптасқан халықтың тұрақты атына айналды. «Өзбек» термині Мұхаммед Шайбаниге еріп кеткен тайпалардың этникалық атауы ретінде Орта Азияда ғана қолданылатын болды.

35) XV-XVIII ғғ Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы

Қазақ қоғамын әлу­меттік-тап­тық топ­тарға бөлу негізіне әл-ауқат­ты­лық жағдайынан гөрі, әле­уметтік шығу тегі алын­ды. Жоғары арис­тократ­тық топ — ақсүйек­терге Шыңғыс әулет­тері: хан­дар, сұлтан­дар, оғлан­дар не­месе төре­лер, би­лер, бек­тер сон­дай-ақ, қожа­лар жат­ты. Шыңғыс әулет­тері қазақ ру­лары мен тай­па­лары­ның ешқай­сы­сына жат­пай­тын, олар қоғам­ның басқару­шы то­бын құра­ды. Ал бүкіл өзге ха­лық әл-ауқат­ты­лық жағдайына қара­мас­тан төменгі топқа — қара сүйек­ке жатқызыл­ды. Қара­пайым ха­лық қата­рына – ша­ру­алар, мал­шы­лар, егіншілер мен қолөнершілер, жа­тақтар мен қала ха­лықта­ры, ұсақ са­уда­гер­лер мен ауыл адам­да­ры кірді.

Хан өзінің қасы­нан ұлыс сұлтан­да­ры мен көшпелі тай­па­лар көсем­дерінің кеңесін құрды. Олар хан­дық әмірінің соғыс, дип­ло­мати­ялық мәсе­лелерін, тер­ри­тори­ялық дау-жан­жалдар­ды және т. б. ше­шу үшін жыл бойы құрыл­тайға жи­налып отыр­ды. Мем­ле­кеттік басқару жүйесі әдет­тегі құқыққа (адат) негізделді. Адат­пен бірге мұсыл­мандық құқық нор­ма­лары XVII ғасыр­дың соңын­да, Тәуке хан­ның тұсын­да «Жеті жарғы» де­ген ат­пен бірыңғай жи­нақ түрінде жүйеленіп, то­лықты­рылған бо­латын.

XV-XVIII ғғ. қазақтардың шаруашылығы мен тұрмысы

Ша­ру­ашы­лығы

XVI-XVII ғасыр­ларда қазақтар­да ша­ру­ашы­лықтың үш са­ласы анық байқала­ды:

Көшпелі

Жар­ты­лай көшпелі

Оты­рықшы

Мал­дың негізгі түлігі – қой, жылқы, түйе. Ірі қара аз бо­лып, негізінен оты­рықшы ай­мақтар­да өсірілді. Көшпелі ша­ру­ашы­лық мал­ды ма­усымға қарай жаю тәжіри­бесін туғыз­ды. Ма­усым­ды жайылым 4 ке­зеңге бөлінді:

Көктеу – көктемгі көш, мал­дың төлдеу мерзіміне сәй­кес ке­леді.

Жай­лау – жазғы көш, ма­мыр айының ба­сын­да бас­та­лады.

Күзеу – кұзгі көш, суық бас­та­лысы­мен көшеді.

Қыс­тау – қысқы көш, қара­шаның ақырғы күндері қар жа­уып, мұз қата бас­таған­да көшеді.

Егіншілік Сыр­да­ри­яның ор­та са­ласы мен Жетісу­да, Ертіс бойы мен Зай­сан көлі маңын­да да­мыды. Оты­рар, Түркістан, Са­уран алқап­та­рын­дағы егістік жер­лерді құбыр­лар арқылы су­арып отырған.

Ма­лынан ай­ры­лып, көшу­ге мүмкіншілігі бол­маған ке­дей­лер егіншілікпен ай­на­лысқан,. Олар­ды жа­тақтар деп атаған. Қазақтар аңшы­лықпен, үй кәсіпшілігімен, қолөнер­мен ай­на­лысқан. Көшпелілер үй кәсібінде мал ша­ру­ашылғы шикізат­та­рын өңде­умен ай­на­лыс­ты.

36) XV-XVIII ғғ. қазақтардың материалдық мәдениетінің ерекшеліктерін атап өтесіз.

Қазақ халқының тіршілік-тұрмы­сын­да қолөнер кәсібі үлкен маңыз­ды орын ал­ды. Өй­ткені мал ша­ру­ашы­лығы не­месе егіншіліктің да­муы қолөнер кәсіпшілігімен тіке­лей бай­ла­ныс­ты бол­ды. Мал ша­ру­ашы­лығы үшін ер-тұрман, ат әбзел­дері, мал­ды ұстай­тын, бай­лай­тын жаб­дықтар, егіншілік үшін жер жыр­та­тын және тыр­ма­лай­тын, ас­тықты жи­най­тын және өңдейтін құрал­дар т. б. қолөнершілердің еңбегімен дайын­далды. Бұл кез­дегі қазақтың қолөнер кәсіпшілігі қара­байыр ша­ру­ашы­лық еді. Үй­де істе­летін кәсіп бұйым­дардың көпшілігі та­уарға ай­нал­май­тын, өндірушінің өз от­ба­сын ғана қанағат­танды­руға пай­да­ланы­латын. Ха­лық өнері, әсіре­се, киіз үйдің жаб­дықта­рын, жиһаз­да­рын жа­са­уда ерек­ше өрістеді.

Бұл кез­де оңтүстік Қазақстан қала­лары­ның, Ор­та Ази­ямен, Шығыс Түркістан­мен, Орыс мем­ле­кетімен са­уда-сат­тық бай­ла­нысы жан­данды. Осы­ның арқасын­да көшіп-қону­шы және оты­рықшы ха­лық топ­та­рының эко­номи­калық, мәде­ни-әле­уметтік қарым-қаты­насы кеңейе түсті. XVI-XVI­II ғасыр­ларда «Ұлы жібек жо­лы» бойын­да ор­на­ласқан Сығанақ, Са­уран, Оты­рар, Түркістан, Сай­рам, Жент т. б. қала­лар­дың тез­деп өркен­деуі, қазақ халқының біртұтас ел бо­лу­ына, же­ке хан­дық құрып нығаюына үлкен әсерін тигізді. Түркістан, Оты­рар, Та­раз, Сай­рам және тағы басқа қала­лар­дан та­былған күміс теңге­лер мен мыс ақша­лар Қазақ хан­дығы тұсын­да са­уда-сат­тық өркен­деп, ақша ай­на­лымы да­мыған­дығын көрсе­теді.

Сығанақ пен Са­уран­ның, Ясы мен Оты­рар­дың ар­хи­тек­ту­ралық комп­лек­стері, Жәнібек пен Қасым­ның Са­рай­шықтағы, Қазанғап­тың Ұлы­тау жеріндегі ке­сене­лері, Маңғыс­та­удағы, Сыр­да­рия алқап­та­рын­дағы және Қара­тау қой­на­ула­рын­дағы ма­зар­лар өзіндік сәулет-си­паты­мен, ар­хи­тек­ту­ралық фор­ма­лары­ның жи­нақылық әрі айқын­шы­лығымен ерек­ше­ленді.

Ұлан бай­тақ кең да­лада мал бағып, күндерін та­биғат құшағын­да мал өрісінде, түндерін жұлдыз­ды ас­пан ас­тындағы мал күзетінде өткізген қалың қазақ, әлем­дегі та­биғат құбы­лыс­та­рын үнемі бақылап отырған. Осы бақыла­удың нәти­жесінде ха­лықтың көпжыл­дық тәжіри­белері қоры­тылып, жұлдыз­ды ас­пан ту­ралы аст­ро­номи­ялық түсініктер мен білімдер жи­нақталған. Және оның негізінде байырғы қазақ күнтізбесі қалып­тасты. Қазақ халқы ас­пан әлемін бақылау арқылы «құс жо­лы», «құй­рықты жұлдыз», «ақпа жұлдыз» және «кемпірқосақ» жайын­да ұғымын кеңей­тті.

XV-XVIII ғғ. қазақтардың рухани мәдениетінің ерекшеліктерін атап өтесіз.

XVI-XVII ғасыр­ларда қазақтар ара­сын­да ис­лам діні кеңінен та­рады. Оны та­рату­да Сығанақ, Түркістан, Хо­резм, Бұха­ра, Са­марқанд сияқты қала­лар ай­рықша рөл атқар­ды. Ис­лам діні көшпелі ха­лық ара­сын­да те­рең та­мыр жайған жоқ. Оған се­беп қақтығыс­тар, соғыс­тар және түрлі са­яси қара­ма-қай­шы­лықтар еді. Сон­дықтан ха­лықтың әсіре­се көшпелі бөлігі ис­лам дінін көпке дейін қабыл­да­май, тәңірге, күнге, ас­панға, жер­ге, суға та­бынуға негіздел­ген на­ным­ды ұста­ды. Қазақтар өмірінде от­ты қаси­ет­теу үлкен рөл атқар­ды.

XVI-XVI­II ғасыр­ларда қазақ халқының ара­сын­да тақыры­бы мен жан­ры жағынан алу­ан түрлі ауыз әде­би­еті кең өріс ал­ды. Қазақ халқының по­эзиясын­да жы­ра­улар­дың ор­ны ерек­ше бағалан­ды. Жыр толғаула­рын­да қанат­ты сөздер, ғиб­ратты нақыл­дар кең орын ал­ды. Сол кез­дегі қазақ по­эзиясы­ның аса ірі тұлғала­ры – Шал­киіз (XV ғ.), Дос­памбет (XVI ғ.), Жи­ем­бет (XVII), т. б. жы­ра­улар.

Қазақтың ба­тыр­лар жы­ры эпосқа тән аңыз сияқтанғаны­мен, олар­дың бәрі дерлік та­рихи оқиғаларға құрылған. Мәсе­лен, Қобы­лан­ды, Ал­па­мыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Қам­бар дас­танда­ры та­рих шын­дығымен қабы­сып жатқан шығар­ма­лар. Қазақтың әле­уметтік-тұрмыс­тық дас­танда­ры да («Қозы Көрпеш-Ба­ян сұлу», «Қыз Жібек» т. б.) фе­одал­дық-ру­лық қоғам­ның өмірін үлкен ше­берлікпен көрсе­теді.

Бұл кез­де Қазақ хан­дығының мем­ле­кеттік құры­лысы мен ха­лық өмірінің ерек­ше жағдай­ла­рын өзіндік өзге­шелігімен қам­ти­тын қоғам­дық ук­лад «би­лер сөзі», «би­лер ай­ты­сы», «би­лер да­уы», «төрелік ай­ту», «ше­шендік сөздер» деп ата­латын көркемдік мәде­ни­еттің біре­гей түрін туғыз­ды. Әде­би­еттің бұл түрін шығару­шылар негізінен XVI-XVI­II ғасыр­ларда қазақ қоғамын­да сот ісін жүргізу­мен ғана ай­на­лысқан жоқ. Би­лер хан кеңесінің мүше­лері бо­лып, мем­ле­кеттік істер­ге бел­се­не ара­лас­ты. Со­нымен бірге атақты би­лер тай­па­лар мен ру­лар­дың бас­шы­лары бо­лып, ел басқар­ды, жи­ын­дарда со­лар­дың аты­нан сөз сөй­леп, ай­тыс-тар­тыстар кезінде олар­дың мүдде­лерін қорғады.

Қазақтың атақты би­лері по­эти­калық та­лан­ты зор және су­ырып сал­ма ай­ту мен ше­шендік сөз арқылы өза­ра ай­тыс­тың та­маша ше­бер­лері болған. XVI-XVI­IIғасыр­ларда би-ше­шен­дер ара­сын­да мем­ле­кеттік және қоғам­дық қыз­метінің маңыз­ды­лығы, ше­шендік өнерінің күшімен по­эти­калық ше­берлігі жағынан Төле би Әлібекұлы (1663–1756), Қазы­бек Келдібекұлы (1665–1765), және Әй­те­ке Бай­бекұлы (1682–1766) ерек­ше орын ал­ды. Олар тек Қазақстан­да ғана емес, со­нымен қатар Ре­сей­де, Хи­уада, Жоңғария мен Қытай им­пе­ри­ясын­да та­нымал болған.

Бұл кез­де қазақ тіліндегі жаз­ба әде­би­ет­тері діни және аңыз­дық мазмұндағы кітап­тар түрінде та­рал­ды, сон­дай-ақ та­рихи шығар­ма­лар мен ру­лар та­рихы (шежіре) жа­сал­ды. Олар­дың ішінен За­хир-ад-дин Ба­быр­дың «Ба­быр­на­масын», Ка­малад-дин Би­най­дың «Шай­ба­ни-на­месін», Мұхам­мед Хай­дар Ду­латидің «Та­рих-и Ра­шидиін», Қожамқұл бек Ба­хидің «Та­рих-и-Қып­шағын», Қадырғали «Жа­ми-ат-та­вари­хын» және басқа да шығар­ма­лар­ды ар­найы бөліп көрсе­туге бо­лады.

Бұл кез­де Қазақ хан­дығы көршілес мем­ле­кет­термен, Ор­та және Та­яу Шығыс ел­дерімен үздіксіз ара­ласып отыр­ды. Мұның өзі араб-мұсыл­ман мәде­ни­еті мен ғылы­мының та­ралу­ына әсерін тигізді. Қазақ жерінде мек­тептер мен мед­ре­селер ашы­лып, олар­да оқу араб-пар­сы және түрік тілдерінде жүргізілді. Қазақтар жа­зуда араб әліп-биін тұтын­ды. Мек­тептер мен мед­ре­селер­де ғылым­ның әр түрлі са­лала­ры "дін ілімі, ма­тема­тика, ло­гика, фи­лосо­фия) бойын­ша білім беріліп, Шығыс­тың ұлы ақын­да­рының клас­си­калық ту­ын­ды­лары­мен та­ныс­ты­рыл­ды. Мұның бәрі қазақ халқының жал­пы да­му­ына, бүкіл қоғам­ның ру­хани өмірі мен мәде­ни­етіне игі ықпал жа­сады.

Со­нымен, XVI-XVI­II ғасыр­ларда Қазақ қоғамын­да ша­ру­ашы­лықтың және мәде­ни­еттің да­му­ын­да еле­улі ілгеріле­ушілік орын ал­ды. Оның бас­ты се­бебі, қазақ халқының біртұтас мем­ле­кет­ке бірігуімен бай­ла­ныс­ты еді.

37) Жоңғариямен ұзаққа созылған аса ауыр соғыста қазақ жасақтары тамаша жеңіске жеткенімен ол табыс баянды бола қоймады. Қазақ хандары мен сұлтандарының тақ таласына байланысты алауыздығы салдарынан бұл күреске Ресей империясы да тартылды.

Ресей қалайда Қазақстанды өзіне қосып алуды көксеп, қолайлы кезеңді күтумен болды. Әбілқайыр қазақ хандығында жеке өз билігін нығайту жолдарын жатпай-тұрмай тынымсыз іздестіре бастады. Кіші жүздің ханы Ресей мемлекетінің қолдауына сүйенуге бел буды. Бұл ретте оның жеке басының қадір-қасиеті де шешуші рөл атқарды.

Әбілқайыр Жоңғариямен соғыс қызу жүріп жаткан 1726 жылдың өзінде-ақ Ресейге елші жіберіп, оның қол астына өту туралы өтініш білдіру арқылы әрекет жасап көрген болатын. Бұл өтінішті елші Қойбағар жеткізген еді. Алайда ханның өтініші ол жылы жауапсыз қалдырылды.

1730 жылы Кіші жүздің билері ханға Ресеймен әскери одақ жасасуды ұсынды. Алайда Әбілқайыр өз уәдесінде тұрмай, Ресеймен келіссөз мүлде басқаша сипат алды. 1730 жылғы қыркүйекте Сейітқұл Құндағұлұлы мен би Құтлымбет Қоштайұлы бастаған елшілік әскери одақ құру емес, Ресейдің құрамына кіру туралы құжат тапсыру үшін Уфаға келді. Әйел патша Анна Иоановнаға өтініш жасалды.

1731 жылғы 19 ақпанда орыс патшасы Әбілқайыр ханға және «бүкіл қазақ халқына» олардың Ресей қол астына ерікті түрде қабылдағаны туралы грамота жіберді. Оны жеткізу үшін 1731 жылғы 30 сәуірінде Кіші жүзге А.И.Тевкелев бастаған елшілік келді. Бұл дипломатиялық тапсырмамен келген елшілік, сондай-ақ барлау мәліметтерін де жинауға — жер бедерін суреттеуге, қазақ-ң тілі, әдет-ғұрпы және салт-дәстүрлері туралы мәліметтер жинақтауға тиіс болды. Тевкелевке казақтардың ең жақын көрші халықтары туралы да деректер жинау тапсырылды.

Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының бір бөлігінің Ресейдің қол астына өтуі ұзаққа созылған келеңсіз салдарлары болды. Қазақ халқы бірте-бірте өз тәуелсіздігінен айырыла бастады. Патша үкіметі хандар мен сұлтандарды уақыт өткен сайын өзінің бір айтқанды екі етпейтін тәртіпті шенеуніктерге айналдырып алды.

Патша үкіметі жалпы қазақтық хандықтың болуын танудан саналы түрде қасақана бас тарту арқылы Қазақ мемлекетінің аумақтық тұтастығын бұзып, бірлігін ыдырата бастады. Іс жүзінде қазақтардың билеушілерімен ешқандай келісіп алмай-ақ, қазақ-орыс шекарасының бүкіл өн бойына әскери бекіністер, қамалдар, далалық шағын бекіністер салуды үсті-үстіне үдете берді.

1731 жылғы 10-қазанда қазақ сұлтандары мен рубасыларының жиналысында Кіші Жүздің Ресей құрамына бодан болып қабылдануы жөнінде шешім қабылданды. 1731 жылғы 15 желтоқсанда Тевкелевпен келіссөз жүргізген Орта жүз-ң ханы Сәмеке Ресей империясы-ң құрамына кіретінін білдіріп ант беріп, «өзінің мөрін басты». Бұл шарт тек 1734 жылдан кейін жүзеге асырыла бастады. 1734 жылғы 10 маусымда А.Иоановна Әбілқайырға Ор өзенінің сағасынан бекініс салу қажеттігі жөнінде хат жолдап, қала салатын жерге И.К.Кириллов пен А.И.Тевкелевті жіберді. Сол тұста Жайық өзені бойынан 14 қамал салынды. 18 ғасырдың 50-ші жыл-да Ертіс өзенінің жағасына салынған Омбы, Железинск, Семей, Өскемен, Ямышев сияқты қамалдар қалаларға айналды.

Кіші жүздің Хиуа хандығымен, қарақалпақтармен шектесіп жатқан аудандары Ресей құрамына қосылмады. 1740 жылы Орынбор экс-ның бастығы генерал-лейтенант князь В.А.Урусов елшілік тапсырмамен келіп, 19 тамыз бен 1 қыркүйек аралығында Нұралы, Ералы сұлтан-мен, Жәнібек, Бөгенбай және Есет батырлармен, кейінірек Орта жүздің ханы Әбілмәмбет пен Абылай сұлтанмен келіссөздер жүргізді. Кіші жүз бен Орта жүз-ң 399 өкілі Ресейге қарайтындығы жөнінде шартқа қол қойылды. 1740-1743 жыл-ң өзінде ғана Кіші жүзбен Оңтүстік Оралдың жерлері түйісетін маңда қазақ-ң қоныстарын тарылытқан, көптеген жаңа бекіністер салынды. Кең байтақ Орынбор өлкесін басқарып отырған И.И.Неплюев Ресей-ң Кіші жүздегі билігін күшейтуге бар күшін салды. 1742 ж тамызда Әбілқайыр хан үшінші рет Ресейге бодандығы жөнінде ант берді. Неплюев Кіші жүздің бағындырылуын тездету мақсатында «Қосалқы жоспар» әзірлеп, Сенаттың бекітуіне ұсынды, оны сенат 1744 жылғы 1 наурызда бекітті. Әбілқайыр хан-ң билігін әлсірету үшін НЕПЛЮЕВ қарақалпақтар мен башқұрт-ды Кіші жүз қазақтарына айдап салды., сөйтіп ұлтаралық қайшылықты қоздырды. 1744 ж Орынбор губерниясы құрылып, оның 1-ші губернаторы болып генерал И.И.Неплюев тағайындалған соң, оның Әбілқайырмен арасында араздық басталды. Неплюев Орынбор өлкесінде отарлау шараларын қатыгездікпен жүргізді. Орыстар-ң Кіші жүз жеріне қоныс аударуына барынша қамқорлық жасады. Неплюев Әбілқайрға қарсы Орта жүз-ң атақты шонжары БАРАҚты айдап салып, бұлардың арасындағы феодал-қ топтық қырқысты шиеліністіруге тырысты. Қырқыс-ң нәтижесінде 1748 ж 1 тамызда БАРАҚ сұлтан Ұлқияқ пен Торғай өзен-ң арасында болған қақтығыста Әбілқайырды зорлықпен өлтірді.

1847 жылы Орта жүз қазақ-ның басым көпшілігі орыс бодандығына өтті.

1734 жылғы 10 тамызда Ресей патшасы Ұлы Жүзді Ресей құрамына қабылдау жөніндегі құжатқа қол қойды. Ұлы жүз хандығына: «Сіздерді қол астымызға Әбілқайырды алған шарт бойынша аламыз». Оңтүстік қазақтары Қазақстан-ң басқа жүздерімен біртұтас елдікті сақтап, Ресеймен бірігуге ұмтылды. 1818 жылы Ұлы жүз қазақтары өздерін Ресей қол астына қабылдауын сұрап, патша өкіметімен келіссөз жүргізді. 1819 ж-ң 18 қаңтарында Сүйін Абылайханов сұлтан өзіне қараған 55462 адаммен Ресейге дал болатыны жөнінде ант берді. 1824 жылы І Александр Ұлы жүз-ң Жетісуда көшіп-қонып жүрген 14 сұлтанын (165 мың ер адамы бар) Ресей-ң қол астына қабылдауы туралы куәлікке қол қойды. 1830 жылы патша өкіметі Орта жүз-ң бірқатар аудан-ң халқынан (25400 үй, 80481 ер адам) ант қабылдады. 1845-1847 жылдары Ұлы жүз-ң барлық рулары дерлік (оңт-те көшіп-қонып жүрген, әлі де Қоқан хандығы-ң қол астындағылардан басқасы ) Ресейге қарады. Орта және Ұлы жүз-ң қосылған территорияларында – Ақтау, Алатау, Қапал, Сергиополь, Лепсі, Верный бекіністері салынды. Бұл бекіністер Ресей-ң Іле өзенінің арғы бетіндегі (Заилийск) билігін нығайтуға арналған тірек пунктеріне айналды. 20-40-шы жылдарда Қарқаралы, Аягөз, Ақмола, Баянауыл, Аманқарағай округтерін құру аяқталды. Ұлы жүз-ң қосылған аудандарын басқару үшін 1848 жылы Батыс- Сібір генерал-губернаторына бағынатын үлкен Орда-ң приставы лауазымы белгіленді. Жетісу өлкесінде 1847 жыл мен 1867 жыл аралығында казак-орыстар тұратын 14 станица бекіністері салынды.

38) Абылай хан, Әбілмансұр (1711-1781) - қазақ ханы, ұлы мемлекет қайраткері, қолбасшы және дипломат. Арғы тегі Жошы хан, бергі бабалары Қазақ даласының негізін салған Әз-Жәнібек, одан соң Еңсегей бойлы Ер Есім хан, Салқам Жәңгір хан. Абылай - Жәңгір ханның бесінші ұрпағы.  

Абылай жекпе-жекке шыққанда жауы шақ келмейтін батыр болып, Қанішер Абылай атаныпты. Осы Абылайдан Көркем Уәли туады. Оның баласы Әбілмансұр (кейін қазаққа хан болып Абылай атанған) «ақтабан шұбырынды» жылдарында жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді. Аш-жалаңаштықтан жүдеген өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би оған «Сабалақ» деп ат қойып, түйесін бақтырады. Әбілмәмбет төренің жылқысын да бағады. Абылайдың 13 жасар кезі болса керек (онда Абылайдың 1710 жылы туған деуге негіз бар).

Төле бидің тәлім-тәрбиесінде болуы Абылайға зор ықпал жасады. Қазақ даласының даналығын бойына жинаған баба ақылы мен парасатына, ел билеу қабілетін, анталаған жауға қарсы қазақ халқы басы біріксе ғана тойтарыс бере алатынын жас баланың санасына ұялата білген. Оған қоса бала кезінен көрген жұпыны тіршілік, өмірлік тәжірибе Абылайдың ел өміріне ерте араласуына себепші болды. Абылай 20 жасында қан майданда ерлігімен танылған. Қай жылы туса да, 1730-1733 жылдары аралығында болған бір ұрыста бұрын белгісіз жас жігіт Әбілмансұр жекпе-жекке шығып, қалмақтың бас батыры, қоңтайшы Қалдан Сереннің жақын туысы (кейбір деректерде: күйеу баласы) Шарышты өлтіреді.

Үлкен әкесінің аруағын шақырып, жауға Абылайлап ат қойған Әбілмансұр жеңісті ұрыстан соң, Орта жүздің сұлтаны деп танылып, қазақ даласындағы ең беделді әміршілердің біріне  айналды. Бұдан соңғы жерде Әбілмансұр есімі ұмытылып, Абылай атанды.

Ел әңгімелері, тарихи жырлар Сабалақ әуелде Бөгенбай жасақтарының құрамында жорық-жортуылдарға қатысқанын айғақтайды. Орта жүз жасақтары мен жоңғарлардың арасында 1930-1931 жылдары бірнеше үлкен ұрыс болды. 1732 жылы жоңғардың 7 мыңнан астам әскері Орта жүздің шығыс шетіндегі ауылдарына шабуыл жасап, тегеурінді тойтарысқа тап болады. Абылайды 20 жасы 1733 жылға сәйкес келсе, дәл сол жылы қазақ пен қалмақ арасында үлкен майдан болғаны белгілі. Абылайдың әскери қайраткерлігі, қолбасшылық қабілеті 1730-1740 жылдардағы шайқастарда ерекше көрінді. Ол соғысқа Абылайдың қанды көйлек жолдастары Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Қарақалпақ Қылышбек, Шапырашты Наурызбай, т.б. қазақтың белгілі батырлары тізе қоса қатысады. Бұл да Абылайдың жауға қарсы қазақ халқының басын біріктіре білгендігінің дәлелі болып табылады. Бірте-бірте ұлыстағы бар өкім Әз-Тәуке ханның немересі Әбілмәмбет  ханнан өтіп, Абылайдың қолына көшеді. Абылайдың ерлігі мен ақыл-парасатына бас ұрған Әбілмәмбет ақылшы аға болып, кеңесші хан дәрежесімен шектеледі.

18 ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Абылай есімі бізге белгілі құжаттарда Әбілмәмбет ханмен қатар аталады. Орыс тарихшысы А.Левшин: «1739 жылы Орта жүзде Сәмеке (Орта жүздің батысындағы аз санды руларды биледі) ханның орнына хан сайлаудан бұрын Әбілмәмбет пен Абылай екеуі бірдей хандық билік жүргізген» - деп жазды.

Абылай билігінің күшейе түсуінің жаңа кезеңі 1744 жылы Әбілмәмбеттің Түркістанға көшіп кетуі уақытына саяды.

Абылай көреген саяси қайраткер бола отырып, қалмақтармен аса ауыр соғыстардан қалжыраған елінің есін жиғызу үшін дипломатиялық жолдарды да тиімді пайдаланды. 1740 жылы тамызда Орта жүз ханы Әбілмәмбетпен, тағы да басқа 120 старшынмен Орынборға келіп, орыс өкіметінің «қамқорына» кіруге келісімін білдірді. Сонымен бір мезгілде қазақ халқының тұтастығын сақтау мақсатында Шың империясымен де қарым-қатынасын суытпады. Петербор мен Бейжіңге елшіліктер аттандырды (1757-1777 жылдары Бейжіңге 10 елшілік жіберген). Ол Ресей мен Қытай империяларының өзара қайшылықтарын қазақ хандығы мүддесін пайдаланып отырды. Абылай 1745 жылы Қалдан Серен дүние салғаннан кейін Жоңғарияның билеуші топтарының тақ таласынан әлсіреп, бұрынғы әскери қуатынан айырыла бастауын және жоңғар-қытай соғысын Шығыс Түркістанмен іргелес өңірдегі ойраттардың уақытша билігінде қалған қазақ жерлерін қайтаруға, елдің дербестігін толық қалпына келтіруге пайдалану үшін барынша күш салды. Абылай қазақ елінің тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін жағдаяттармен аянбай күресіп, дербес сыртқы саясат ұстанып өтті.

Абылай шет ел басқыншыларына қарсы табанды соғыс жүргізген. 1752 жылы ол бастаған қазақ әскері шамасы 15-20 мың адамдай ойрат қолының шабуылына тойтарыс берді. 1753 ж. желтоқсанда Абылай 5 мың жауынгерімен жоңғар әскерлерімен шайқасып, бірталай қазақ жерін азат етті. 1754 жылы сәуірде Абылай бастаған 1700 қазақ әскері 10 мың қалмақпен соғысуға мәжбүр болса, сол жылдың шілде - тамыз айында 4 мың әскермен Жоңғарияға жорық жасап, 3000 қалмақты тұтқынға түсірді. 1756 жылы Абылайдың бастауымен қазақтар қытайлар мен қалмақтардың біріккен күшімен екі рет шайқасып, оның бірінде жеңіліп, екіншісінде жеңіске жетті. 1757 жылы Абылайдың 6 мың әскері Қытайдың 40 мың әскерімен шайқасқаннан кейін, қытайлар Абылайдан бітім сұрады.

1753-1754 жылдардағы шайқастарға Қабанбай, Бөгенбай Жанатай, Керей Жәнібек, Өтеген батырлар қысы-жазы үзбестен қатысты. Абылай бірде Қалдан Серенмен бітімге келсе, бірде Дабашыны (Давациды) шауып, бірде оны және Әмірсананы өзіне паналатты. Сөйтіп Ойрат ұлысының бөлшектене беруін көздеді. Тегеурінді әскери қимылмен қатар, дипломатиялық әрекеттер жүргізуі Абылайды өз заманының ұлы қайраткерлері деңгейіне көтерді. Абылай әскері 1771 жылы Мойынты өзенінің бойында болған қалмақтармен ауыр шайқаста жаңа жеңіске жетті. 1771 жылдың күзінде ұзақ уақыт бойы ақылдасқаннан кейін барлық үш жүздің өкілдері жаңа ханды сайлау үшін хандықтың ежелгі астанасы Түркістан қаласына келді. Абылайға ықпалды жырау Бұқар Қалқаманұлы, Әбілпейіз және Болат султандар, Нуралы ханды қоспағанда, Кіші жүз қазақтарының билеушілері, Орта жүз бен Ұлы жүздің өкілдері сөзсіз қолдау көрсетті. Халық көп жиналған кезде қазақ дәстүрі бойынша Абылай ақ киізге көтеріліп, үш жүздің ханы болып жарияланды.

Саяси ахуал тұрақталған шақта Абылай қазақ жерінің бүтіндігіне қол сұққан басқалармен де ымырасыз күрес жүргізді. 1754-1755 және 1764 жылдары қырғыздар Жетісуда біраз ауылдарда шауып, Жауғаш, Көкжал Барақ және Шынқожа батырлар бастаған әскерлерді Ақсу, Көксу және Шу бойында талқандайды.

Абылай соғыс жағдайына сай қол астындағы елде, әсіресе әскер ішінде қатаң тәртіп орнатты. Сондықтан да хан бастаған жауынгерлердің ел-жұрты мен атамекенін қорғау рухы жоғары, ұзақ жорықтарға шыдамды, шайқас даласында тегеуріні қатты болды. Абылай сан жағынан әлдеқайда басым жаумен шайқасудан еш тайынбады және көбіне үстем шығып отырды. Ол қазақ хандығының күшін біріктіріп, әскери жағынан қуатты мемлекетке айналдырды.