37.Алқалар, ерінгүлділер тұқымдастары. Морфологиясы, экологиясы. Гүлдері. Мысал келтіріңіз.

Алқалар тұқымдасының 2300-дей түрі бар (85 туыс). Ортаңғы ендіктерде олар негізінен шөптесін өсімдіктер болып келеді. Сиректеу жартылай бұталар, кейде тіптен бұталар. Тропикалық елдерде, əсіресе Оңтүстік Америкада өрмелеп өсетін бұталары мен ағаштары басым болып келеді. Жапырақтары кезектесіп орналасады, жапырақ серіктері (қосалқы жапырақшалары) болмайды, жапырақтары жай, жапырақтақталары тұтас немесе тілімделген болып келеді. Сабақтарында биколлатералды өткізгіш шоқтары болады. Гүлдері монохазий бұйра гүлшоғырына жиналған немесе жекелеген гүлден тұратын, көрнісі актиноморфты, көп жағдайда гүл түйінінің көлбеу орналасуына байланысты аздап зигоморфты болып келеді. Тостағаншасы 5-тісті, ал гүлдердің бірігуіне байланысты ол 4-6 ұялы болады. Күлтежапырақшалары бір-бірімен біріккен, дөңгелек, табақша, трубка тəрізді, немесе кең қоңырау секілді болып келеді. Күлтенің трубкасына, оның тістерімен

кезектесіп, ішкі жағынан əрқайсысының басында 2-ден, сиректеу 4-тен тозаң ұясы бар 5

аталық жабысып өседі. Гинецейі ценокарпты, 2 жеміс жапырақшадан тұрады. Гүл түйіні жоғарғы, əдетте 2 ұялы, бірақта жалған перденің пайда болуына немесе гүлдердің бірігуіне байланысты ол 4-6 ұялы болады. Жемісі шырынды немесе қорапша (қауашақ), сиректеу сүйекті болып келеді. Көптеген түрлерінің овощтық өсімдіктер ретінде (картоп, помидор, баклажан, бұрыш) шаруашылықтағы маңызы аса зор, ал кейбіреулерінің бойында улы аккалоидтары болады, оларды дəрі-дəрмек ретінде пайдаланады. Кейбір біржылдық түрлері сəндік өсімдіктер болып келеді.

Алқа туысы ( паслен - Solanum ). 1,5 мыңдай түрлері бар. Түрлерінің ең көп кездесетін орталығы Оңтүстік Америка. БОР-дың флорасында бары-жоғы 10-ақ түрі кездеседі. Экономикалық жағынан ең маңыздысы картоп ( картофель - S.tuberosum), ол осы тұқымдастың ішіндегі мəдени жағдайда ең кең таралған түрдің бірі. Біржылдық өсімдік ретінде отырғызылады. Гүлсерігі актиноморфты, күлтежапырақшаларының түсі ақ, ашық-сия көк, сарылау - қызғыш, аталықтары аналықтың мойнының айналасында конус түзіп орналасады. Гүлінің формуласы: * Ca(5) Co(5) A5 G(2).

Екі ұялы шырынды жемісі болады. Тамырлары жіңішке. Сабағының жер асты бұтағы - сталондары болады, оларды тамырдан оңай ажыратуға болады. Өйткені олардың бүршіктерімен ұсақ қабыршақ (чешуя) тəрізді төменгі жерасты) жапырақтары болады. Сталондарында түйнектері жетіледі, оларда 12-25% дейін крахмал жəне 78% дейін су болады. Картоптың 1 мыңнан астам тамаққа пайдаланатын, малдарға қорек болатын жəне əртүрлі техникалық заттар алатын сорттары белгілі. БОР-дың территориясында отырғызылып жүрген картоп, шамасы Чилидің Андасында, Чилоэ аралында өсетін түрге, бəлкем Перуде өсетін түрге де жататын болуы мүмкін. Кең таралған овощтық дақылға көк

баклажанда (синий баклажан - S.melongena) жатады. Ол жеуге келетін жемісі үлкен, қою

сия-көк түсті; шыққан жері Индия. Жабайы өсетін түрлерінен ащылау алқаны (паслон сладко-горький -S.dulcamara) айтуға болады. Ол жартылай бұта, шырынды жемісінің түсі ашық-қызыл болып келеді. Қара алқа (п.черный - S.nіgrum) ; біржылдық шөптесін өсімдік, шырынды жемісінің, түсі қара болып келетін кең таралған арамшөп. Ерінгүлділер(губоцветные)Lamiaceae тұқымдасын 4мыңдай түр 200-ден астам туыс жатады.Көпжылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктер,жартылай бұталар сиректеу бұталар.Антрактидадан басқа барлық жерде өседі,бірақ түрлерінің ең көп тараған жері Жерорта теңізі жағалауы,Алдыңғы және Отра Азия шөлді және шөлейітті аймақтары.Сабағы 4 қырлы.Жапыақтары кезектесіп орналасады,қарапайым қосалқы жапырақтары болмайды.Сабақтары мен жапырақтары безді түтіктермен жабылған,олар эфир майын бөліп шығарады.Гүлшоғыры тирстен тұрады.Гүлдері зигоморфты ,көп жағдайда екі ерінді ,сиректеу актиноморфты гүлге жақын болады.Тостағанша жапырақшалары біріккен,қоңырау тәрізді түтік тәрізді немесе екі ерінді ,әдетте 5 мүшелі.Күлтесі барлық уақытта 5 мүшелі.Күлтесінің төменгі жағы трубка ал жағарғы жағы отгиб тұзеді.Андроцейі күлтенің трубкасына бекінген 4 аталықтан тұрады,оның 2 ұзын 2 қысқа .Геницейі барлық уақытта 2біріккен жеміс жапырақшаларынан тұрады.Гүлтүйіні жоғары бірақ 4 ұялы .әр 1 ұяда 1-ден тұқымбүр болады.Аналықтың мойны біршама ұзын болады және 2 жақтаулы аналық аузымен аяқталады.Ақ тауқалақайдың (ясностка белая-Lamium album)гүлінің формуласы- ↑Ca (5)Co(2+3)A2+2G(2)