109. Ұжымдастыру жылдары қазақ шаруаларын жаппай отырықшылыққа күштеп көшіру. Нәтижелері және салдары.

. Партияның ХV съезі ауыл аруашылығын ұжымдастыру бағытын жариялады.(1927ж.желтоқсан) негізгі ұстанымдар: еріктілік, дербестік, материалдық мүдделілік, ұжымдастыру сатыларына кезең-кезеңмен өту. ҚАКСР-де ұжымдастыруды 1932ж.көктеміне қарай аяқтау белгіленді. 1929ж. Алғ. МТС-тер құрылды ұжымдастыру мен отырықшыландыруды жаппай жүргізу үшін ауылдар мен қоныстарға 8000 жұмысшы және 1204 «жиырма бес мыңшылдықтар» жіберілді. Олар Ресейдегі колхоз жобасын қайталайтын қоныстандыру үлгісін орнықтырды. Ұжымдастыру жылдары кооперативтендіру қозғалысының өз ісін ашуға мүмкіндік беру, материалдық ынта, кооперативтендіруге шаруаның бірте-бірте өтуі, еркіндік ұстанымдары бұзылды. Ұжымдастыру бағытында жіберілген қателіктер:- қатал жаппай қуғынлаумен террорға негізделді.- даярлықсыз, жергілікті жағдайлар ескерілместен жүргізілді.- әкімшілшк күштеу әдістерімен жеделдете жүргізілді.- шаруашылық базасын жасау, тұрғын үйлер, мәдени-тұрмыстық объектілер салу жоспары орындалмады. Шаруашылықты ұжымдастыру деңгейі үнемі өсіп отырд: 1928ж.-2%, 1930ж.- 56,4%, 1931ж.қазанда – 65%. Азық-түлікпен қамт/з етудің қиындауына байланысты 1929ж. «әскери коммунизм» саясаты кезіндегі салғырт енгізілді: шұбартау ауданында малдың 80%-і мемлекетке өткізілді. Балқаш ауданында 297 000 малға салғырт салынды. (ауданда 173 000 мал болған). Торғай ауданында 1млн.мал басынан салғырт салдарынан 98 000 ғана қалды. Торғайлықтар «асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» ұранын көтерді. Еріктілік ұстанымы өрескел бұзылды.колхозға кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар «бай-кулактар» қатарына жатқызылып, қатаң жазаланды: 1929ж.56,498 шаруа жауапқа тартылып, 34 мыңы сотталды. 1931ж. 5500 отбасы жер аударылды. 1929-33жж. ОГПУ (бшріккен мемлекттік саяси басқарма) үштігі – 9805 іс қарап, оның ішінде: ату жазасына – 3386адам, 3-10жыл концентрациялық лагерьге қамауға – 13151 адамға үкім шығарды. 1933ж. Саяси басқарма үштігі 21 000 адамды қамауға алды. 1930ж. 30мамыр – республика Үкіметі жаңа лагерьлер ұйымдастыру үшін Ақмола, Қарағанды округтерінен мерзімсіз, тегін пайдалануға 110 000га жер бөлді.мал шаруашылығы күйзелісті шығынға ұшырап, 1930-32 жж. Аштық жайлады. 1932ж.ақпан – колхозшы қожалықтарының 87%-і , жекешелердің 51,8%-і малдан түгел айырылды. Ұжымдастыру қарсаңында – 40,5млн. Мал болса, 1933ж.1қаңтарда 4,5млн мал қалды. Бұл жағдай өлкеде аштық қасіретін туғызды: 1930ж. – 313 000адам, 1931ж. – 765 000адам, 1932ж. – 769 000 адам қайтыс болды.1930ж.қаңтар – 1931ж.маусым аралығы – 1млн. 70мың адам Қытай,Иран,Ауған жеріне көшіп кетті. Оның 616 мыңы қайтып оралған жоқ, 414мыңы кейін елге оралды. Аштық зардаптары:1930-33жж. 2,1млн.адам қырылды(барлығы 6,2млн.адам)Қазақтардың осы жылдардағы саны 40 жылдан кейін, 1969ж.ғана қалпына келтірілді.1930-32жж. Ашаршылық тарихқа «ұлы жұт» ретінде енді.

110. Қазақстанда ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру және оның нәтижелері мен салдары. .Большевиктер 20-шы жж.ЖЭС-ті ұзақ мерзімді саяси стратегия деп есептеді.Сондықтан олар ЖЭС аясында шаруа қожалықтарын біртіндеп кооперативтендіру арқылы ауыл шаруашылығын социалистік жолмен қайта құруды көздеді.Шаруалар кооперациясы мемлекттік тұрғыдан еріксіз күштеу арқылы емес,керісінше экономикалық қажеттіліктен туындайтын қозғалыс болу керек еді.Алайда,большевиктер қазақ ауылында әлеуметтік теңсіздікті жою мақсатында шабындық және жайылымдық жерлерді бөліске салды.Қазақстан Орталық Атқару Комитеті және Халық комиссарлар кеңесі 1926 ж.20 мамырда «Жерге орналаспай жерді пайдаланатын көшпелі және жартылай көшпелі аудандардың шабындық және егістік жерлерін уақытша қайта бөлу туралы»заң қабылдады.Оған сол кездегі Халық комиссарлары кеңесінің төрағасы Н.Нұрмақов қол қойды.Осы шабындық және жайылымдық жеолерді бөліске салу науқаны партияөкеңес өызметкерлерінің де бұл шараны жүзеге асыруға даярлықтарының жоқ екендігін көрсетті.Жұмыс барысы қаражатпен қамтамасыз етілмеді .Жер алған кедей шаруашылықтарына көмек берілмеді.Бқліс жаз кезінде өткізілді.Қазақ шаруаларының бәрі дерлік жайлауда болып,нақты бұл шараларға қатыса алмады.Қазақстанда большевиктер ауыл шаруашылығын социалистік жолмен қайта құру тәжірибесінде тәркілеу саясатымен шектелмеді.Шаруа қожалықтарын біртіндеп ерікті түрде кооперативтендіру арқылы социалистік ірі ауыл шаруашылық ұжымына біріктіру туралы 1927 ж.желтоқсанда өткен партияның ХУ съезінің шешімдерін жүзеге асыруға кірісті.Алайда,үкімет біртіндеп құрылып жатқан колхоздарға материалдық жағынан көмекті күшейту шарасының орнына,керісінше нұсқаулар беру арқылы күштеу әдістерінің кең етек алуна жол ашты.Орталық билік колхоз құрылысындағы біртіндеп өз бетінше жүріп жатқан қозғалысты жоспарлы іс-әрекетке ұластырды.Мысалы:РКФСР жер халық комиссариаты мен колхоз орталығы 1928 ж. көктемге бүкіл елде 1,1 млн. шаруа қожалықтарын біріктіруді жоспарлады.Ал енді ауыл шаруашылығы кооперациялары одақтарының Одағы бұл цифрларды 3 есеге көбейтіп ,ұжымдастырылатын шаруа қожалықтарының санын 3 млн. жеткізді.Ал енді бесжылдық жоспарды белгілеу кезінде Мемлекеттік жоспарлау комитеті бұл жоспардағы санды 5 млн. жеткізді.1930ж.5қаңтарда БК(б)П Орталық Комитеті «Ұжымдастыру қарқыны және мемлекеттік колхоз құрылысына көмек шаралары»туралы қаулы қабылдады.Қаулыда Орталық комитет жаппай ұжымдастыруды жүзеге асыру үшін елдің аудандарын 3 топқа бөлді:Бірінші топқа осы ұжымдастыруға белгілі мөлшерде даяр деп есептелінген таза астықт ы аудандар жатты.Оларға Орта және төменгі Волга,Солтүстік Кавказ аудандары кірді.Ол аудандарда шаруа қожалықтарын социалистік жолмен қайта құруды 1931ж.көктемінде аяқтау белгіленді.Екінші топқа елдің Украина,Орталық қара топырақты облыстар,Сібір,Орал,Қазақстан сияқты астықты аудандар жатты.Бұл жерлерде ұжымдастыруды аяқтау мерзімі бір жылға ұзартылды,яғни ол аудандарда шаруа қожалықтарын ұжымдастыруды 1932ж.көктемінде аяқтау қажет болды.Елдің бүкіл басқа өлкелері мен облыстары үшінші топқа енді.Бұл жерлерде шаруа қожалықтарын ұжымдастыруды 1933ж.көктемінде ,яғни бірінші бесжылдықтың аяғына қарай аяқтау жоспарланды.Қазақстанда ұжымдастыру елдің басқа аймақтарымен салыстырғанда баяу жүргізілуі тиіс ддеген пікірге Голощекин мүлде қосылмады.Осыған байланысты бүкіл республикадағы ұжымдастыру жоспарлары қайта қаралды.Ф.Голощекин бұл шараларды одан әрі тез жүзеге асыру үшін орталыұтан Қазақстанға 126 млн.сом ұаржы бөлуді сұрады.Қажетті қалған 180 млн.қаржыны халық өзі өтейді деп есептеді .Сонымен қатар өлкенің партия басшысы ұжымдастыру ісіне көмекке деп Орталық Комитетінің Ресейдің орталық аудандарын шет аймақтарға көмекке жіберуге даярланып жатқан 25 мың адамның 2 мыңын Қазақстанға жіберуді сұрады.Күштеп ұжымдастыру нәтижесінде құрылған колхоздардың жағдайы өте нашар болды.Осындай әлсіз колхоздарды техникалық жағынан нығайту мақсатын көздеп МТС-тер құрды.МТС-тердің де мүмкіндіктері жеткіліксіз еді.Мысалы 1930ж.бар болғаны республика көлемінде 6 МТС болған,ал 1932ж.-ңң болса,1933ж.оны 70-ке жеткізу жоспарланған.Алайда,1931ж.колхоздар саны 74448 болса,онда ол колхоздарды техникалық жағынан нығайту шаралары тек сөз жүзінде болғанын көруге болады.Ұжымдастыруды жүзеге асыру барысында еріктілік,қоғамдастыру принциптері толық бұрмаланды.Ұжымдастыруға байланысты жүргізілген шараларда кімнің осы шараға қарсы екенін айқындау бірінші орынға қойылды.Кімде-кім қарсы болса,ол тіптен кедей шаруа болса да,тап жауы қатарына жатқызылды.Ұжымдастырылған шаруашылықтарға жұмыс күші болып саналатын малды ғана қоғамдастырудың орнына,барлық малды түгелдей алу шаралары жүргізілді.Күштеу,зорлық-зомбылық көрсету арқылы ұжымдастыру шаралары тездетілді.Күштеп ұжымдастырушылар қазақ қоғамындағы дәстүрлі мал шаруашылығының ерекшелігін мүлде еске алмады.Алайда,ұжымдастыруды жүзеге асыру барысында жіберілген зорлық-зомбылықтар Орталық Комитеттің 14 наурыз 1930ж. қабылдаған қаулысында партия бағытын бұрмалау деп қана бағаланды.Большевиктік Орталық билік ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан шаралардың бәрін дұрыс деп есептеп кемшіліктерді жіберіп отырғандармен күресу қажет еді.Ол кемшіліктердің жалпы жүргізіп отырылған саясаттың қателігінен екендігі,яғни үкіметтің шешімдері мен солақай нұсқаулары нәтижесінже болып жатқаны мойындалмады.Күштеп ұжымдастыру науқаны кезінде ауыл-деревняда әлеуметтік жіктеу саясаты қте жоғары қарқынмен жүргізілді.КСРО ОАК мен ХКК-нің 1930ж.1 ақпанда қабылдаған «Жаппай ұжымдастыру аудандарындағы ауыл шаруашылығын социалистік қайта құруды нығайту және кулактармен күрес шаралары туралы »қаулысы негізінде ауқатты шаруа қожалықтарына қарсы ашық террор басталды.Шаруа қожалықтарынан бай – кулактарды бөліп алып,оларды тап ретінде жою жүзеге асырылды.Енді осы шаралардың жүзеге асырылуы барысында жазалануға белгіленген топтармен қатар сол үкім шығарылып,жазаға тартылғандар арасында орташалар ,тіптен кедейлер де болған.1928-1929жж.бай –кулактар есебіне алынып жазаға тартылғандар ,яғни қудаланғандар есебі 54 625 болды.1931ж.5500 шаруа бай-кулак ретінде аласталды.Ал енді 1928ж.тәркілеу кезіндегі қазақ қоғамындағы бай-феодалдар саны тек 696 ғана болғанын ескерсек бұлардың да кімдер екені белгілі.Күштеп ұжымдастыру саясаты халықтың қарсылығын тудырды.Сол жылдары өлкенің басшыларының Сталинге жазған хаттары қазақ даласында осы наразылықтың өте зор көлем алғанын ,Алтайдан Маңғыстауға дейінгі аймақты түгел қамтығанын ,бұл туралы Кеңес өкіметінің басшыларының хабардар болғанын көрсетеді.Большевиктер жүргізген ұжымдастыру қазақ ауылына үлкен соққы болды.Әсіресе мал шаруашылығы қатты күйзеліске ұшырады.Ұжымдастыру кезінде дәстүрлі мал шаруашылығының ерекшелігін есепке алмай түгел қауымдастырылған мал шығынға ұшырады.Сонымен қатра қауымдастырылған малдың өте көп бөлігі үкіметтің ет салығын орындауға жұмсалды.Ұжымдастыру саясатының зардаптары қазақ халқының басына үлкен апат әкелді.Күшпен ұжымдастырылған және материалдық жағынан өте әлсіз шаруашылықтар күйзеліске ұшырап нәтижесінде 1932-33жж.халық аштыққа ұшырады.Сол кездегі мәліметтерге қарағанда аштық жайлаған аудандарда халық баудай түсіп қырылған.Ауыл шаруашылығын ұжымдастырудың осындай зардаптары сталиндік басшылықты біраз сескендірді .1930ж.17 қыркүйекте «Ауыл шаруашылығы туралы »қаулы қабылданып Қазақстан мал шаруашылығындағы «кемшіліктерді түзеу»бағыты белгіленеді.Алайда,қаулы өлкелік комитеттің жүргізген саясатын айыптамады,тіпіт ол қаулыда аштық туралы бір сөз жоқ.Большевиктер шаруашылыққа тікелей араласуды тоқтатпады.Мал шаруашылығының артта қалуын тікелей араласу жолымен шешуді көздеді.1939ж.8 шілдеде БК(б)П Орталық комитеті «Колхоздарда қоғамдық малды дамыту шаралары туралы»қаулы қабылдайды.Осы қаулыда колхоздарда 2-3 тауарлы фермалар құру белгіленеді.Осыған орай колхоздар мал санын арттыруға ынталанады деген есеппен жаңа ет өткізу жүйесін белгілейді.Алайда, бұл негізінен колхоздарды күштеп малдың ұстауға тиімсіз түрлерін дамытуға итермелеген шаралар болды.Колхоздардың еріктілігі шектелді,әкімшілік басқару жүйесі одан әрі күш алды.1920ж. екінші жартысы мен 1930ж.большевиктік партия бастаған кеңес үкіметі экономиканы социалистік жолмен қайта құру мақсатында Қазақстанда шабындық-жайылымдық жерлерді қайта бөлу ,байларды тәркілеу,ұжымдастыру сияқты әлеуметтік реформаларды жүзеге асырды .Бұл реформалардың қазақ қоғамына өте жат болғанына қарамай ,оларды күштеу әдістерімен ендірді.Ол үшін кеңем үкіметі мемлекеттің күштеу аппаратын кең қолданды.Бірақ кеңес үкіметінің ауыл шаруашылығын социалистік жолмен қайта құру жолында жүргізген шаралары нәтиже бермеді.Керісінше бұл реформалар шаруалардың еңбекке деген ынтасын жойды.Соған қарамай большевиктер ауыл шаруашылығын социалистік жолмен алға қарай дамыту мақсатында ылғи әр түрлі жаңа шаралар жүргізіп отырды.

111.1929-1931 жж. күштеп ұжымдастыруға қарсы көтерілістер. 1927ж партияның ХҮ съезінде елді коллективтендіруге бағыт алуға шешім қаб. Бұл науқан 1929ж Сталиннің „Правда” газетінде жарияланған „Ұлы бетбұрыс” деген мақаласынан кейін аса қарқынмен жүргізілді. 1928ж Қазақ АКСР Атқару комитеті мен халық комиссарлар Кеңесінің „Бай шару.қ/ын тәркілеу” туралы қаулысы шықты. Осы қаулының негізінде 700-ге жуық ірі бай шар-ы тәркіленіп олардың иелері қанаушы тап ретінде атылды. Осы саясат кейіннен колхоздастыру кезінде де жалғасып, оған орта шар-р да ұшырады. Қаз-ы коллективтендіру аса жылдамдықпен жүргізілді. 1928ж Қаз-а барлық шаруа қожалық/ының 2% колхоз/ға біріксе, 1930ж. Олардың саны 50% -ке жетті. 1931 ж. О/дың саны 65% болды. Қаз-ы коллективтендіру қ-қ халқының ғасыр/дан бері қолданып келе жатқан көшпелі тұрмысын, әдет-ғұрпын, салт-санасын ескерілместен жүргізілді. Шар-ы еріксіз, зорлап колхоз/ға кіргізді. Қазақ/ды күштеп отырықшылыққа көшірді. Халықтың қолындағы мал еріксіз колхозға тартып алынды. Бұл іс/дің барлығы дайындықсыз жүргізілгендіктен және қысқы жем шөптің болмауынан Қаз-ы мал шар-ы үлкен апатқа ұшырады. 1932ж ақпан айына дейін колх./дағы малдың 87% -і апатқа ұшырады. индустрияландыру жыл/ында Ресейдің орт ауд-ы ірі құрылыс/дағы жұмысшы/ды етпен қамтамасыз ету мақсатында малдың біраз бөлігі Ресейге жіберілгеннен кейін 1928ж дейін Қаз-а 40 миллион мал болса 1933ж Қаз-а 5 миллионға жуық қана мал қалды. Қолындағы күн-көріс малынан айырылғаннан кейін және көптеген салық/дың салынуына байланысты қазақ/дың өзі де аштыққа ұшырады. Коллективтендіру жыл/ы жіберілген өрескел қателіктердің сал/ынан 2 миллион 200 мың адам қазаға ұшырады. Бұл сол кездегі қазақ халқының 49% -і еді. 1 миллионға жуық адам шет мем-е кетті. Қаз-ы коллективтендіру жыл/ындағы жіберілген қателіктер тікелей жауапты адам 1925-1933ж аралығында Қаз-н аймақтық коммунистік партиясының 1-ші хатшысы болып істеген Голощекин еді. Ол жергілікті халықтың әдет-ғұрпын білместен Қаз-а ойына келгенін істеп, елді басқаруда командалық-бюрократиялық әдісті қолданды, өзінің жеке билігін орнатты. Голощекин Қаз-а „Кіші Қазан” идеясын жүргізді. Оның бұл идеясына Рысқұлов, Нұрмақов, Сәдуақасов, Төрегожин сияқты қайраткер/ қарсы шықты. Бірақ Голощекинді Сталин қолдап отырды. Қаз-ы аштық және оның себе/і туралы Т.Рысқұлов Сталинге бірнеше рет хат жазды. Зорлап ұжымдастыру салықтың көп салынуы және Кеңес өкіметінің мұсылман дініндегі мешіт/ді жауып тастауы, мұсылман әдет-ғұрып/ына тиым салуы халықтың наразылығын туғызды. 1929-1932ж ар-да Қаз-ң көптеген аймақ/ында шар-р көтер-і болды. Алғашқы осындай көт-ң бірі Қаз-ң оңт Бостандық ауданында басталды. Көт-с Қостанай округінің Бетпаққара ауд-а, Оңт-і Созақ ауд, Қызылқұмда, Ырғызда, Маңғыстауда, Қарақалпақстанда ірі шар-р көтерілістері болды. Бұл көт-і Кеңес үкіметі арнайы әскери бөлімдер күшімен басып, оған қатысқан/ы қатаң жазаға тартты. 5551 адам сотталып, олар/ 883-і атылды.

112.1931-1933 жылдардағы аштықтың себептері, экономикалық және демографиялық салдары. Ұжымдастыру саясатының зардаптары қазақ халқының басына үлкен апат әкелді. Көшпелі қазақ мал шаруашылықтарын күштеп отырықшыландыру ж\е ұжымдастыру Қазақстан экономикасын құлдыратып төмен түсіріп жіберді. Күшпен ұжымдастырылған ж\е материялдық жағынан өте әлсіз шаруашылықтар күйзеліске ұшырап, нәтижесінде 1932-33жылдары халық аштыққа ұшырады. Бұл кез сонымен қатар 1932-33ж қуаңшылықпен тұспа.тұс келді. Осындай елді арылмас сорға душар еткен қолдан жасалған қастандық пен табиғаттың рақымсыздығынан осы екі жылда республикада аштықтан өте көп адам қырылып, қазақ елі орны толмас қайғы мен қазаға ұшырады:1млн 750мың адамынан,яғни қазақ ұлтының 49%нан айырылды. Р.да тұратын басқа халықтарда сан жағынан кеміді. Сол кездегі мәліметке қарағанда аштық жайлаған аудандарда халық баудай түсіп қырылған. Аштықтан өлген адамдарды жинап,көмуге мүмкіндік болмаған. Аштықтың салдарынан адам етін жеу фактілері де көп болған. Осындай жантүршігерлік көріністер туралы мәліметтерді зериттеушілер тәуелсіздік алғаннан кейін архив қойнауынан алып жариялады. аштыққа ұшыраған қазақтар босқын болып, елден шет аймақтарға үдере көшті. Қ.нан шет аймақтарға кеткен қазақ босқындарының ауыр да жанкешті тұрмысы туралы да деректер жеткілікті. Зерттеушілер 1930-1932ж шетелге кеткен қазақтар санын,қайтып келгендерді шығарып салғанда 1.3млн адамға жеткізеді.Қазақтардың аштықтан қырылуы ж\е аймақтарға үдере көшуі нәтижесінде халық саны күрт азайды,яғни демографиялық апатқа әкелді. мысалы,1937ж бас.халықшаруашылығы есебінің бастығы М.Саматовтың Л.Мирзоянға берген мәліметі бойынша 1930ж 1маусымы мен 1933 1маусымы аралығында халық саны 2есеге кеміген.

113.Т.Рысқұловтың Сталинге хаты. «Бесеудің хаты». Қазақ халқының ауыр жағдайын Қызыл крест ж\е Қызыл жарты ай қоғамының баяндама хаттарынан ж\е Ресейдің басшы мемлекет қайраткерлері ретінде жергілікті жерлерден Мәскеуге келіп түскіп жатқан басқа да мәліметтерден хабардар болған Т.Рысқұлов, көп кешікпей.ақ Сталинге хат жазады.................. Аштыққа байланысты жоғарғы партия мен үкімет басшыларына жазылған хаттар қатарын О.Исаевтің "Бесеудің хаты" толықтырады.......................Ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастырудың осындай зардаптары сталиндік басшылықты біраз сескендірді. 1932ж 17қыркүйекте "Ауыл шаруашылығы туралы" қаулы қабылданып, Қазақстан мал шаруашылығындағы "Кемшілікті түзету" бағыты белгіленді. Алайда қаулы өлкелік комитеттің жүргізген саясатын айыптамады,тіпті,ол қаулыда аштық туралы бір сөз жоқ. Қаулы егіншілік аудандарында жеке меншікте 2-3бас сиыр, 10-20бас қой,ал мал шаруашылығы аудандарда 100бас қой, 8-10бас әрә қара, 3-5түйе, 8-10жылқыға дейін ұстауға рұқсат берді. Қазақстанда 624ферма таратылды. Жойылған тауарлы фермалардан 216370бас мал колхозшылардың өзіндік шаруашылықтарына берілді. Колхоздар мен совхоздардан 680мың бас мал шаруалардың жеке меншігіне сатылды.

114.Қазақстандағы социалистік индустрияландырудың ерекшеліктері, нәтижелері және олқылықтары.Индуст-ң басталуы. Қ-ғы индус-у ісі уақыты жағынан КСРО халық шаруашылығын дамыту-ң 1-ші 5-жылдығымен (1928-2932 жж.) тұтас келді ж/е мейлінше қиын жағдайға өтті. Ол кезде халық шар-н қалпына келтіру әлі де аяқталмаған еді. Тұтас алғанда өнеркәсіп өндірісі соғ-қа дей-гі деңгейі-ң 61% - ына ғана жетті. Өнеркәсіптен Орал – ембі өңіріндегі бірнеше мұнай кәсіпшілік-і, Орт Қ-ғы көмір өндіретін шағын шахта-р ж/е Алтайдағы қуаты шамалы түсті металлургия кәсіпорын-ы ғана бар еді. Қ-ң байлыққа толы кең-байтақ өлкесі тур жинақтаған ғылыми білім көп емес–ті. Байланыс ж/е тасымал құрал-ы нашар дамыған нашар дамыған еді. Қ-н эконом-да ауыл ш-ғы басым бол-тан, ЖЭС жағдайындағы өзгеріс-ң әсері әлі сезіле қоймаған болатын.Халық ш-ғы ауыр өнеркәсіп-ң жетекші сала-ын дамытуды, шахта-р мен кегіш-ді толық іске қосуды, жергілікті өнеркәсіп орындары-ң ескі-ін қалпына келтіріп, жаңа-ын салуды, халық ш-ғының мұқтажына қажетті теміржол-р мен тех-қ байл құрал-ын орнықтыруды талап етті. Бұған жерг-ті халық өкіл-ін кеңінен тарту арқ жұмысшы табы мен өндірістік - тех-қ зиялы қауымды қалыптастыру қажетті болды.Инд-у үдіресі басқару жүйесіне әміршіл-әкімшіл басқару әдісі-ң енг-мен байланысты еді. 1925-1933ж-р ар-да билік басында болған бұр-ғы кәсіпқой революционер Ф.И.Голощекин капиталистік емес даму жағд-ғы социализм-ң теоретигі рөлін атқаруға тырысып, Сталин-ң қатаң бағытын жақтап, аймақтық көсемшілдік идеясын ұстанды.Жергілікті партия – кеңес ж/е шарушалық кадр-ң (С. Сәдуақасов, Ж.Мыңбаев) Инд-ды жүзеге асыру бар-да өлке эконом-да сақталып отырған отрашылдық құрылымын қайта қарау қажеттігі тур орынды ұсыныс-рын: «жерг-ті ұлтшылдық көрініс-і» деп қаб-ды.Қ-да Ин-у ісі болашақ өнеркәсіп үшін қажетті табиғи байлық-ды зерттеуден басталды. КСРО ҒА 1920ж-ң соңы–1930ж-ң басында көптеген көрнекті ғалымдар-ң қатысуымен ұйымдастырған кешенді экспедиция-р жүргізген зерттеу-р іс жүзінде респ-ң бүкіл аумағын қамтыды. Орт Қ-ң Минерал-шикізат байлық-ын академик Н.С.Курнаков басшылық еткен геолог-р мен геофизиктер-ң үлкен тобы зерттеді. Ол топ өз зерттеу-ң нәт-де Қазақ Респ-сы «Кеңес Одағы-ң тұтас металлогенді аймағы болып табылады» деген тұжырым жасады. Кеңес билігі-ң алғ-қы күн-інен бастап Орал-Ембі мұнайлы ауданын зерттеумен айналысған академик И.М.Губкин бұл кен орны – елдегі мұнайға аса бай обл-ң бірі деп есептеді. Жерг-ті геология-қ-іздестіру ұйым-ы да респ-ң өндіргіш күш-ін зерттеу жұмыс-ын жүргізе бастады. Қазақ-ң жас инженер-геологі Қ.И.С Жезқазған ауд-ғы мыс кені орын-н мұқият зерттеп, өңір-ң болшағы зор екенін дәлелдеп берді.Қ-тан индустриясы-ң жетекші объекті-і.1927ж Түркістан-Сібір теміржолы магистралі салына бастады. Бұл теміржол құрылысы еліміз-ң тарихында еңбек ерлігі-ң үздік үлгісі ретінде енді. Теміржолды салуға басшылық етуші-ң ар-да белгілі зиял-р Қ.Рысқұлбеков, М.Тынышбаев, т.б. болды. Оның құрылысында 100 мыңдай адам- орыс, қазақ, украин, қырғыз, дүнген, татар, башқұрт-р еңбек етті. Оң мыңдай қазақ жұмысшы-ы теміржолшы, құрылысшы, техник, жол ісі-ң шебері мамандық-ын меңгерді.Солар-ң бірі – Д.Омаров қатардағы жұмысшыдан Түрксіб теміржол-ң бастығына дейін көтерілді.Социалистік еңбек ірі, «Қазақкөлік-құрылыс» тресі-ң бастығы болған Т.Қазыбеков те қатардағы құрылысшы-ң бірі еді. Түрксіб жоспарда белгіленген 5 ж-ң орнына 3 ж-да салынып бітті. 1930 ж-ғы 28 сәуірде солт ж/е оңт учаскелері Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол уақытша іске қосылды, 1931 ж қаңтарда тұрақты пайдалануға бер-ді. Оның салынуы-ң мем-тік ж/е әлеум-экон-қ маңызы болды. Жол Орта Азияны Сібір аудан-мен жалғастырды, елдің шығ аудандар-ң экон-сы мен мәден-ін өрге басуға ықпал етті.Соғ-қа дей-гі 5-жылдықтар кезінде Қ-танда Түрксіб теміржолы, Қарағанды шахта-ы, Ембі-ң мұнай кәсіпшілік-і, Шымкент қорғасын з-ты, Балқаш ж/е Жезқазған кен-металлургия комб-ры, Кенді Алтай мен Ащысайдағы полиметалл к-ры, Ақтөбе комб-ты, т.б. салынды.Балқаш-ң, Қарсақпай-ң, Жезқазған-ң түсті метлалургия кәсіпорын-ымен бірге көмірлі Қарағанды алып өнеркәсіп кешеніне айналды.Шымкент қорғасын зауыты-ң, балқаш мыс балқыту, Лениногор «Риддер», Зырян полиметалл комбинат-ң, Ащысай, Қоңырат, кеніш-інің салынуы, Жезқазған кен орны-ң игерілуі түсті метал-ны Қ-н өнеркәсібі-ң жетекші саласына айналдырды. Респ-ка ин-ң дамуында Ертіс өңірі-ң үлес салмағы зор болды. Қ-ң астанасы мен оңтүстігі-ң ин-лық қуаты арта түсті. Кенді Алтай Сібір-ң ин-лы кешенімен ұласты. Орал – Сібір – Қ-н үшбұрышы мырыш, мыс, қорғасын және басқа да стратегиялық өндіру жөнінен КСРО-да жетекші орын алды. Ембі Бат Қ-ғы ірі мұнай өнеркәсібі базасына айналды. Қазақстандағы индустрияландырудың ерекшеліктері. Ин-у әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі-ң әдіс-імен – директивалық жоспарлаумен, орталық-ң әмірімен іске асырылды. Тікенек сыммен қоршалған лагерь санын көбейту, көшпелі-дің ғас-р бойы қалыптасқан тұрмыс салтын күшпен күйрету, халықтық дәстүр-не тыйым салу, қарапайым бұқараны қайыршыландыру мен аштыққа ұшрату, халықты барынша ин-у кезені-ң мейілінше тұрпатты сипатына айналды. Қ-ғы ин-у жоғарыдан жүзеге асырылды. Негізінен, шикізат көз-і қарқынды игерілді. Респ зауыт-ы мен фабрика-ы дайын өнім шығармады. Қазан төңк-не дей-дей, ин-у ж-ры да өнекәсіп-ң өндіруші сала-ы ж/е химия өнеркәсібі-ң дәстүрлі сала-ы басым дамытылды. Машина жасау, металургия, қорғаныс кәсіпорын-ы болмады. Энергетика базасы, құрылыс материал-ы өнеркәсібі едәуір артта қалды. Қ-н тау-кен шикізаты-ң көптеген түр-ін дайындаушы база ретінде қала берді. Алтын өндіру ел-ң қаржы жүйесін нығайтуға қомақты үлес қосты. Респ-н сирек кездесетін метал-р, мұнай, көмір, фосфорит орт-қа ағылып жатты. Қымбат тұратын дайын бұйым-р тасып әкетілді.Теміржол тасымалы-ң жүк айналымы, негізінен, өлке-ң бірегей табиғи байлық-ын Қ-ң тың жерге тасу есебінен 1913ж-ғы деңгейінен 21,3 есе асып түсті. Бұл тур С.Сәдуақасов күйінішпен: “Қ-тан отар болып келді ж/е солай болып қалды...”-деп көрсетті. Қ-тан жан басына шаққанда өнеркәсіп өнімін өндіруде едәуір қалып қойды.Қалаландыру үрдісі күшейді. Ондаған жаңа қала-р мен қала үлгісіндегі мекен-р өсіп шықты. Дегенмен жұмысшы табы құр-ғы қазақ-ң, қала тұрғындары ар-да жергілікті халық-ң үлесі баяу артты.

115.Қазақстандағы индустриаландырудың нәтижелері. Большевиктер инд. Бағ-н ешбір қатнсі жоқ толық аяқталған саясат деп қараст-ы.осы негізде қаз.одақтың шикізат бөлшегіне айналу к/к б-ы. Қаз.инд саясатын жүзеге асыру өте күрделі б-ы.Өлкенің әл-к эк-қ дамуы ресейдің орт-қ ауд/мен салыс/да артта қалған.Өлкеде соғыстан қираған шар/ты қайта қалпына келтіру созылып кетті.Осыған қарамастан больш/р қаз/ды инд.жетекші бағыт белгілід.Қ.инд/ң алғашқы қарлығашы Түркістан-сібір темірж.инд жж қарағанды-балқаш,гурьев-доссор, ақмола-қарағанды,жайық-жезқазған темір жолдары салынды.Инд-ру нәтижесінде негізіненшикізат көздері жақсы игерілді.Респ.заыттары мен фабрикалары дайын өнім шығармады.1933-34жж теміржол саласы мен өнеркәсіпті өркендету мақсатында 500млн нан аст. Қарсы бөлінген.Инд.дамуына кадр мәселесі маңызды орынға шықты.Бұл мәселені шешу үшін қысқа мерзімді курстар ,фаб-зауыт мектептері ашылды.Өнеркәсіп орындары шоғырланған қалаларда орта маманданған мектептер аш-ды.Жоғары дәрежелі мамандар дайындау үшін рес-да жоо ашылды.Инд.зардаптары үлкен б-ды:1.өлкенің эк.лық дәстүрі толық өзгерді.2.қала халқының санының артуына ,қалалардың урбанизациясына әкелді.Көші-қон нәт-де демографиялық өзгерістер б-ды.4.инд-ру нәт-де өлкедегі ұлтаралық қарым-қат. шиеленісті.

116. ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы мәдени революцияның мазмұны, қайшылықтары, онда большевиктік тұжырымдаманың үстемдік алуының салдары. Индуст-ң басталуы. Қ-ғы индус-у ісі уақыты жағынан КСРО халық шаруашылығын дамыту-ң 1-ші 5-жылдығымен (1928-2932 жж.) тұтас келді ж/е мейлінше қиын жағдайға өтті. Ол кезде халық шар-н қалпына келтіру әлі де аяқталмаған еді. Тұтас алғанда өнеркәсіп өндірісі соғ-қа дей-гі деңгейі-ң 61% - ына ғана жетті. Өнеркәсіптен Орал – ембі өңіріндегі бірнеше мұнай кәсіпшілік-і, Орт Қ-ғы көмір өндіретін шағын шахта-р ж/е Алтайдағы қуаты шамалы түсті металлургия кәсіпорын-ы ғана бар еді. Қ-ң байлыққа толы кең-байтақ өлкесі тур жинақтаған ғылыми білім көп емес–ті. Байланыс ж/е тасымал құрал-ы нашар дамыған нашар дамыған еді. Қ-н эконом-да ауыл ш-ғы басым бол-тан, ЖЭС жағдайындағы өзгеріс-ң әсері әлі сезіле қоймаған болатын.Халық ш-ғы ауыр өнеркәсіп-ң жетекші сала-ын дамытуды, шахта-р мен кегіш-ді толық іске қосуды, жергілікті өнеркәсіп орындары-ң ескі-ін қалпына келтіріп, жаңа-ын салуды, халық ш-ғының мұқтажына қажетті теміржол-р мен тех-қ байл құрал-ын орнықтыруды талап етті. Бұған жерг-ті халық өкіл-ін кеңінен тарту арқ жұмысшы табы мен өндірістік - тех-қ зиялы қауымды қалыптастыру қажетті болды.Инд-у үдіресі басқару жүйесіне әміршіл-әкімшіл басқару әдісі-ң енг-мен байланысты еді. 1925-1933ж-р ар-да билік басында болған бұр-ғы кәсіпқой революционер Ф.И.Голощекин капиталистік емес даму жағд-ғы социализм-ң теоретигі рөлін атқаруға тырысып, Сталин-ң қатаң бағытын жақтап, аймақтық көсемшілдік идеясын ұстанды.Жергілікті партия – кеңес ж/е шарушалық кадр-ң (С. Сәдуақасов, Ж.Мыңбаев) Инд-ды жүзеге асыру бар-да өлке эконом-да сақталып отырған отрашылдық құрылымын қайта қарау қажеттігі тур орынды ұсыныс-рын: «жерг-ті ұлтшылдық көрініс-і» деп қаб-ды.Қ-да Ин-у ісі болашақ өнеркәсіп үшін қажетті табиғи байлық-ды зерттеуден басталды. КСРО ҒА 1920ж-ң соңы–1930ж-ң басында көптеген көрнекті ғалымдар-ң қатысуымен ұйымдастырған кешенді экспедиция-р жүргізген зерттеу-р іс жүзінде респ-ң бүкіл аумағын қамтыды. Орт Қ-ң Минерал-шикізат байлық-ын академик Н.С.Курнаков басшылық еткен геолог-р мен геофизиктер-ң үлкен тобы зерттеді. Ол топ өз зерттеу-ң нәт-де Қазақ Респ-сы «Кеңес Одағы-ң тұтас металлогенді аймағы болып табылады» деген тұжырым жасады. Кеңес билігі-ң алғ-қы күн-інен бастап Орал-Ембі мұнайлы ауданын зерттеумен айналысған академик И.М.Губкин бұл кен орны – елдегі мұнайға аса бай обл-ң бірі деп есептеді. Жерг-ті геология-қ-іздестіру ұйым-ы да респ-ң өндіргіш күш-ін зерттеу жұмыс-ын жүргізе бастады. Қазақ-ң жас инженер-геологі Қ.И.С Жезқазған ауд-ғы мыс кені орын-н мұқият зерттеп, өңір-ң болшағы зор екенін дәлелдеп берді.Қ-тан индустриясы-ң жетекші объекті-і.1927ж Түркістан-Сібір теміржолы магистралі салына бастады. Бұл теміржол құрылысы еліміз-ң тарихында еңбек ерлігі-ң үздік үлгісі ретінде енді. Теміржолды салуға басшылық етуші-ң ар-да белгілі зиял-р Қ.Рысқұлбеков, М.Тынышбаев, т.б. болды. Оның құрылысында 100 мыңдай адам- орыс, қазақ, украин, қырғыз, дүнген, татар, башқұрт-р еңбек етті. Оң мыңдай қазақ жұмысшы-ы теміржолшы, құрылысшы, техник, жол ісі-ң шебері мамандық-ын меңгерді.Солар-ң бірі – Д.Омаров қатардағы жұмысшыдан Түрксіб теміржол-ң бастығына дейін көтерілді.Социалистік еңбек ірі, «Қазақкөлік-құрылыс» тресі-ң бастығы болған Т.Қазыбеков те қатардағы құрылысшы-ң бірі еді. Түрксіб жоспарда белгіленген 5 ж-ң орнына 3 ж-да салынып бітті. 1930 ж-ғы 28 сәуірде солт ж/е оңт учаскелері Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол уақытша іске қосылды, 1931 ж қаңтарда тұрақты пайдалануға бер-ді. Оның салынуы-ң мем-тік ж/е әлеум-экон-қ маңызы болды. Жол Орта Азияны Сібір аудан-мен жалғастырды, елдің шығ аудандар-ң экон-сы мен мәден-ін өрге басуға ықпал етті.Соғ-қа дей-гі 5-жылдықтар кезінде Қ-танда Түрксіб теміржолы, Қарағанды шахта-ы, Ембі-ң мұнай кәсіпшілік-і, Шымкент қорғасын з-ты, Балқаш ж/е Жезқазған кен-металлургия комб-ры, Кенді Алтай мен Ащысайдағы полиметалл к-ры, Ақтөбе комб-ты, т.б. салынды.Балқаш-ң, Қарсақпай-ң, Жезқазған-ң түсті метлалургия кәсіпорын-ымен бірге көмірлі Қарағанды алып өнеркәсіп кешеніне айналды.Шымкент қорғасын зауыты-ң, балқаш мыс балқыту, Лениногор «Риддер», Зырян полиметалл комбинат-ң, Ащысай, Қоңырат, кеніш-інің салынуы, Жезқазған кен орны-ң игерілуі түсті метал-ны Қ-н өнеркәсібі-ң жетекші саласына айналдырды. Респ-ка ин-ң дамуында Ертіс өңірі-ң үлес салмағы зор болды. Қ-ң астанасы мен оңтүстігі-ң ин-лық қуаты арта түсті. Кенді Алтай Сібір-ң ин-лы кешенімен ұласты. Орал – Сібір – Қ-н үшбұрышы мырыш, мыс, қорғасын және басқа да стратегиялық өндіру жөнінен КСРО-да жетекші орын алды. Ембі Бат Қ-ғы ірі мұнай өнеркәсібі базасына айналды. Қазақстандағы индустрияландырудың ерекшеліктері. Ин-у әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі-ң әдіс-імен – директивалық жоспарлаумен, орталық-ң әмірімен іске асырылды. Тікенек сыммен қоршалған лагерь санын көбейту, көшпелі-дің ғас-р бойы қалыптасқан тұрмыс салтын күшпен күйрету, халықтық дәстүр-не тыйым салу, қарапайым бұқараны қайыршыландыру мен аштыққа ұшрату, халықты барынша ин-у кезені-ң мейілінше тұрпатты сипатына айналды. Қ-ғы ин-у жоғарыдан жүзеге асырылды. Негізінен, шикізат көз-і қарқынды игерілді. Респ зауыт-ы мен фабрика-ы дайын өнім шығармады. Қазан төңк-не дей-дей, ин-у ж-ры да өнекәсіп-ң өндіруші сала-ы ж/е химия өнеркәсібі-ң дәстүрлі сала-ы басым дамытылды. Машина жасау, металургия, қорғаныс кәсіпорын-ы болмады. Энергетика базасы, құрылыс материал-ы өнеркәсібі едәуір артта қалды. Қ-н тау-кен шикізаты-ң көптеген түр-ін дайындаушы база ретінде қала берді. Алтын өндіру ел-ң қаржы жүйесін нығайтуға қомақты үлес қосты. Респ-н сирек кездесетін метал-р, мұнай, көмір, фосфорит орт-қа ағылып жатты. Қымбат тұратын дайын бұйым-р тасып әкетілді.Теміржол тасымалы-ң жүк айналымы, негізінен, өлке-ң бірегей табиғи байлық-ын Қ-ң тың жерге тасу есебінен 1913ж-ғы деңгейінен 21,3 есе асып түсті. Бұл тур С.Сәдуақасов күйінішпен: “Қ-тан отар болып келді ж/е солай болып қалды...”-деп көрсетті. Қ-тан жан басына шаққанда өнеркәсіп өнімін өндіруде едәуір қалып қойды.Қалаландыру үрдісі күшейді. Ондаған жаңа қала-р мен қала үлгісіндегі мекен-р өсіп шықты. Дегенмен жұмысшы табы құр-ғы қазақ-ң, қала тұрғындары ар-да жергілікті халық-ң үлесі баяу артты.

117. ХХ ғ.20-30-жылдарындағы сауатсыздықпен күрес. Халыққа білім беру жүйесінің қалыптасуы. Кеңес өкіметі-ң алғ.құн/рінен бастап мәдени құрылыс мәселесімен халық ағарту бөлім/рі айналыса бастады. Барлық мәдени революция міндет/р-ң ішінде сауатсыздықты жою жөніндегі шара/р ерекше мәнге ие болды. 1919 ж.26 желтоксанда РКФСР ХКК қабылдаған «РКФСР халық/ры арасында сауатсыздықты жою туралы» Декреті бұл мәселе б-ша негізгі міндет/рді белгілеп берді. 1919-1923 жж Қаз-нда сауатсыздықты жою науқанын бастау барысында мынадай кедергі/р-ң бар екендігі байқалды: Халықты оқытуға жарайтын маман кадр/р-ң жетіспеуі; Жаңа окулық/р-ң жоқтығы ж.е жазу құрал/р-ң жеткіліксіздігі; Қала/рда әсіресе ауыл-қ жер/рде білім беру орган/р-ың материал-қ-техника-қ базасы-ң әлсіздігі. 1924 ж.ң ақпан айында Қаз-нда Бүкілодақ-қ «Сауатсыз-қ жойылсын» қоғам-ң бөлімшесі құрылды. «Сауаташқыш» газет.ң бетінде жекелеген топ/р үшін сабак өткізу жоспары жарияланып тұрды, сауатсыздықты жоюшы-мұғалім/р даярлайтын қысқа мерзімдік курс/р ашылды. 1930 ж.11 акпанда Қаз ОАК-і «Қазақ АКСР-інде хал-ң сауатсыздығын міндетті түрде жою туралы» қаулы қабылдады. Жою мерзімі 1-ші 5жылдықтың аяғы болып белгіленді. Шара/рды жүзеге асыру-ң жоспары жасалды ж.е сауатсыздықты жоюға арн. қаржы қоры құрылды. 1931 ж республикада шалғай аудан/рға мәдени жорық ұйымдастырылды. Комсомол ж.е пионер ұйым/ры оған белсене атсалысты. Алайда елде сауатсыздықты жою ісі тіпті 1935 ж, мәдениет майданы қызмет/р/рі.ң съезі өткенге дейін аяқталмады. Осы съезден кейін республикадағы сауатсыздықты жою жұмысы өзі.ң соңғы кезеңіне аяқ басты. қазақ АКСР Ағарту халкомы жанынан ересек халыққа білім беру басқармасы құрылып, о-ң ішінде сауатсы/р мен шаласауатты/р мектебі бөлім/рі ашылды. 1939 ж.Қазақстан халқы-ң жалпы сауаттылығы 76,3%-ға жетті. Жаңа мектеп/р ашу Кеңес өкіметі-ң алғ.айл/рында-ақ қолға алынды. 1918 ж.21 қаңтарында РКФСР ХКК-нің «Шіркеуді мемл.т пен мектептен ажырату» туралы Декреті шықты. Қаз-нда мектеп/рді басқару жергілікті кеңес/р-ң қолына көшті. 1921 ж.18 қаңтарда Орынборда халыққа білім беpy жөніндегі 1-ші жалпықазақ-қ конференция б.п, онда республикадағы халыққа білім беру ісін ұйымдастыру міндет/рі айқындалды.XX ғ.20-ж.орт. қарай Қаз-нда білім беру жүйесі қалыптасты:Қаз-нда кеңес.к мектеп/р жүйесін құрудағы негізгі қиыншылық/р:1. мектеп үй/рі-ң жоқтығы;2.арнаулы білімді маман мұғалім/р-ң жетіспеуі;3.2-3 ауысыммен оқыту;4.ұлттық тілдегі оқулық/р.ң жетіспеуі, ескі, революцияға дейінгі оқулық/рды пайдалану;көшпелі қазақ ауыл/рында мектеп/р ашу ерекше мәнге ие б.ды.Осы өзекті мәселені шешу жолында республикада бірқатар шаралар қарастырылды:1. Қала/рда мектепке жарамды деген үй/р мемл-т меншігіне алынды;2. жаңа мектеп үй-рін салу қолға алынды. 3.Қазақ АКСР Ағарту халком-ң академия-қ орт.оқулық/р мен бағдарлама/р жасауға кірісті;4.педагог.к курс-р мен мұғалім-р білімін жетілдіру институт/рында оқытушы кадр/рын даярлау қолға алынды; 5.ауыл кедей/рін оқыту мәселесін шешу үшін интернат түріндегі коммуна-мектептер құрылды;6.қаз.ауыл/рында жылжымалы маусым.қ жарт.жабдықталған мектеп/р ашылып, о/р оқу жылы қысқартылған және жеңілдетілген оқу бағдарламасымен қамтамасыз етілді. Сауатсыздықпен күрес барысында сол мезгілге шейін пайдалануда келген араб графикасын латын графикасымен алмастыру мәселесі қойылды. РКФСР-дің ұлт/р ісі жөніндегі халық комиссариаты 1923 ж.араб карпіне реформа жасау жөніндегі комиссия құрды. бұл комиссия Ұш мәселе бойынша жұмыс жасады: Жазуы жоқ халық/р Үшін жазу даярлау; Өз жазуы бар халық/рды латын әрпіне көшіру; Түркі жазуын реформалау. 1926 ж.наурыз айында Бүкілодақтық тұрколог/р съезі өтіп, түркі тілдес халық/р жазуынлатын графикасыңа көшіру мәселесі қаралды Латын қарпіне көшу ісіне сол кездегі қаз.АКСР халық ағарту халкомы А. Байтурсынұлы қарсы шықты. Ә. Бөкейханов пен А.Байтурсынұлы араб жазу-ң кейбір белгі/рін жеңілдетуді ұсынды. Араб әліпбиін қалдыруды жақтаушы/р латын қарпін қолдануға көшу-ұлт.қ мәдениетке жасалған қастан.қ екендігін айтты. О/р Қаз-нда тек еуропа-қ/рға тән жаңа әліпбиге көшу қажет, бірақ оған олі жағдай пісіп-жетілген жоқ деп есептеді. Алайда біртұтас мәдениет кеңістігін орнықтыру міндетін ұстанған кеңес басшылығы республика өкіл/рі-ң пікірімен санаспады. Жаңа әліпби жасау жөніндегі комиссия құрылып, ол 1928 ж.күзінде латын қарпі негізіндегі қазақ әліпбиі-ң жобасын ұсынды. латын қарпіне түгел ауысып болғанша араб графикасы пайдаланыла тұратын болды. Полиграфия-қ техника латын алфавитімен жабдықтала бастады.Бұл газет, окулықтар, әдебиеттер шығаруды жеңілдетті. Республика бір мезгілде екі әліпбиді, яғни: қаз.тілі үшін-латын, орыс тілі үшін-кириллицаны қолданатын болды.

118.ХХ ғ. 20-30-жылдары ғылым ошақтарының пайда болуы. Ғалым кадрлардың қалыптаса бастауы. . Барлық елдегі бала/ға міндетті 4сыныптық басатуыш білім беру жөніндегі заң жүзеге аса бастады. Ынтасы бар/ одан әрі 7жылдық, 10жылдық мектепте оқуына болатын болды. Алғашқы жыл/ы бұл заң қиыншылықпен орындалды. Көп қаржы к.к болды, барлық елді мекен/ мен ауыл/да мектеп үйін салып, оларды құрал-жабдық/мен қамтамсыз ету қажет болды.20ж/ң орта кезінде респ.да қазақ,орыс тіл/нде оқытатын мектеп/і жұмыс істеді. Халық ағарту жұмысы едәуір ілгері басты. Мектеп/ сал.п, интернат/ саны көбейді. Ана тілінде оқулық/ көптеп шығарыла бастады, бастауыш,орталау мектеп/ мен орта мектеп/ң жоғары сынып/н нығайтуға аса көңіл бөлінді. Респ.ға арнаулы орта білімі әрі мамандығы бар кадрлар өте қажет болды. Сондықтан да 20ж/ң басынан бастап-ақ техникум/ ашыла бастады. Алдымен педогог.қ техникум/ ашылды. Осы жылы ауыл шару.ғы, өнеркәсіп, дәрігерлік мамандық/ беретін 11техникум жұмыс істеді. 1928ж Қаз.ғы тұңғыш жоғ. оқу орны – Қазақ педагогика институты ашылды. Іле-шала жыл сайын жоғ. оқу орын/ы: Орал ж/е Қызылорда пединститут/ы, малдәрігерлік-зоотехникалық, ауыл шару.ғы, медицина институт/ы ашылды. 1934ж Қазақ Мемл.к университетінің ашылуы мәдени маңызы зор оқиға болды. Респ.да инженер-техник кадр/ даярлаудың негізін салған қазақ кен-металлургия институты Алматыдағы қазақ университетімен бір мезгілде ашылды. Орал, Семей, Петропавл, Шымкент, Ақтөбе, Қарағанды ж/е Қостанай қала/нда мұғалім/ институт/ы ашылып, олар кейіннен педагогика институт/на айналды.Ұлы Отан соғысы қарсаңында Қаз.да 20жоғ оқу орны, 118орта арнаулы оқу орны жұмыс істеп, оларда 40мыңдай адам білім алды. Қысқа мерзім ішінде жоғары білімді 10мыңдай ж/е орта білімді 20мыңдай маман даярланды. респ.ң жоғ оқу орын/да орталықтағы жоғ оқу орын/ы мен әскери мекеме/ң мыңдаған өкіл/і педагогтік ж/е ғылыми зерттеу жұмыс/н жүргізді. Респ.ның жоғары мектебінің дамуына С.Асфендияров, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, А.Байтұрсынұлы, О.Жандосов, М.Әуезов, Қ.Жұбанов ж/е басқа да қазақ халқының ғылым мен мәдениет қайраткер/і зор үлес қосты. Кен, қаржы, мұнай, ауыл шару.ғы тасымал техникум/ы ашылды. Ауыл шару.да, денсаулық сақтауда, ағарту ісінде ұлт зиялы/ы өсіп қалыптасты. Алайда халық шару.да ғылыми-техн.қ кадр/ң жетіспеушілігі айқын сезіліп тұрды. Жоғ. оқу орын/ы мен арнаулы оқу орын/дағы оқу-тәрбие жұмысы респ.дағы өнеркәсіптің шикізаттық сипатына бейімделді. Мәселен, өнеркәсіптің машина жасау сияқты сала/ы бой/ша инженер кадр/ тым аз дайындалды. Оның есесіне орта мектепті бітіруші/ң, әсіресе қазақ жас/ң әлі де аздығы жоғ оқу орын/ндағы қабылдау кезінде байқалып тұрды.

119. ХХ ғ. 20-30-жылдары әдебиет пен өнердің дамуы. Рес-а алғашқы/дың бірі болып ұлттық әд-т пен мәд-і дамыту және насихаттау ісімен айналысқан Түркістан өлкесіндегі «Талап» қоғамы. Басқарманың құрылтайшысы және жетекші/і жазушы М.Әуезов, этнограф Ә.Диваев, профессор/ Х.Досмұхамедов, А.Шмидт, Н. Архангельский, М. Тынышпаев, М. Есболов, И. Тоқтыбаев, Қ. Тыныстановтар болды. Қоғам Жарғысының жобасын Түркістан ағарту ісі жөніндегі халық комиссариаты мем-к ғалымдар кеңесі бекітті. 1923ж 4 желт-ы «Талап» қ-ң мақсаты мен қызмет шеңбері төмендегідей болды: 1қазақ әд тілінің, терминологиясы мен орфографиясы, т.б. мәселе/ін қарастыру; 2ұлттық өнерді зерттеу;3қазақ халқының тарихы мен тұрмысын зерттеу;3қазақ мектеб/інде оқыту мәселе/ін қарастыру;4қазақ ғылыми қызметкер/і мен қазақ өнері қайраткер/іне көмек көрсету. Қ-м құрамына А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М Дулатұлы, Қ.Кемеңгеров, т.б Коммунистік партия тарапынан идеологиялық бақылаудың күшеюіне байланысты көптеген әд өкілдері қудалауға түсе бастады. 1937—1938ж қуғын-сүргін барысында қазақ әд-і өзінің бетке ұстар өкіл/інен айырылды. 20-30ж қазақ кеңес әд-е проза, драматургия және әдеби сын сияқты жаңа жанрлар дамыған кезең болды. І.Жансүгіров«Жолдастар» романын жазды, С.Мұқанов «Байдың ұлы», «Достар», «Ботагөз» роман/ын тудырды. Қазақ драматургиясын дамытуда М.Әуезовтің рөлі зор. 1928ж Қазақ АКСР Ағарту халкомы Қаз-н, Сібір және Урал суретшілерінің жылжымалы көрмесін ұйымдастырды. 1932ж жарық көрген «Әдеби-көркем ұйымдарды қайта құру туралы» қаулыға сәйкес рес-а 1933ж Суретші/ одағы құрылды. 1934ж 8 мамырда Мәскеудегі Шығ мәд-і мұражайында «Кеңестік Қаз-н өнері» көрмесі ашылды. Онда Н.Крутильников, Қ.Қожықов, Ө.Исмаилов, т.б. суретші/дің шығарма/ы қойылды. 1935ж «Қаз-ы Кеңес өкіметіне 15жыл» көрмесінің базасында Қазақ мем-к Көркем өнер галереясы құрылды. Әбубәкір Исмаилов қазақ бейнелеу өнерінің алғашқы өкіл/інің бірі. 1927ж ол Бейсембай Сәрсенбаев екеуі Омбыдағы Врубель атындағы көркем өнер училищесінің жанынан қазақ жас/ы үшін ашылған біржылдық студияға түседі. Келесі жылы ол Мәскеуге оқуға жіберіледі. XXғ 20ж соңына қарай Ә.Қастеевтің де шығармашылық жолы басталады. Қазақ музыка мәд-н зерттеу және насихаттау ісінде қазақ музыка фольклорын қажымай жинаушы сазгер Александр Викторович Затаевичтің (1869—1936 ) рөлі үлкен.Орынборға 1920ж келген ол 3 жыл ішінде 1500-ден астам қазақ ән/і мен күй/ін жазып алды. Респ-а үкіметі А.В.Затаевичтің еңбегін жоғары бағалап, оған 1923ж 9 тамызда Қазақ АКСР-нің Халық әртісі атағын берді. Ол барлығы — 2300 шығарма жазып алған, оның ішінде ұйғыр, дүнген, өзбек, қарақалпақ, татар, кәріс ұлттық музыка/ы да бар. «Қазақ халқының 1000 әні» деген алғашқы жинағы 1925ж Орынборда, ал «Қазақ халкының 500 әні мен күйі» деген екінші жинағы 1931ж Алматыда жарық көрді. Ол жинаған қазақ халқының бай муз-қ қазынасы дүние жүзі елдерін Қаз-ң өзіндік музыка өнерімен таныстырды. Қазақ театрының 1-ші труппасы студенттік көркемөнерпаз/ үйірмесі мүше/інен және белгілі халық өнері көсіпқой орындаушы/ынан құрылды. Бұлар — Қалибек Қуанышбаев, Серке Қожамқұлов, Елубай Өмірзақов, Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Құрманбек Жандарбеков және т.б. Театр Алматыға көшкеннен кейін труппаға Күләш Байсейітова, Қанабек Байсейітов, Манарбек Ержанов, Қуан Лекеров, Жүсіпбек Елебековтер қосылды. 1926ж 13 қаңтар күні М.Әуезовтің «Еңлік—Кебек» спектаклінен үзінді қойылып, одан кейін концерт берілді. Театрдың алғашқы режиссері Жұмат Шанин еді. Ұзақ уақыт бойы театрдың айқын шығармашылық бейнесі болған жоқ, спектакль/ концерт/мен және халық шығармашылығы кеш/імен аралас өткізіліп отырды. 1927ж 3 нау-а кеңес тақырыбына жазылған 1- пьеса — «Зарлық» пьесасы қойылды.

120.1937 – 1938 жж. Қазақстандағы жаппай репрессиялау шаралары және оның салдары. 30жж- КСРО да социялистік қатынас/ орнығып болды. 1936ж –сталиндік КСРО Конституциясы жариялаған бюрократиялық орталықтандыру орнықты. Елде «Социялизм жолымен тап куресі шиеленісе туседі « деген сталиндік теория устемдік етті. Жазалау орган.ң қызметі күшейді.*мем.к билік органы ретінде Кеңес қызметі шектелді. Жазлау шара/ы іске асырылды.*жеке адамды,халықты жер ауд*еңбекпен тузеу лагер.не қамау * КСРОдан тыс жер.ге кудалау.1937ж8қазанда – а.Байтурсынулы атылды.1937-38жж лаңкестік жаппай сипат алды.Ұлт зиялы/ы «халық жаулары» деп айыпталып,сталиндік жендет.ң қолынанқаза тапты.Қазақәдебиеті.ң негізін салушы/ :С.Сейфуллин,Б.Майлин,І .Жансугуров, М.Жұмабаев,М.Дулатов жазаға ұшырап өлтірілді. Жазалау шар.ң құрбан.ы :*қазақ тіл білімі.ң нег.н салушы –А.Байтурсынулы.*Тілтанушы ғалым,профессор- Қ.Жұбанов*қазақ тарихи білімі.ң нег.салушы – с.Асфендияров.*КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиалы басшы.ң бірі – М.Төлепов.Қаз.да лагерь/ жүйесі құрылды: Степлаг – Далалық лагерь*Карлаг – ерекше режимді Қарағанды еңбекпен түзеу лагері*ЧСИР – Отанға опасыздық жасаған/ отбасы.ң муше.не арн.н лагерь*Алжир – Отанға опасыздық жас.р әйел.ң Ақмола лагері*ГУЛАГ - Лагерьлер Бас Басқармасы *Үштіктер – адамнанн құраға комиссия *БМСБ (ОГПУ)- Біріккен мем.к саяси басқарма *Степлаг пен Алжирде зардап шеккендер: Сейфуллин.ң,Жургенов.ң, Қожанов,ң әйел.і,Рысқұлов.ң әйелі ме қызы.Социалистік құбылысты бұрмалаған жеке адамға табыну идеологиясы.ң зардап.ы: * Сталинизм.ң идеологиялық аппараты халық/.ң тарихи зердесін жоюға бағытталды.*Ұлт зиялы/.ң көрнекті өкіл/н қырып-жойды.101мың қазақстандық ГУЛАГ-қа жабылып, 27 мыңнан астамы атылды.»Халық жау/ң « 40мыңы кейін ақталды.Сталиншілдік.ң басты қылмысы : *әміршіл-әкімшіл жуйені қолдану*лагерьлер жуйесін құру *халық/ды күштеп көшіру *азамат.ң құқық/ы мен бостандық/н бұзу.31мамыр – Ұлттық аза күні болып белгіленді.

121.Республика өмірін соғыс талабына сай қайта құру. Ұлы Отан соғысының алғашқы жылдарынан бастап Қазақстан экономикасы әскери бағытқа көшірілді(милитарландырылды). Оралда жедел байланыс торабы жасалып, оның Атырау, Астрахань, Орынбор, Куйбышев желілері тартылды. Атырауда әскери теңіз базасы жасалды.Соғыстың 1-ші күнінен-ақ Қазақстан оның арсеналдарының біріне айналды. Қарағанды шахтерлері ерен еңбек етті. 4 жыл ішінде олар 34 млн. тонна көмір шығарды, бұл бассейннің өмір бойы шығарғанынан 3 млн. тонна артық еді. Орал-Ембі мұнайлы ауданының кәсіпорындары сұйық отын шығаруды 39%-ке арттырды, электр қуатын өндіру 2 есе дерлік өсті. Республика мыс(35 %), қорғасын(85%) өндірудегі жетекші орнын сақтап қалды. Шығыс Қоңырат молибден, Жезді марганец, Донск хромит кеніштері, Ақшатау молибден-вольфрам, Текелі полиметалл комбинаттары салынды. Осылардың арқасында Қазақстан молибденнің одақтық көлемінің 60%, металл висмутының 65%, полиметалл рудаларының 79% берді.1941-1945 жж. барлығы 460 зауыт, фабрика, кеніш, шахта және жеке өндірістер салынды. Бұлардың қатарына көшіріп әкелінген, оның ішінде металл өңдейтін және машина жасайтын зауыттар қосылды, олар миналар, снарядтар, торпедо, радиостанциялар және басқа қарулар мен әскери техникалар шығарды. Қазақстан индустриясының жалпы өнімінде металл өңдеу мен машина жасау саласының үлесі 1940 ж. 16-дан 1945 ж. 35%-ға дейін өсті. Жалпы алғанда республикада өнеркәсіп өндірісі соғыс жылдарында 37%-ке өсті, бұл соғыстың алдыңғы 4 жылдағы өсімінен 2% жоғары.Тіпті құрғақшылық болған 1943 ж. өзінде Ақтөбе обл. «Құрман» колхозының звено жетекшісі Ш.Берсиев тарының гектарынан 202 ц. өнім алып, дүниежүзілік рекорд жасады. Қызылорда обл. «Авангард» колхозының звено жетекшісі Ы.Жақаев күріштің гектарынан 172 ц. өнім алып, дәл осындай табысқа жетті. Қаскелең ауданы 3 интернационал колхозының звено жетекшісі М.Мұхамедиева қызылшаның гектарынан 600 ц. өнім алды.Мал өсірушілер де күш-жігерін аяған жоқ. Жезқазған ауданы Амангелді атындағы колхоздың шопаны Ж.Мұқашев жыл сайын 100 қойдан 180-ге дейін қозы алып, аман өсіріп келді. Атырау обл. «Жаңа талап» колхозының жылқышысы Ш.Шұғаипова 1000-нан астам жылқыны шығынсыз бағып келді. Соғыс кезіндегі 1-ші қыста қары жұқа шөлейтті өңірлерде 2,1 млн. мал бағылды (24%), ал онан кейінгі жылдары 4,4 млн. мал (46%) бағылды. Қазақстан колхозшыларының малы 1940 ж-дан 1943 ж. дейін 2,5 есе өскен.Соғыс жағдайында қажетті ең аз күш пен қаржы жұмсау арқылы денсаулық сақтау, халыққа білім беру және мәдениет пен ғылым мекемелерінің жүйесі сақталып және тіпті дамытылды. Барлық типтегі мектеп жүйесі өзгерген жоқ, бірақ оқушылар саны, әсіресе, ауылдық жерлерде азайды. 118 техникумнан 92-сі сақталды, бірақ оқушылар саны 389 адамға қысқарды.Мәдениет мекемелері азырақ сақталып қалды. Көпшілік кітапханалар 2 еседен астам қысқарды, кітап қоры үштің біріндей азайды. Театрлардың саны бұрынғы күйінде қалды. Ресей және Украина өнер қайраткерлерінің арқасында, әсіресе кинематографияда елеулі сапалық өсу байқалды. Соғыс жылдары Қазақстан ғылымы қарқынды дамыды. Геолог ғалымдар жемісті жұмыс істеді, олар пайдалы қазбалардың 500-дей кенішін ашты және 150 кенішті зерттеді. 1941-1945 жж. республикада 12 ғылыми институт және олардың филиалдары ашылды, ғылыми қызметкерлердің саны 152-ден 864 адамға дейін өсті.Қазақстанның қару-жарақ жасауға өткізілген барлық соғыс заемдарының және ақшалай-заттай лотореялардың құнын есептегенде республика халқының майдае қажетіне ерікті үлесі 4700 млн. сом болды, бұл соғыстың 2 жетілік тікелей әскери шығынын өтеуге жететін еді.Республикада халықтан 2,5 млн. жылы киім, оның ішінде 11,5 мың шолақ тон, 312 мың пар киіз байпақ түсті. 1943ж. ғана Қазақстан өз ресурстарынан Ресейдің Краснодар және Ставрополь өлкелеріне, Украинаның шығыс обл-рына 2700 трактор, 123 комбайн, 880 сеялка, 2500 соқа және көп мал, азық-түлік, киім жіберді.