3. Тақырып. Ортақ меншіктің түсінігі және түрлері

Рим заңгерлерінде меншік құқығының заттық және міндеттемелік құқыққа жіктелуі туралы айтылмайды. Олар тек actions in rem (заттық талап-арыз) және actions in personam (жеке талап-арыз) айырмашылықтары туралы ғана айтқан.

Заттық құқық – бұл біреудің басқалардың еркінен тыс және тәуелсіз затқа әсер ету құқығы (мүмкіндігі). Әсер ету деп иелену, пайдалану, билік ету ұғынылады. Сµйтіп заттық құқықтың объектісі болып - зат табылады, ал оның иесі абсолюттік қорғауға тиесілі. Рим заңгерлері заттарға масса және кеңістік қасиеттеріне ие әр түрлі денелік заттарды жатқызған. Бұл жер, үй, азық-түлік, күнделікті тұрмыстағы заттар. Олар заттарға қадағалауға болмайтынтарды жатқызбады: күн, ай, ауа. Заттар жекеше және жалпы түрлерде қолданылған. Сонымен бірге біле тұра иесімен тасталып кеткен заттар туралы да айтылған, Иесіз заттар. Рим құқығында «денесіз заттар ұғымы» болған. Бұларға кейбір құқықтар материалдық игіліктер туралы «құқықтық кµзқарастар» жатқызылған.

Иелену – бұл затқа нақты ие болу. Бірақ заттық құқық кез келген затқа фактілі ие болу таныған жоқ және соған байланысты иелену және қолында ұстауды ажыратты. Иелену негізі ретінде тек меншік құқығы ғана емес (суперфицпарий құқығы), сонымен қатар заттық құқық та болған. Иеленудің ешқандай құқықтық негізі болмауы да мүмкін(иесі болып табылмайтын адамнан затын алып иелену), сонымен бірге құқықбұзушылық болуы да мүмкін (ұрлықшының ұрланған затын иеленуі). Меншік құқығына қарағанда иелену барлық бұзушыларға талап-арыз беру негізін тудырмайды, тек белгілі бір құқық бұзущылары үшін ғана. Иеленудің болуы үшін екі элемент қажет:

-          Затқа фактілі ие болу (иелену денесі - possesiones);

-          Ерік, затқа µзіндікіндей ие болу ниеті (иелену ниеті – animus ossesionis).

Соңғы элементінің болуы иелену емес, затты қолынжа ұстауды білдіреді. Затты қолында ұстау кµбінесе зат иесінің арасындағы келісімге сәйкес пайда болған (жалға беру шарты, сақтау және т.б.). Иелену мен ұстаудың заңдық маңызы бар айырмашылығы иегерлерге жеке құқығын берілуінде: олардың құқықбұзушылардан тікелей қорғанудың ерекше тәсілдері бар. ¦стаушылар мұндай қорғаншылықты тек заттың иесі арқылы қолдана алды. Рим құқығы заңдық иелену және заңсыз иелену деп бµлді. Заңсыз иелену келесі түрлерге бµлінеді: - абыройлы – тұлғаның иелену құқығы жоқ екенін білмейді және білмеуге тиіс; - абыройсыз – тұлғаның иелену құқығы жоқ екенін біле тұра иеленеді. Иелену заттың µліміне байланысты және оның айналымнан алынып тасталуына байланысты жойылды. Заттық құқық – абсолюттік құқық және оны иеленушінің басқа біреудің бұл құқығын бұзбау міндетіне сәйкес келеді.

6-Тақырып.Ортақ үлестік меншіктің құқықтық режимі

Заттардың түрлері келесіге бµлінді: I. Айналымнан тыс жататын заттар. Оларға құдаймен жылтыратқан құдайға табынушылық, шіркеу, мүсінге тәуелді заттар, жерлеуге және µлген адамның аруағына қойылатын шіркеуге табынуға байланысты заттар тиесілі. Айналымнан тыс µзендер, жол қоғамдық құрылымдар жатты. 2. Айналымдағы заттар – бұл жеке меншік пен белгілі бір адамдардың арасындағы айналымдағы объектілерді құрайтын заттар. II.Жылжымалы және жылжымайтын заттар. Рим құқығы жылжымайтын мүлікке жерді, меншік немесе иеленуде жатқан жер учаскелерін және оларда орналасқан құрылыстарды жатқызды. Негізсалушы қағида ретінде келесіні ұсынған: жер бетінде салынғандары соған тиесілі. Жылжымалы заттарға Рим құқығы барлық орнын ауыстыра алатын, қозғалатын, жылжыған кезде қасиеттерін сақтайтын, сонымен қатар µзінің табиғаты бойынша қозғала алатын заттарды (жылқы, балық т.б.) жатқызды.

ІІІ. Тұтынатын және тұтынуға жарамсыз заттар. Тұтынатын заттарға олардың тікелей олардың тағайындалуына және алғаш рет пайдаланудағы материалдық жойылуға арналған заттар. Бұған азақ-түлік және ақша жатады. Есеп айырысу кезінде еисі µз ақшасынан айырылады, біз ақшамен олар басқа адамның ақашаларымен араласқан кезде айырыламыз. Тұтынуға жарамсыз заттар – бұл тұтыну кезінде тоздырмайтын (қымбат тастар), тоздыратын болса да, аздап, µзінің тағайындалуын орындауға қабілетті болды. Мақсаты: тұтынатын заттар оларды жоюмен байланысты, егер заттың иесі затын басқа біреге тұтынуға берсе, олардың қайтарылуына кепілдік берілетін. Келесі тұлғалар пайдалануға берілген затымен µзіндікі сияқты пайдаланады.

IV. Манципацияланған және манципацияланбаған заттар. Манципацияланған заттар деп итальяндық жеріндегі ауылдық және қалалық жер учасеклерін, үйлерді, ауылдық учаскілердің құқықтарын, жол, мал айдап µтетін жол, су құбыры, құлдар, қолға үйретілген хайуандарды (µгіз жылқы, есек) айтамыз. Бұл заттардың негізгі ерекшелігі – бұл заттардың меншік құқығына µтуінің қиындығы. Манципацияның маңызы – Рим отбасының шаруашылығының негізі болып табылатын заттардың айналымын бақылау, сонымен қатар қауымдық пен мемлекеттің мүддесі. Манципацияланбаған заттардың қатарына барлық жылжитын заттар және манципацияланған провинциалдық жерлер категориясына кірмейтін заттар, ұсақ мал, үй жабдықтары, азық-түлік т.б. жатады.

V. Бµлінетін және бµлінбейтін заттар. Бµлінетін бµлу кезінде µзінің қасиеті мен құнын жоғалтпайды. (шарап, тас, құм). Олардың әрбір бµлшегі кіші мµлшерді бастапқы біртұтастығын құрады. Бµлінбейтін заттар бµлу кезінде µзінің бастапқы қасиеті мен мақсатын жоғалтады. Затты бµлуге келмеген жағдайда зат иегерлерінің біреуінде қалдырылды, қалғандарға ақшалай ақы тµленетін.

VI. Жай және күрделі заттар. Жай заттар жеке - біртекетес бірлікті құрайды(құл, бµрене, тас т.б.). Күрделі заттар - бірдей атаумен белгіленген материалдық байланысы бар әр тектес заттар. Ол құрамдас, яғни, бір бірімен байланысты бірнеше құрылымды денелерден тұрады (ғимарат, кеме, шкаф).

VII. Негізгі және қосалқы заттар. Қосалқы заттар дербестікте бола отырып, заң нұсқауына сәйкес негізгі затқа қызмет етеді. Қосалқы заттар зат бµлшектері, тиесілік және µнімі болып ажыратылды.

-          Зат бµлшегі оның негізгі затынан айырылған кезде дербес құқық объектісі бола алады.

-          Заттың тиесілігі негізгі затпен байланысты, ол экономикалық тиесілік және негізгі зат бµлек және бірге болып жеке құқық объектісі бола алады, бірақ оларды шаруашылықта бірге пайдаланғаны жµн (құлып пен кілт). Негізгі заттың заңдық режимі қосалқы затына тиесілігі таралады.

-          ¤німнің кәдімгі және цивильдық түрлері бар.

Кәдімгі µнімдер – бұл заттың табиғатына байланысты µзімен әкелетін қасиеті (жеміс, сүт, жүн).

Цивильдық - айналымдағы айналып жүрудің негізінде қалыптасады (жалданбалы ақы). ¤німнің екеуі де классикалық кезеңінде табыс ұғымына сәйкес келді. Заттық құқық деп затқа тікелей басшылық білдіру құқығын айтамыз