11.Жер беті ағыстарының қалыптасуы; өзен бассейнінің су балансы; өзен суы ағынын реттеу міндеттері мен түрлері.

Құрлыққа су Мұхит үстінен булану және атмосферада тасымалдану нәтижесіндеғ яғни Дүние жүзілік ылғал айналымы процесінде түседі. Құрлыққа жауған атмосфералық жауын-шашынның бір бөлігі сіңіп кетеді, ал олардың интенсивтілігі булану мен сіңудің қосындысынан көп болып шыққанда беткі ағынды құрап бет еңісіне сәйкес аға бастайтын болады. Ерімейтін қар жамылғылы аймаққа жауған атмосфера ылғалы мұздықтарда ұзақ жатып қалуы мүмкін, ол бірақ уақыттың өтуіне байланысты Мұхитқа құятын ағынға барып қосылады. Көлге құйылғанды су құрлықта будан аз уақыт кідірістейді. Топырақ грунтына сіңген атмосфералық жауын-шашынның бір бөлігі беткі ағынға қосылатын, немесе едәуір сирек тікелей Мұхитқа құятын жер асты ағынын құрайды. Сонымен Дүние жүзілік ылғал айналымының аса маңызды звеносы – құрлықтан келетін ағын 2/3 беткі және 1/3 жер асты ағынынан құралады. Ағын жер асты сулары, өзендер, көлдер мен мұздықтар арасында уақытша таралған құрлық суларын біріктіреді, байланыстырады.

Өзендердің қоректенуі. Өзендер қоректенуінің негізінен төрт көзі бар: жауын, қар, мұздық, жер асты.Қоректенуге қарай өзендегі судың мөлшері өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер өзен деңгейінің ауытқуларынан байқалады. Өзен деңгейін үнемі қадағалап отыру уақыт ішіндегі өзендердегі заңдылықтарды – олардың режимін анықтауға мүмкіндік береді. Қоректенуде еріген қар суы маңызды роль атқаратын қоңыржай-суық климат өзендерінің режимінде 4 фаза немесе гидрологиялық маусым: көктемгі су тасу, жазғы межень, күзгі тасқын мен қысқы межень айқын бөлінеді. Басқа климаттық жағдайлардағы меженьдер режиміне су молдығы, су қайтымы мен межень тән болып келеді. Су тасу – жыл сайын белгілі бір маусымда қайталап отыратын деңгейінің көтерілуіне алып баратын өзендегі су мөлшерінің біршама ұзақ және едәуір көбеюі. Бұл жазықтарда қардың көктемгі еруінен, тау басындағы қар мен мұздың жазғы еруінен, жаңбырдың молдығынан болады. Түрлі жағдайларда су тасудың басталу уақыты мен ұзақтығы әр түрлі болады. Жазықтардағы қар еруінен болатын су тасу қоңыржай климат жағдайларында көктемде, суық климатта жазда болады, тауларда көктем мен жазға созылады. Көлдер дегеніміз Мұхитпен екі жақты байланысы жоқ, баяу су алмасатын, су қоймасы. Өзеннен көлден айырмашылығы, әдетте арнаның еңістігіне байланысты болатын ағысы болмайды, теңізден айырмашылығы Мұхитпен тікелей байланысы болмайды. Көл су массасы мен шұңқырдың біртұтас болып келуінен тұрады. Батпақ дегеніміз ылғал сүйетін өсімдіктер бүркеген және қабатының қалыңдығы кемінде 0,3 м болатын (құрғатылған жағдайда 0,2 м) шымтезек түзілу процесімен сипатталатын тым артықша ылғалданған құрлық бетінің учаскесі. Мұздықтар дегеніміз қатты атмосфера жауын-шашындарының жинақталу және бірте-бірте құралуы нәтижесінде құрлықта пайда болған мұздың қозғалыстағы көп жылдық қабаты.

Жер асты суы қалыптасу жағдайына, тереңдігіне, арын күшінің мөлшеріне қарай қалқыма су, грунт және артезиан сулары болып 3 топқа бөлінеді. Қалқыма су – кішігірім ойпаттарда, құм-шағылдар арасында жауын-шашын немесе тасыған өзен, көл суларының топыраққа сіңуінен уақытша пайда болған, Жер бетіне ең жақын жатқан арынсыз жер асты суы. Оның қорына, химиялық құрамы мен температурасына ауа райының өзгерістері үлкен әсер етеді. Сондықтан су қорын құрайтын негізгі көз жойылғанда, бұл су құрғап қалады. Жауын-шашын мол жылдары, өзен қатты тасығанда, қыста қар қалың жауғанда қайтадан пайда болады. Грунт суы – табиғи қоры қалқыма суға қарағанда тұрақты, Жер бетіне жақын кеуекті, жарықты, карсты сулы қабаттардағы арынсыз жер асты суы. Мұндай суды ерте заманнан бері құдық қазып, кеңінен пайдаланғандықтан «құдық суы» деп те атайды. Ол Жер бетінен 1 – 5 м-ден 50 – 70 м-ге дейінгі тереңдікте кездеседі; өзен, көл, теңіз маңында, сайларда, тау-төбе, қырат бөктерлерінде тұма-бұлақ болып, Жер бетіне еркін шығып та жатады. Жер бетіне біршама таяу жатқан грунт суының деңгейі ауа райының өзгешеліктері мен табиғи өзгерістерге тәуелді болып отырады. Жауын-шашын мол жылдары, көктемде қар ерігенде, күзгі көп жауын кезінде бұл судың деңгейі едәуір жоғары көтеріледі, ал құрғақшылық жылдары, қыс пенжаз айларында оның деңгейі төмендеп, тереңдеп кетеді. Грунт суы неғұрлым тайызда жатса, оның көтеріліп-төмендеу мөлшері де соғұрлым көп болады. Тайыз жердегі грунт суының деңгейі бір жыл ішінде 1,5 – 2 метр және одан да көп мөлшерде өзгеріп отыратын болса, тереңдегі сулардың деңгейі тек бірнеше см-ге ғана өзгереді. Су деңгейінің өзгерісіне, жыл маусымдарының ауысуына байланысты бұл сулардың минералдылығы, химиялық құрамы мен температурасы да өзгеріп отырады. Артезиан суы – тереңде (75 – 100 м-ден астам) жатқан шөгінді (құм, құмтас, әктас) тау жыныстарында шоғырланған арынды жер асты суы. Ол өткізбейтін жыныс қабаттарының арасында жатқандықтан, арын күші едәуір болады, бұрғыланған ұңғылар арқылы жоғары көтеріліп (кейде шапшып), Жер бетіне шығады. Артезиан суының қоры, минералдылығы, химиялық құрамы, температурасы ұзақ жылдар бойы пайдалану нәтижесінде ғана өзгерістерге ұшырайды. Жер асты суының негізгі қоры өзен, көл, теңіз суларының және қар мен жауын суларының Жерге сіңуі нәтижесінде қалыптасады