47.Нұра-Сарысу бассейнінің экологиялық жағдайына сипаттама беріңіз

Сарысу — Телікөл алабындағы өзен. Қарағанды, Қызылорда облыстары жерімен ағады. Сарыарқадағы Бұғылы тауының етегінен басталатын Жақсы Сарысу, Байназар мен Жақсы Тағылы таулары маңынан басталатын Жаман Сарысу өз. қосылысынан пайда болатын Сарысу Сыр өңіріндегі Телікөлге құяды. Ұзындығы 800 км. Су жиналатын алабы 81,6 — 99,1 мың км². Қуаң жылдары Телікөл-Ащыкөл ойысына жетпей құмға сіңіп кетеді.

Салалары: Жаман Сарысу, Жақсы Сарысу, Атасу, Талдысай, Кеңгір, Құрманақа, Талдыманақа, Құмдыеспе, Қаракеңгір.

Нұра — Қарағанды және Ақмола облыстарының жерімен ағатын өзен. Ұзындығы — 978 км, су жинау алқабы — 60,8 мың км². НұраҚызылтас тауының батыс сілемдеріндегі бұлақтардан басталып, Теңіз көліне кұяды. Нұра — Қарағанды және Ақмола облыстарының жерімен ағатын өзен. Ұзындығы — 978 км, су жинау алқабы — 60,8 мың км². НұраҚызылтас тауының батыс сілемдеріндегі бұлақтардан басталып, Теңіз көліне кұяды.

Нұра жоғарғы ағысында аласа таулардың арасымен, орта тұсында ұсақ шоқылар бойымен және төменгі ағысында төбелі жазықпен ағады. Суға тапшы Орталық Қазақстан жағдайыңда Нұраның шаруашылық маңызы өте зор. Өзен бойында Самарқан,Самар және Шерубайнұра бөгендері салынған. Нұра су құбыры іске қосылған. Сағасында Қорғалжын мемлекеттік қорығы ұйымдастырылған.^[1][2]Самарқан бөгені,Теміртау бөгені,Нұра бөгені-Нұра өзені аңғарында,Қарағанды облысы Осакаров ауданы жерінде.1941 жылы іске қосылған.Шарасының ұзындығы 84 км²,ұзындығы 20 км,ені 7км,орташа тереңдігі 3,25 м (ең терең жері 17 м),суының мөлшері 260 млн.м³. Бөгеннің су жиналатын алабы 115500 км².Шарасы қалың құмды-малтатасты шөгіндерден,саз және саздақтан түзілген.Түбі тегіс, батыс жағына қарай еңкіштеу келеді.Солтүстік көк желекті жағасы ( ені 200-300 м) демалыс орнына айналдырылған. Батыс жағалауы Теміртау қаласының шетіне тиіп жатыр. Солтүстік жағалауында Сарымсақ, Қарабұйрат қоныстары жайласқан. Бөгенге Ертіс-Қарғанды каналының суы Нұра өзені арқылы ауық-ауық қосылып отырады. Бөген деңгейінің жылдық өзгерісі 2 м шамасында. Суы мөлдір, минералдылығы 0,7-1 г/л. Бөген суын Қарағанды,Теміртау қалаларының өндірістік кәсіпорындары пайдаланады. Нақты өзіміздің Орталық Қазақстандағы өнеркəсіптің, халық шаруашылығының, ауыз судың негізігі көзі болып табылатын ірі өзендердің бірі — Нұра өзенінің экологиялық жағдайы апат дəрежесінде бағаланады. Ластандырушы көздердің зиянды қалдықтарының таралуына əсер ететін негізгі факторлардың бірі жел бағыттары болып есептеледі. Бұл процесс ауа алмасуының бағыттарына жəне жылдамдықтарына сəйкес, сол көзден əртүрлі

қашықтыққа жетіп, мөлшерлері анықталады. Қоғамның қазіргі таңдағы даму жағдайларында ластанудың негізгі көздері мыналар болып саналады: 1) өнеркəсіптік мекемелер; 2) жылу беруші қондырғылар; 3) көлік; 4) ауылдық аудандардың ауа бассейнін ластау көздері; 5) табиғи ластану көздері; 6) радиоактивтік ластану. Ал Нұра өзен алабын ластандырушы көздерге жататын өнеркəсіптік мекемелерге жататындар: Қарағанды-Теміртау өндірістік ауданында орналасқан Шахтинск химия тау-кен, Саран химия тау-кен жəне Абай энерго-тау-кен шахталары, Оңтүстік Құлайғыр көлік карьері, Теміртау химия-металлургия комбинаты, Ақтау көлік жəне құрылыс комбинаты, Қушоқы көмір карьері, Қарағанды урбоөнеркəсібі, Теміртау «Миттал-Стил» ААҚ, «АБС-Энерго», «КарГРЭС-1» т.б. Осылардың барлығы дерлік қор- шаған ортаны жел арқылы ластандырады.

48.Шу-Талас бассейнінің экологиялық жағдайына сипаттама беріңіз

Шу-Талас гидрографикалық бассейні жөнінде толығырақ айтар болсақ, бұл арнада Шу, Талас, Аса секілді ірі өзендер мен 242 кіші өзендер, 35 көл, 3 кешендік мақсаттағы су қоймасы, сыйымдылығы 1 миллионнан 10 млн текше метрге дейін 38 шағын су қоймасы, 164 тоспалар мен әуіттер орналасқан. Шу-Талас экология департаментіне өндірістік мөлшерден тыс төгінділер туралы хабарланбаған. «Тараз-су» МКМ канализация көзіне жіберілетін шайынды төгінділерін, бірнеше рет қайталара өлшегенде мұнай өнімі, фосфат, темір құрамының артқандығы байқалған. Шу және Талас өзендерінің су ресурстарын тиімді пайдалану мақсатында, Қазақстан және Қырғыз республикасының мамандары кіретін арнайы комиссияның қатысуымен аймақтық конференция болып өтті. Комиссияның алғашқы отырысы шілденің 26-сында Бішкекте өткен еді. Қазақстан жағы екі ел пайдалана алатын су қоймалары мен тоғандарды қаржыландырып отыруға келісті. Жамбыл облысының тұрғындары өзен суын көбірек ластайды. Таластағы тазарту құбырларының істемейтіндігінен емес, жер асты сулардың шығуынан ғана ластанады. 2 жыл бұрын арнайы тексерген болатынбыз, ол – біржақты мәселе емес, тазалық мәселесін 2 мемлекет қатар шешу керек. Өзендердің экологиялық жағдайын да комиссия қарайды. Жамбыл облысының Қордай ауданындағы Шу өзенінің бойындағы қорғаныс бөгеттері 1988-1989 жылдары тұрғызылған. Оларға көп жылдан бері жөндеу жұмыстары жүргізілмегендіктен, тозығы жетіп, жағаны жиі су жуып кетеді, жер асты суы көтеріліп, егіндіктер мен шабындықтарды су басады. Соның нәтижесінде, маңдағы ауылдарда жер сорланып, жеміс-жидек пен тұқымдық ағаштар өлуде. Сонымен қатар, көктем-күз мезгілдерінде 2 жақта да су тасқындары болып тұрады. Нәтижесінде, егіндік-шабындықтарға зиян дейді шекаралас аймақтардың тұрғындары. Шу-Талас экология департаментi мен Жамбыл және Оңтүстiк Қазақстан аймақтық қоршаған ортаны қорғау басқармаларының арақатынасын реттейтiн бассейндiк принцип бұзылған деуге болады. Мәселен, Оңтүстiк Қазақстан облысы аймағының 75 пайыз бөлiгi Арал-Сырдария бассейнiнiң шекарасында орналасқан. Бұл жерде Шу-Талас бассейнiнiң оған ешқандай қатысы жоқ. Алайда, Арал-Сырдария бассейнiнiң маңызды табиғи қорын Шу-Талас экология департаментi басқарып отыр. Негiзiнде Оңтүстiк Қазақстан облысының аймағында орналасқан Арал-Сырдария бассейнi Қазақстандағы бiрден-бiр, ең iрi аймақтық өндiрiстiк кешен болып табылады. Бұл бассейннiң қоршаған ортаға техногендiк және антропогендiк ықпалы өте мол деп айтуға болады. Егер қысқаша сипаттай кетсек, осы бассейнде қазiргi таңда 1,0 млрд. тоннадан астам өндiрiстiк қалдық жиналған. Негiзiнен өндiрiстiк қалдықтардың полигоны “Южполиметалл”, “Химфарм”, “Оңтүстiк құс” АҚ-ларында, “ПетроҚазақстан Ойл Продактс”, “Су ресурстары және маркетинг” ЖШС-терiнде орналасқан.